ویکی‌پدیا: ‌ مدینه فاضله یا نازله

علیرضا عامری/عضو هیات علمی و مدیر پژوهش دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب

در تاریخ 15 ژانویه، بزرگ‌ترین دانشنامه آنلاین جهان، شمع 15‌سالگی خود را فوت کرد. تا 15 سال پیش، قفسه کتابخانه‌ها پر از دانشنامه‌ها و لغتنامه‌های چند‌جلدی بود که شاید برای خیلی نه وسع خرید آن بود نه کتابخانه‌ای که وسعت این همه کتاب را داشته باشد. در این سال‌ها سهم بسیاری از این دانشنامه در دو واژه خلاصه شد: Copy و Paste؛ اتفاقی که بیش از هر چیز، صدای استادان دانشگاه‌ها و محققان واقعی را درآورد.
خاطره: صلات ظهر تو خیابون انقلاب درست روبه‌روی سردر فرهیختگی بانگ خش‌دار یه اطلاعیه پخش‌کن حواسمو به خودش جلب کرد: پروپوزال! آی‌اس‌آی... فکر کردم از داعش حرف می‌زنه آخه اسم اونم اولش اینجوری شروع میشه!...تازه از اولین چیزایی‌‌یه که به ذهن آدم می‌رسه. اما بعد که خوب به کاغذ نگاه کردم دیدم منظورش تز و مقاله و اینجور چیزاس! خدا رو شکر دانشکده‌ها هنوز داعشکده نشدن...
بارش ذهنی:‌ این آثار علمی چگونه این‌چنین خلق‌الساعه تجسد می‌یابند؟ چه انگیزه‌ای یا چه وسوسه‌ای یا چه سودایی این صنعت دستی را به تولید انبوه رساند؟ خاستگاه آن چیست یا کجاست؟ سندرم paste,copY در کجای نقشه ژنوم تحقیق بشری جا خوش کرده است؟‌ آیا سارقان متن هم شب‌زی هستند؟ ویکی خواندن یا نخواندن؛ مساله این است!
حکایت: ویکی‌پدیا یا قوطی کنسرو اطلاعات امروز مرا ناخودآگاه یاد پژوهشگری از نوع نسل امروز می‌اندازد که علم را هم فست‌فودگونه می‌خواهند. به‌ویژه که واژه‌های مسموم و یأس‌آوری چون فارغ‌التحصیلی و پایان‌نامه که بی‌اختیار دانشجو را به تمام کردن و فارغ شدن سوق می‌دهند ذهنش را آکنده‌اند. با الهام از آیین هفته پژوهش که چهلمش را پشت سر گذاشته‌ایم باید بگویم اگر پژوهشی تحقق نپذیرد دانش بشری دچار سکون و رکود شده و جامعه می‌پژمرد. بدون پژوهش آموزش نیز از پویایی و نشاط لازم بهره‌مند نخواهد شد. پیشرفت ارتباط مستقیمی با تحقیق دارد و رشد کشورهای پیشرفته مرهون سرمایه‌گذاری در بخش پژوهش بوده است. این پویندگی خاص صنعت هم نیست. علوم انسانی گاه بار اصلی اندیشگی یک جامعه را به دوش می‌کشد. این میان هر کس هم که به ویکی‌پدیا پناه می‌برد یا سوق داده می‌شود یحتمل قصد نوعی پژوهش دارد لیکن باید بداند که پژوهش در شکل رفیع خود آرمان‌هایی دارد که از جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
پژوهش دانش نو می‌آفریند.
پژوهش امکان کشف کاربرد تازه دانش کهن را فراهم می‌سازد.
پژوهش به آموزش بهتر می‌انجامد.
پژوهش می‌تواند منبع درآمد باشد. پژوهش خود سرمایه است، نه هزینه.
پژوهش موجب رفع آسیب‌ها در سطح جامعه و جهان می‌شود.
پژوهش امکان ارتباط بهتر با دنیای پیرامون را در اختیار می‌نهد.
پژوهش موجب تعالی و تزکیه، نوع‌دوستی، عشق‌ورزی به پدیده‌ها، سپاس‌مندی به آفرینش و صدالبته عشق به خالق می‌شود. برای انجام یک پژوهش خوب محمل لازم است تا شرایط را برای یک اثر تحقیقی خوب آماده سازد یعنی آنچه در زیر آمده است.
خاستگاه پژوهش نفس آدمی است.
تحقیق از نیاز سرچشمه می گیرد؛ فردی یا جمعی
از محقق تا مقلد فاصله بسیار است.
آگاهانه و هدفمند صورت گیرد.
مستدل و مستند و مبتنی بر برهان و استدلال است.
روشمند است.
مستقیماً به مساله اصلی می‌پردازد و به حاشیه نمی‌رود.
پژوهش باید آبستن پژوهش‌های دیگر باشد و بازجست (research) واقعی را ممکن می‌سازد.
پژوهش خوب پژوهشگر خوب می‌خواهد: کسی با مکث بر پدیده‌ها، موشکافی، حساسیت، پویایی، پرسشگری، تازه‌جویی، شخصی‌سازی یادگیری، دگرخواهی، ارزش‌آفرینی، خستگی‌ناپذیری، ابزار آشنایی، مدیریت، زمانمندی، ساختارمندی، سهم‌گذاری، اخلاق، انگیزه، تولید‌اندیشی، جسارت، توسعه‌اندیشی، انصاف و عدم جانبداری، بازاریابی، نقدپذیری، آینده‌پژوهی، تحول در خود، نگاه ملی و جهانی، رویکرد خدمت‌محور.
در جهان پرشتاب و عتاب امروز که تغییر نه سال به سال که ماه به ماه و شاید ساعت به ساعت رخ می‌دهد جشن 15سالگی یک پدیده آن هم به پهناوری و دامنگیری ویکی‌پدیا (Wikipedia) بایسته می‌نماید. این دانشنامه مجازی 290 زبانه با قریب 400 میلیون بازدیدگر بی‌تعصب خاص و تبعیض ویژه به کیش و نژاد و حتی زبان به رهپویی خود مشغول است. با همان سرعتی که از نامش برمی‌آید («ویکی» به زبان هاوایی یعنی چست و چابک و نام اتوبوس‌های «ویکی‌ویکی» یعنی «بدو‌بدو») این نهاد تعاملی به بارگذاری داده‌ها، برون‌سپاری یافته‌ها، و فراخوان همگانی به دانستن عهد بسته است. یاخته این دهکده بی‌مرز در ۱۵ ژانویه ۲۰۰۱ و در پی متارکه از شرکت نوپدیا و نیاکانش یعنی جیمی ویلز، لری سنگر، تیم شل، و جیسن ریچی نضج گرفت. تصاعد این دانشنامه سبب‌ساز آن شد تا گردانندگان آن در بنیاد ویکی‌مدیا اصطلاحاً پروژه‌های همشیره (sister projects) یا مشابه دیگری همچون ویکی‌واژه، ویکی سفر، ویکی‌کتاب، ویکی دانشکده (Wikiversity)، ویکی‌گفتاورد و ویکی‌خبر را فراهم آورند.
ویکی‌پدیا مانند هر فرآورده فناورانه دیگر برای بومیان دیجیتال خود هم سود دارد و هم گزند و به همین دلیل هم مورد ستایش و هم نکوهش است. پس رویکرد و دیدگاه ما رفتار با این محصول را تنظیم می‌سازد. مثلاً از یک منظر دموکراتیک، ویرایش‌پذیری متن آن توسط همگان امری درخور است اما همین می‌تواند منبع خرابکاری و اوباشگری سایبری (cybervandalism) باشد که به خدشه به اصالت متن بینجامد: یعنی رفتاری مثل خراش دادن پوست درخت یا کندن سطح یک ستون باستانی. در ادامه فهرستی از زشتی‌ها و زیبایی‌های منسوب به ویکی‌پدیا آورده شده:

سودها
1- انتشار و دسترسی رایگان
2- جریان آزاد اطلاعات
3- ویرایش‌پذیری همگانی (ویراستاری خاص خواص نیست).
4- بی‌طرفی (متون می‌باید عاری از سوگیری‌های ایدئولوژیک یا تبعیض باشد).
5- گستردگی مضمون‌ها
6- خودسامانی (تقلیل یا حذف خطاهای محتوایی)
7- درج گویه‌های گوناگون (به سبب اختلاط پارادایم‌های فرهنگی نویسندگان که مردمان متفاوتند).
8- خلاصه‌گویی و فشرده‌سازی متن (که این خود نمایه‌ای است از حذر از توضیح و تلقین فکر خاص).
9- بی‌نیازی به نویسندگان حرفه‌ای و فراخوان به مراجع مربوطه
10- حذر از توضیحات درون‌سطری و تبدیل آن به پیوندهای ابرمتنی
(hypertext links) و حمایت تلویحی از محیط زیست
11- همسویی با مقتضیات دنیای پسامدرن و نسبیت‌گرای معاصر
12- ترویج تلویحی فرهنگ داوطلبی‌گری و وقف
13- تبلیغ خودآموختگی
14- دخالت vox pop یا همان نظر مردم
15- قابلیت استفاده آسان در ابزارهای نمایشی چون پادکست و وادکست و پاورپوینت و جزوه‌سازی
16- صفحه‌آرایی راحت و ناوبری آسان
17- محمل واژه‌زادی (ویکی هم مثل گوگل مستعد صرف واژگانی است نظیر گوگلیدن)
18- امکان اهدای اکانت شخصی
19- ویراستاری همگانی (که این امتیاز را از ید یک عده خاص خارج ساخته)
20- فیلتر نبودن
21- نسبت مستقیم با یادگیری فرحناک (edutainment)
22- زبان ساده و بی‌تکلف مگر در حوزه فن‌واژه‌ها
23- امکان چندزبانگی و ترجمه
24- امکان پیشنهاد مفاهیم ترارشته‌ای و میان‌رشته‌ای

گزندها
1- اعتبار شکننده و تردیدپذیر (شاید به دلیل بخشی از همان سودها از جمله دخالت همگانی در نوشته‌ها)
2- تطور سبک نگارشی و عدم یکنواختی
3- تسهیل پخته‌خواری (سرقت علمی)
4- آسیب به فرهنگ کپی‌رایت (که می‌تواند یک امر مکنونی باشد و نه مدنی یا حقوقی)
5- ترویج کاهلی در قامت فرهنگی جامعه
6- اخلاق باختگی علمی
7- عدم وثوق از سوی جوامع علمی و دانشکده‌ها و اعضای هیات علمی (اجتناب از ارجاع در فهرست منابع).
آنچنان که می‌نماید فهرست گزندها بس کوتاه‌تر از سودهاست. با روندی که ویکی‌پدیا پیش گرفته امید است بسان دانشنامه‌های معتبر با آن رفتار شود. بادا که بلوغش به سالخوردگی ما قد بدهد... عجالتاً 15سالگی مبارک ویکی جان!