خط‌ونشان زنگنه

«تحت هیچ شرایطی، حتی یک بشکه از سهم ایران در بازار جهانی نفت کوتاه نمی‌آیم.»1 وقتی بیژن زنگنه چهارشنبه 28 آبان و درست هشت روز مانده به نشست 166 اوپک، که قرار است شاهد بحث درباره تغییر سقف تولید این سازمان باشد، این سخنان را به همراه وعده افزایش صادرات نفت به دوبرابر در صورت لغو تحریم‌ها بر زبان می‌آورد، احتمالاً به این نکته توجه داشت که با وجود مازاد عرضه نفت 75دلاری، بازار تمایل چندانی به پذیرش نفت ایران نخواهد داشت و نتیجه نهایی افزایش صادرات، سقوط بیشتر قیمت‌های نفت خواهد بود. همین توجه او بود که موجب شد اعلام کند: «دنیا نمی‌تواند نفت ارزان را تحمل کند و این رویه اصلاح خواهد شد.» اما آیا واقعاً در دوران پساتحریم ماجرای بازگشت نفت ایران به بازار جهانی نفت، همین‌قدر روشن و ساده خواهد بود؟ زنگنه درست یک سال قبل، در حاشیه اجلاس 164 اوپک در آذر 1392 خطاب به برخی اعضای اوپک که در دوران تحریم نفت ایران و کاهش تولید تولیدکنندگانی مثل لیبی، کاهش عرضه را جبران کرده بودند، گفته بود: «هم‌اکنون وقت آن است که برای بشکه‌های نفت ایران جا باز کنید.»2 او این جمله را 10 روز پس از توافق ژنو در سوم آذر و به اتکای تضمین مندرج در آن مبنی بر حفظ صادرات نفت به مقداری که در آن زمان صورت می‌گرفت، یعنی حدود یک میلیون بشکه در روز، می‌گفت و دیری نگذشت که مشخص شد پربیراه هم نگفته است. صادرات نفت ایران که بر اساس اعلام آژانس بین‌المللی انرژی در ماه اکتبر 2013 به 761هزار بشکه در روز رسیده بود، بر اساس اعلام اولیه در ماه فوریه 2014 به 65/1 میلیون بشکه در روز افزایش یافت و تقریباً دوبرابر شد. اما سوال اینجاست که آیا با قیمت‌های نفت کمتر از 75 دلار، بازار هنوز هم پذیرای بازگشت ایران است؟ مهم‌تر از آن و قبل از آن باید پرسید آیا اصلاً ظرفیت تولید نفت به مقداری که بتوان صادرات را دوبرابر کرد، وجود دارد؟ پاسخ به این دو سوال، نیازمند بازگشت به سال‌های دور و بررسی روند صادرات نفت در سال‌های اخیر است.

از رکورد تا رکود

بر اساس آمارهای اوپک3، بیشترین میزان تولید نفت ایران طی دوران پس از انقلاب، در سال 2005 و بیشترین صادرات در سال 2004 به وقوع پیوسته است. تولید نفت ایران در سال 2005 به 091/4 میلیون بشکه در روز و صادرات نفت در سال 2004 به 681/2 میلیون بشکه در روز رسید. این روند طی سال‌های بعد با افت مواجه شد و پس از تحریم‌ها، این افت شدت گرفت. بر اساس آمارهای آژانس بین‌المللی انرژی، صادرات نفت در سال 2011 معادل 5/2 میلیون بشکه در روز بود که این رقم در سال 2013 به 1/1 میلیون بشکه در روز کاهش یافت. کاهش صادرات نفت ایران همزمان با ثبات نسبی ظرفیت پالایش پالایشگاه‌های داخلی موجب شد ظرفیت مازاد قابل‌توجهی برای نفت ایران ایجاد شود. بر اساس آخرین گزارش ماهانه اوپک به نقل از منابع ثانویه، تولید نفت ایران در ماه اکتبر 742/2 میلیون بشکه در روز بوده است. چنانچه تولید 2/4 میلیون بشکه در روز را به عنوان معیاری از حداکثر توان تولید نفت ایران در نظر بگیریم، با فرض حفظ ظرفیت تولید نفت طی سال‌های اخیر، هم‌اکنون حدود 5/1 میلیون بشکه در روز ظرفیت مازاد وجود دارد که در صورت لغو تحریم‌ها می‌توان انتظار داشت بخش اعظم آن به صادرات نفت ایران افزوده شود. اینجاست که مجدداً سوال اول مطرح می‌شود: ظرفیت تولید نفت ایران چقدر است و آیا طی سال‌های اخیر تغییر کرده است؟

چشم‌انداز تولید 7/5 میلیونی

بند سوم از برنامه‌های کوتاه‌مدت بیژن زنگنه برای وزارت نفت، «احیای ظرفیت تولید نفت خام کشور به میزان سال ١٣٨٤ به عنوان قدم نخست برنامه‌های تولید نفت» بود. شاید همین عنوان تا حدی نشان‌دهنده افت نسبی ظرفیت تولید نفت در سال‌های اخیر باشد. چنان که باوجود عدم وضع تحریم در سال‌های پس از 1384، تولید و صادرات نفت ایران از یک روند نزولی کلی برخوردار بوده است. بر اساس آمار بانک مرکزی4، در سال 1384 تولید نفت 1/4 میلیون بشکه در روز و صادرات نفت 7/2 میلیون بشکه بوده که این ارقام در سال 1390 به ترتیب به 6/3 میلیون بشکه در روز و 1/2 میلیون بشکه در روز کاهش یافته است. برخی کارشناسان معتقد هستند این رقم کاهش را می‌توان به افت ظرفیت تولید نفت کشور مربوط دانست. بر اساس نمایه ایران در اداره اطلاعات انرژی آمریکا، نرخ افت طبیعی تولید مخازن ایران حدود 8 تا 11 درصد در سال است. حمید بورد، مدیرعامل سابق شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب، افت طبیعی تولید در مخازن این شرکت را حدود 300 تا 350هزار بشکه در سال عنوان کرده است که با رقم 8 تا 11 درصد مذکور قرابت قابل‌قبولی دارد. برای جبران این میزان افت طبیعی تولید، باید تعمیر و تکمیل چاه‌های نفت موجود یا حفر چاه‌های جدید در دستور کار قرار گیرد. تعداد چاه‌های تکمیل‌شده ایران از 177 حلقه در سال 2004 به‌طور تدریجی افزایش یافته و به 321 حلقه در سال 2013 رسیده است. طی این مدت، تعداد چاه‌های تولیدی نیز از 1450 حلقه به 2204 حلقه افزایش یافته است. ثبات نسبی و حتی کاهش ظرفیت تولید نفت کشور همزمان با افزایش قابل توجه تعداد چاه‌های تولیدی، امری است که به مرور زمان و با گذشت سالیان طولانی از تولید یک میدان نفتی روی می‌دهد و در مخازن ایران که به گفته کارشناسان اکثر آنها «در نیمه دوم عمر» خود قرار دارند، کاملاً قابل انتظار است. رکن‌الدین جوادی، مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران، در فروردین امسال ظرفیت تولید نفت ایران را 850/3 میلیون بشکه در روز اعلام کرد.5 این رقم چندان با ظرفیت تولید سال 1384 کشور فاصله ندارد. بر اساس چشم‌انداز تولید نفت ایران در پایان برنامه پنج‌ساله توسعه، ظرفیت تولید نفت ایران باید به 7/5 میلیون بشکه در روز افزایش یابد. بخش اعظم افزایش ظرفیت تولید، از محل میادین نفتی غرب کارون شامل آزادگان (شمالی و جنوبی)، یادآوران و یاران صورت خواهد گرفت. بر اساس اعلام جوادی، از محل این میادین تا پایان سال 1396، افزایش ظرفیت تولیدی به میزان 700هزار بشکه در روز حاصل خواهد شد. با این تفاسیر به نظر می‌رسد در بخش تولید نفت، مشکل چندانی وجود ندارد. اما آیا در بخش صادرات هم این‌گونه است؟

بازار مه‌آلود نفت

اگرچه صادرات نفت ایران در سال‌های پیش از تحریم به کشورهای آسیایی منحصر نبود و نفت ایران تا اروپا هم پیش می‌رفت، اما بخش اعظم نفت را پنج مشتری آسیایی شامل چین، هند، کره جنوبی، ژاپن و ترکیه خریداری می‌کردند؛ پنج کشوری که هم‌اکنون صادرات نفت ایران تقریباً به آنها منحصر شده است و البته نام کشور تایوان را نیز باید به آنها افزود. اگرچه در دوران پیش از توافق ژنو روند نزولی واردات نفت حتی توسط پنج واردکننده آسیایی ادامه داشت، اما توافق مذکور باعث شد صادرات نفت ایران به کشورهای مذکور در کف حداقل یک تا 1/1 میلیون بشکه در روز تضمین شود و بعد از آن روند صعودی صادرات نفت نیز آغاز شود. چنان که در ماه فوریه 2014 اعلام شد صادرات نفت ایران به بیشترین سطح در 20 ماه پیش از آن رسیده و معادل 65/1 میلیون بشکه در روز بوده است. با افزایش نسبی صادرات نفت طی مدتی کوتاه پس از توافق ژنو به نظر می‌رسد می‌توان از تمایل نسبی مشتریان سنتی به خریداری نفت ایران سخن گفت. تمایلی که ممکن است به مناسبات سیاسی بین دو کشور، مبادلات تجاری بالا، تسهیلات مالی موجود یا مباحث فنی مثل تناسب سیستم پالایشگاه‌ها با نفت ایران مربوط باشد. در نقطه مقابل نیز تحلیلگرانی هستند که معتقدند افزایش صادرات نفت ایران با مشکلاتی مواجه خواهد بود. کیث جانسون، خبرنگار ارشد فارین پالیسی، در این خصوص نوشته است: «به خاطر برخی عوامل احتمالاً مشکلات ایران، حداقل در سال آینده، به شکلی جدی ادامه خواهند یافت: برطرف کردن محدودیت‌ها بر صادرات نفت ایران زمان خواهد برد؛ و حتی زمانی بیش از آن مورد نیاز خواهد بود تا تولید نفت به اندازه تامین قابل ‌ملاحظه صادرات بیشتر نفت احیا شود و قیمت‌های پایین نفت به این معنا خواهد بود که هر بشکه نفت یک‌سوم کمتر از سه ماه پیش ارزش دارد.»6 به نظر جانسون حتی در صورت پیشرفت سریع مذاکرات، تغییر روند صادرات نفت ایران به سرعت صورت نخواهد پذیرفت: «موانع قانونی بر برخی اجزای پازل صادرات، مثل کشتیرانی، بیمه و بانکداری باید برطرف شوند. علاوه بر این، معافیت احتمالاً به صورت مشروط خواهد بود: موقت، برگشت‌پذیر و وابسته به پذیرش مداوم و قابل اثبات مفاد توافق هسته‌ای توسط ایران. این یعنی بازیگران عرصه انرژی، از واسطه‌های مالی تا بیمه، نسبت به بازگشت کامل محتاط خواهند بود.» حتی اگر با تحلیل‌هایی از این دست موافق نباشیم، باید توجه داشت که نهایتاً وعده وزیر نفت در خصوص افزایش صادرات نفت، مستلزم مقدمه‌ای است که هنوز محقق نشده است: لغو تحریم‌ها. بعد از پایان مذاکرات وین در روز سوم آذر، نهایتاً تصمیم بر این شد که مذاکرات ادامه پیدا کند و شرایط توافق ژنو تمدید شود. در چنین وضعیتی به نظر می‌رسد صادرات نفت ایران به کشورهای عمدتاً آسیایی، در سطح پیشین ادامه خواهد یافت و البته وعده زنگنه نیز موکول به آینده است.

پی‌نوشت‌ها:

1 - خبرگزاری ایسنا، خبر شماره 93083015889

2- خبرگزاری ایسنا، خبر شماره 92091309219

3- OPEC, Annual Statistical Bulletin

4- بانک مرکزی ایران، فصلنامه نماگرهای اقتصادی

5- شبکه خبری شانا، خبر شماره 214131

6- foreignpolicy.com, Nuclear Talks, Glutted Markets Offer Iranian Economy Little Relief