شک به اعداد

آمار علم جمع‌آوری، تلخیص و انتشار داده‌هاست. پیشرفت‌های چشمگیر این عرصه علم آمار را از محدوده ارائه ارقام، جداول آماری و نمودارها بسی فراتر برده است. ولی هنوز باور عمومی آمار را به جداول و نمودارهای آماری و ارقام ارائه شده در نشریات و مطبوعات می‌شناسد. در عرصه آمارهای رسمی زیاد هم این برداشت بی‌ربط نبوده و ماحصل کار همین ارقام و اطلاعات منتشره است. «آمارهای رسمی اطلاعات عددی است که توسط دستگاه‌های اجرایی به منظور استفاده در امور مدیریتی، سیاستگذاری، برنامه‌ریزی، پژوهشی و اطلاع‌رسانی در مورد وضعیت عمومی کشور تولید و منتشر می‌شود»(برنامه ملی آمار). سازمان‌هایی که آمارهای رسمی را منتشر می‌کنند بر ارائه درست آن تاکید دارند ولی با هر بار ارائه آمارهایی نظیر نرخ تورم، نرخ بیکاری و...، موجی در جامعه به راه افتاده و با ارائه تحلیل‌های گوناگون، آمارهای رسمی را زیر سوال برده و موجب بی‌اعتمادی عمومی به آمارهای رسمی می‌شود. استفاده ابزاری از آمار که از مصادیق ارائه نادرست آمار است نیز بی‌اعتمادی به آمارها را افزایش داده و منفعتی نیز بر آن مترتب نیست. در سال‌های اخیر علاوه بر افکار عمومی برخی از مسوولان نیز با اظهار تردیدهایی بر بی‌اعتمادی می‌افزایند. ارائه آمار درست، ارائه درست آمار را نیز می‌طلبد. انبوه اطلاعات منتشره نیاز به تخصص کافی برای استفاده و به‌کارگیری آمارها را می‌طلبد. در راستای روشن شدن مساله دو نمونه ذکر می‌شود.

نرخ بیکاری و آمارهای نیروی کار

از نشریه 400 صفحه‌ای نتایج آمارگیری نیروی کار، فقط نرخ بیکاری معروف شده است. تعاریف و مفاهیم هر طرح آماری کلید فهم درست نتایج منتشره است، مثلاً تعریف شاغل که به دلیل لزوم استفاده از تعاریف و مفاهیم بین‌المللی ملاک حداقل یک ساعت کار در هفته مرجع است، که متاسفانه در سال‌های اخیر رفتار ژورنالیستی عجولانه حول این مساله موجب تردیدهایی شده است. بدون توجه به اینکه در کنار نرخ بیکاری سایر اطلاعاتی مانند نرخ مشارکت، نرخ اشتغال کامل، تعداد ساعات کار و... نیز منتشر می‌شود. نرخ بیکاری حاصل تقسیم تعداد بیکاران بر جمعیت فعال اقتصادی (بالای 10 سال) ضربدر صد است. اولین باور نادرست مخرج کسر را کل جمعیت فرض می‌کند از آن مهم‌تر عدم توجه به تعریف جمعیت غیرفعال (خارج از نیروی کار) و دلایلی است که فرد در جمعیت خارج نیروی کار قرار می‌گیرد. برای قرارگیری در زمره جمعیت فعال فرد باید شاغل باشد یا بیکار و برای بیکاری نیز سه شرط وجود دارد که عبارت‌اند از:

1- در هفته مرجع فاقد کار باشند،

2- در هفته مرجع یا هفته بعد از آن آماده برای کار باشند،

3- در هفته مرجع و سه هفته قبل از آن جویای کار باشند (تعاریف و مفاهیم آمارگیری نیروی کار، مرکز آمار ایران).

برای هر کدام از موارد سه‌گانه نیز دلایلی ذکر می‌شود، مثلاً عدم جست‌وجوی کار به دلیل «دلسرد شدن از جست‌وجوی کار». تصور کنید جوانی که دلسرد از جست‌وجوی کار است و در هفته مرجع نیز یک ساعت نتوانسته کار کند چه مشکلاتی برای خود، خانواده و جامعه داشته و چه‌بسا عوارض آن از بیکاری نگران‌کننده‌تر باشد. حال جامعه با درک درستی از وضع موجود از منابع رسمی کاهش نرخ بیکاری را مطلع شده و متعاقب آن با تحلیل‌هایی با سوگیری نفی صحت آمار ارائه شده موجبات ایجاد نگرانی از سیاسی بودن آمارها را در جامعه دامن می‌زند. در صورتی که با مراجعه به تعاریف و مفاهیم و سایر اطلاعات تکمیلی روی دیگر حقیقت نیز آشکار می‌شود. بدیهی است آمارهای مذکور برای ارائه تصویری مناسب به برنامه‌ریز و سیاستگذار برای بررسی وضع موجود و میزان تحقق فعالیت‌ها و سیاستگذاری‌ها و اتخاذ تصمیم‌هایی برای آینده است نه جلب افکار عمومی.

تورم و آمارهای شاخص قیمت

برداشت عمومی از افزایش تورم گرانی است که البته خیلی هم بی راه نیست ولی آیا کاهش تورم را می‌توان به معنای ارزانی دانست؟ نه. یک مثال ذکر می‌شود: کالای مفروضی قیمت واحد آن 2500 تومان است در طول یک سال 20 درصد افزایش قیمت را تجربه می‌کند سال بعد افزایش قیمت آن به 18 درصد رسیده است. (البته نباید این مثال با نحوه محاسبه تورم و محاسبات مربوطه اشتباه شود) این کالا در اولین سال 2500 تومان قیمت داشته سال بعد قیمت آن سه هزار تومان و دو سال بعد 3540 تومان یعنی در سال اول 500 تومان افزایش و در سال بعد 540 تومان افزایش دارد ولی درصد افزایش قیمت آن به‌صورت صوری دو درصد منفی است. برای اجتناب از اطاله کلام از ارائه تعاریف صرف‌نظر و فقط به ذکر چند نکته اکتفا می‌شود. برای محاسبه تورم از شاخص بهای کالاها و خدماتی مصرفی استفاده و تغییرات شاخص مذکور به روش‌های مختلفی محاسبه می‌شود. مثلاً تغییرات شاخص نسبت به ماه قبل، تورم ماهانه را نشان می‌دهد و تغییرات متوسط 12ماهه نسبت به متوسط 12ماهه مشابه قبل تورم سالانه است. در دو نمودار زیر تغییرات تورم سالانه و شاخص کل در طی 10 سال 1383 تا 1392 ارائه می‌شود.

فرهنگ آماری و اعتمادسازی عمومی

«فرهنگ آماری مجموعه نگرش و باور عمومی از آمار، چگونگی تولید، نشر، دستیابی و به کارگیری اطلاعات آماری در جامعه است»(برنامه ملی آمار). چرا به‌جای به‌کارگیری درست آمار با استفاده ابزاری و ایجاد موج بی‌اعتمادی عمومی به آمار را ایجاد کنیم. مردم برخی آمارها را خود لمس می‌کنند هر چند شاخصی برای ارائه آن ندارند ولی کوفتن بر طبل نادرستی آمار به جای فرهنگ‌سازی هیچ فرد، گروه یا سازمانی را منتفع نمی‌کند. ارائه صحیح آمار موجب ارتقای فرهنگ آماری شده و ضمن بالا بردن اعتماد عمومی، به تحلیلگران این عرصه نیز کمک می‌کند.پیشنهاد می شود با هدف جلب اعتماد عمومی تقویم اماری تهیه شود که در آن زمان انتشار آمارها از قبل تعیین شود.در این مسیر اگر برای متغیرهای مختلف نرخ های هدف مشخص و با عملکرد مقایسه شود در ایجاد اعتماد موثر است.در چنین شرایطی مسئولان به روشنی توضیح دهند چه عوامل موجب تحقق یا عدم تحقق در دست یابی به اهداف شده است.تجربه که در دیگر کشورها صورت گرفته است.این اقدام حتی در برهه هایی که امار انعکاس منفی از وضعیت دارند نیز باید ادامه یابد در این صورت بخشی اندکی از جامعه به اعداد اعلام شده شک می کنند.