تحریم‌ها؛ کم شدن یا کمرنگ شدن؟

در حالی که آخرین روزهای سال 1392 را پشت سر می‌گذاریم، نمایندگان ایران در وین در حال مذاکره برای نهایی کردن پیمانی هستند که راه را برای حذف تحریم‌های جهانی علیه ایران هموار خواهد کرد. اما سوالی که مطرح است این است که آیا به راستی در سال 1393 شاهد کم شدن تحریم‌ها علیه ایران خواهیم بود یا تحریم‌ها روی کاغذ باقی خواهند ماند، اما در عمل با شدت کمتری اعمال خواهند شد؟

در ماه‌های پس از انتخابات ریاست‌جمهوری بسیاری از ناظران خارجی و فعالان اقتصادی با امیدواری روند مذاکرات بین دولت‌های ایران و ایالات متحده و متحدانش را پیگیری می‌کردند. تغییر دولت و شرکت گسترده مردم در انتخابات ریاست‌جمهوری به نمایندگان جمهوری اسلامی ایران اعتبار جدیدی بخشیده بود که در ژنو به ثمر نشست. در اولین توافقنامه بخشی از تحریم‌ها به مدت شش ماه لغو شدند و ایران توانست به بخشی از درآمدهای نفتی‌اش که در بانک‌های خارجی ذخیره شده بودند، دسترسی پیدا کند. اگر این شش ماه مقدمه تغییرات پایدارتری باشند، روند تحولات در آنها می‌توانند زمینه پیش‌بینی رویدادهای آینده را فراهم کنند.

در یکی از بندهای توافقنامه ژنو دولت‌های طرف مذاکره اعلام کردند تحریم صدور قطعات هواپیما و تجهیزات هواپیمایی به ایران به مدت شش ماه لغو می‌شود. مطابق این توافقنامه شرکت‌های هواپیمایی ایرانی که رسماً تحریم نشده بودند می‌توانستند قطعات مورد نیاز خود را تامین کنند. اعلام این توافق باعث امیدواری‌های بسیاری شد که شرکت‌های هواپیمایی ایرانی به ویژه ایران‌ایر خواهند توانست از تمام ظرفیت ناوگان خود استفاده کنند. با این حال هفته‌های بعد نشان داد که از اعلام یک توافق تا اجرای آن راهی طولانی وجود دارد. کم شدن تحریم‌ها به معنای کمرنگ شدن آنها نیست.

تنها چند هفته بعد از توافق ژنو نهادهای قانونی در کشور ترکیه یک محموله موتورهای هواپیماهای ایرباس را توقیف کردند که توسط یک هواپیمایی ایرانی خریداری شده بود. به نظر می‌رسید ماموران دولت ایالات متحده هنوز مطابق دستورالعمل‌های گذشته عمل می‌کردند و می‌کنند. تقاضای رسمی شرکت‌های بوئینگ و جنرال‌الکتریک برای دریافت مجوز صدور قطعه و تجهیزات هواپیمایی به ایران هنوز بی‌پاسخ مانده است. به‌رغم توافق ژنو دستورات اجرایی و بخشنامه‌ها و مقررات تغییری نکرده‌اند. با روند فعلی بعید است در این ماه‌ها قطعه‌ای به ایران برسد.

نباید کتمان کرد که تحریم‌های اعمال‌شده علیه ایران هزینه تجارت خارجی را افزایش داده‌اند. گرچه فرآیند مبادله کالا ادامه پیدا کرده است، اما افزایش هزینه‌ها باعث خروج بسیاری از فعالان اقتصادی و شرکت‌های بازرگانی از بازار تجارت بین ایران و آمریکا شده است. طولانی شدن تحریم‌ها این غیبت را طولانی‌تر کرده و باعث نابودی کانال‌های ارتباطی شده است. تحریم‌ها در مورد تعمیر و نگهداری هواپیما لغو شد ولی مسیری برای مبادله واقعی کالا و قطعات باز نشده است. در فقدان این مسیر نه تولیدکنندگان آمریکایی و نه شرکت‌های ایرانی نتوانستند از این فرصت بهره‌برداری لازم را بکنند.

در نگاه خوش‌بینانه در سال 1393 خورشیدی بخشی از تحریم‌ها لغو خواهد شد و روند حذف برخی دیگر شروع خواهد شد. اما برای آنکه حذف این تحریم‌ها اثر مثبتی بر اقتصاد ایران داشته باشد و باعث افزایش حجم مبادله کالا و خدمات شود، تنها توافق‌های دیپلماتیک کافی نیست. فعالان اقتصادی هر دو طرف باید بکوشند تا دولت‌هایشان حرف را با عمل همراه کنند و گام‌هایی را بردارند که این توافقات دیپلماتیک را اجرایی کند. تنها کم شدن تحریم‌ها کافی نیست. در برخی موارد، مانند صنایع هوایی و انرژی، تحریم‌ها بیش از چند دهه مشغول تخریب زیرساخت‌های تجارت خارجی بوده‌اند. این خرابی را نمی‌توان ظرف چند هفته بازسازی کرد.

آنچه باعث امیدواری است خوش‌بینی فعالان اقتصادی هر دو طرف است. شرکت‌های آمریکایی مانند بوئینگ به خوبی از مزایا و منافع اقتصادی فعالیت در بازار ایران خبر دارند. آنها نیازمند فشاری از طرف دولت ایران نیستند که به دولت خود برای مجوزهای لازم فشار بیاورند. بازار رقابت برای ورود و بازگشت به بازار ایران گرم است. در ژنو کمتر کسی از رفتار وزیر امور خارجه فرانسه خوشحال شد وقتی خلاف عرف دیپلماتیک به تنهایی موافقت اولیه را به هم زد. ولی هیات اقتصادی فرانسه با 145 همراه، نمایندگان تمامی شرکت‌های فرانسوی، عازم تهران شد. آن گروه از رسانه‌های آمریکایی که رفتار خودسرانه فرانسه را تحسین کردند امروز درباره شتابش برای بهره‌برداری از فرصتی که موافقتنامه ژنو فراهم کرده است سکوت می‌کنند. شاید آمریکاییان دارند باور می‌کنند که هزینه تامین منافع اقتصادی دیگران را به تنهایی به دوش کشیده‌اند. جالب است که مشاهده کنیم بازگشت به اقتصاد ایران برای اروپاییان که در سال‌های گذشته ارتباط خود را با کشور ما حفظ کرده‌اند به مراتب ساده‌تر از آمریکاییان است. جایی که اروپاییان به سرعت و ظرف چند هفته عمل می‌کنند، ایالات متحده هنوز درگیر سنت تحریمی است که یک‌تنه به اجرا گذاشته است و شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی‌اش نمی‌توانند از این فرصت حداکثر استفاده را ببرند. در سال 1393 شاید این، مهم‌ترین بحث تحریم‌ها باشد: چطور کم شدن تحریم‌ها را به کمرنگ شدن آنها تبدیل کنیم تا همه طرف‌ها از این فرصت بهره ببرند. در صورت این بهره‌برداری اقتصادی است که توافقات دیپلماتیک پایدار خواهند بود.