سامانه چابک

علی بعیدی/مدیرکل دفتر فناوری اطلاعات و ارتباطات گمرک ایران

گمرک جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان مرزبان اقتصادی کشور مسوولیت اعمال حاکمیت دولت در اجرای قوانین و مقررات مربوط به عبور کالا تحت رویه‌های صادرات، واردات و ترانزیت را مطابق با ماده 2 قانون امور گمرکی و با ایجاد تعامل و هماهنگی فیمابین سازمان‌های هم‌جوار و همکار، عهده‌دار است. بر همین اساس و به منظور بهبود فضای کسب و کار، از طریق ارائه تسهیلات در فرآیند تجارت خارجی، هم‌راستا با سیاست‌های سازمان جهانی گمرک، از سال گذشته در خصوص ساده‌سازی فرآیندهای گمرکی در کلیه رویه‌ها و حذف تشریفات زائد با به‌کارگیری فناوری‌های نوین اطلاعاتی و سامانه‌های هوشمند الکترونیکی اقدام کرده است. لذا این سازمان در راستای تحقق گمرک الکترونیک و بر اساس طرح پیکارد سازمان جهانی گمرک، اقدام به تولید و پیاده‌سازی سامانه جامــع گمرکی با امکان پوشش کلیه فـرآیندها و عملیات ترخیص کالا از لحظه ورود کالا به قلمـــرو گمرکی تا اتمام تشریفات ترخیص کالا با همکاری جمعی از استادان و دانشجویان نخبه دانشگاه تهران کرده است.گزارش زمان‌سنجی که یکی از معیارهای علمی و کمی بررسی کارایی سیستم‌های هوشمند است موید کاهش زمان انجام تشریفات گمرکی است. جدول مسیر واردات و صادرات (جداول 1 و 2) نتیجه گزارش‌گیری‌های منظم زمان ترخیص کالا قبل و بعد از اجرای سامانه جامع گمرکی و سیستم انتخاب مسیر اظهارنامه (واردات-‌صادرات) را نشان می‌دهد. بر اساس ارقام مندرج در جدول فوق میانگین وزنی زمان گردش اظهارنامه قبل از پیاده‌سازی و به‌کارگیری سامانه جامع گمرکی 26 روز بوده و پس از بهره‌برداری، این شاخص به سه روز کاهش یافته است. همان‌گونه که ملاحظه می‌فرمایید این امر نه‌تنها بیانگر سرعت و سهولت انجام تشریفات گمرکی است، بلکه با توجه به، به‌کارگیری مدیریت ریسک و کنترل‌های سیستمی و غیر‌محسوس، دقت لازم در انجام کنترل‌ها نیز افزایش یافته است. با عنایت به شاخص محاسبات بانک جهانی، هزینه هر روز تاخیر در ترخیص کالا معادل یک درصد ارزش کالا برآورد شده است. لذا کاهش قابل ملاحظه هزینه‌های ترخیص کالا بر اساس تقلیل زمان‌های فوق‌الذکر از دیگر مزایای راه‌اندازی این سامانه بوده که به دلایل و اقدامات مربوطه در راستای کاهش زمان ترخیص به اختصار و شرح زیر اشاره می‌شود.

اظهار از راه دور
امکان اظهار الکترونیکی کالا به گمرک بدون نیاز حضور فیزیکی صاحبان کالا و اظهارکنندگان از مهم‌ترین قابلیت‌های سامانه جامع گمرکی است. با استفاده از این سامانه فعالان اقتصادی از محل دفتر کار، منزل یا هر مکان دیگر و با استفاده از خطوط اینترنت قادر هستند نسبت به اظهار کالای خود اقدام کنند. در این سامانه کلیه مراحل مختلف ترخیص به صورت غیرحضوری قابل انجام بوده و از آخرین وضعیت ترخیص کالای خود از طریق پیام کوتاه مطلع می‌شوند.

اصلاح فرآیندها و حذف مراحل غیر‌ضروری
در گذشته مراحل متعدد و تشریفات گمرکی شامل: ورود اطلاعات، بررسی بدهی، احراز هویت و تطبیق اسناد، ارزیابی فیزیکی و اسنادی، بررسی ارزش و... وجود داشته است که در شکل 1 نمودار روند مربوطه و زمان تخمینی هر مرحله قابل مشاهده است. مراحل متعدد و همپوشانی بعضی از مراحل و تکرار انجام آنها نظیر احراز هویت اظهار‌کننده و صاحب کالا، بررسی تعهدات معوقه صاحبان کالا موضوع ماده 7 قانون امور گمرکی، مطابقت مندرجات اظهارنامه با اسناد ارائه‌شده، تعیین مسیر اظهارنامه، تعیین ارزیاب و کارشناس اظهارنامه، بررسی مجوزهای قانونی مورد نیاز به صورت سنتی و غیر‌مکانیزه، بررسی ارزش اظهارنامه، کنترل اسناد توسط مسوول صندوق و صدور پروانه، اخذ فیش بانکی و تطبیق با مبلغ مندرج در فیش حقوقی ورودی و... از عوامل افزایش زمان ترخیص بوده که بسیاری از مراحل مذکور از جمله حضور فیزیکی صاحب کالا، احراز هویت، بدهی ماده 7، بررسی ارزش در واحدهای جداگانه، پرداخت حضوری به صورت مکانیزه و نامحسوس انجام گرفته و در مهندسی مجدد فرآیند مذکور، ضمن ساده‌سازی و کاهش مراحل انجام کار باعث کاهش زمان در فرآیند ترخیص شده است.

بررسی هوشمند و نامحسوس بدهی ماده 7 گمرکی
بدهی‌های گمرکی که بر مبنای ماده 7 قانون امور گمرکی مشخص می‌شوند، پیش از این به صورت نیمه‌مکانیزه و با دخالت انسان کنترل شده که امکان جعل یا تخلف را موجب می‌شود. با راه‌اندازی سامانه جامع امور گمرکی، بررسی بدهی‌های مذکور به صورت سیستمی انجام و به اشخاص مشمول بدهی به صورت خودکار اجازه اظهار و خروج کالا را نخواهد داد. بدین صورت فرد باید بدهی خود را پرداخت کند تا از گمرک خدمات دریافت کند و این موضوع تاثیر بسیار زیادی بر کاهش بدهی‌های گمرکی خواهد داشت. اتصال مستقیم و کنترل بدهی به صورت خودکار موجب شده است فرد بدهکار امکان اظهار نداشته و دیگر نیازی به، به‌کارگیری نیروی انسانی و طی مراحل مختلف اداری جهت این بررسی‌ها نباشد و در نتیجه کاهش زمان ترخیص را در‌ بر خواهد داشت.

ادغام دوایر احراز هویت، ارزش و کارشناسی مسیر
همان‌طور که در قسمت قبل توضیح داده شد، در گذشته در گمرک واحدهای متعددی وجود داشته ‌است که علاوه بر همپوشانی بعضاً باعث تکرار فرآیند کنترل اظهارنامه‌های گمرکی می‌شده‌ است. با ادغام این دوایر و ایجاد گیت کارشناسی از تکرار فعالیت‌ها در گمرک جلوگیری شده و با عنایت به کنترل‌های مکانیزه، امکان انجام فرآیندها توسط یک کارشناس میسر است. سامانه به صورت هوشمند و بر اساس مدیریت ریسک کارشناس مربوطه را انتخاب می‌کند و موارد مانند بررسی وکالت‌ها، کنترل مبالغ، ارزش و... به صورت سیستمی در سامانه صورت پذیرفته که هشدارهای لازم در اختیار کارشناس مربوطه قرار داده می‌شود. با این روش، علاوه بر کاهش چشمگیر زمان ترخیص، کنترل و دقت در فرآیندهای گمرکی را افزایش داده است.

کاهش مدت‌زمان کارشناسی اظهارنامه
از جمله مشکلات متعددی که در گذشته گمرکات اجرایی با آنها مواجه بوده‌اند، تعداد زیاد اظهارنامه‌ها در صف کارشناسی بوده است. این موضوع به علت حجم بسیار زیاد و عدم توزیع صحیح توسط سیستم‌های قبلی بوده است، به طوری که در گمرک شهید رجایی متوسط اظهارنامه‌ها در صف کارشناسان و همین‌طور کارشناس ارزش بیش از 100 اظهارنامه بوده است.
این موضوع به وضوح نشان می‌دهد در گذشته زمان زیادی جهت ماندن در صف انتظار مراحل مختلف گمرکی صرف می‌شده ‌است. در حال حاضر اجرای سامانه جامع گمرکی و کنترل توزیع اظهارنامه در بین کارشناسان و همچنین ادغام قسمت‌های مختلف و اجرای مدیریت ریسک بهینه باعث شده است که به ازای هر کارشناس به‌طور میانگین 10 فقره اظهارنامه در نوبت انتظار وجود داشته باشد. در این روش با کاهش زمان انتظار، زمان کل ترخیص نیز به‌طور محسوسی کاهش یافته است.

دریافت حقوق و عوارض به صورت الکترونیکی
امکان پرداخت الکترونیکی مبالغ حقوق ورودی و عوارض گمرکی فراهم شده و کلیه مبالغ واریزی به صورت الکترونیکی قابل اخذ است، که نه‌تنها موجب روان‌سازی و ارائه تسهیلات در این خصوص می‌شود، بلکه با ارتباط الکترونیکی سامانه‌های گمرک و بانک کنترل و دقت لازم در جهت اخذ دقیق حقوق دولت صورت می‌پذیرد. این سامانه در هر واریز وجه به‌طور مشخص عوارض، مالیات، حقوق گمرکی و سود بازرگانی را از هم تفکیک می‌کند. بنابراین خروجی‌های خزانه از حساب‌های گمرکی نیز به‌طور شفاف و دقیق قابل بررسی خواهد بود. همچنین صاحب کالا می‌تواند از طریق مراجعه به سامانه و پرداخت اینترنتی، این مبالغ را واریز کند. این موضوع باعث می‌شود زمان تلف‌شده در بانک‌ها جهت واریز وجه و همچنین تحویل اصل فیش واریزی به گمرک کاهش محسوسی داشته که در کل روند ترخیص نیز تاثیر بسزایی خواهد داشت.

اصلاح ضوابط انتخاب مسیر
مدیریت ریسک، روشی است منطقی و سیستماتیک برای شناسایی، تجزیه و تحلیل، برخورد و کنترل خطرات احتمالی در هر فعالیت که به کمک این نوع مدیریت، مدیران می‌توانند از منابع موجود حداکثر بهره‌برداری را داشته باشند. با توجه به عدم به روز بودن ضوابط سامانه، انتخاب مسیر اظهارنامه به منظور اعمال مدیریت ریسک در فرآیندهای گمرکی طراحی شده است. نمودار درصد اظهارنامه مسیرهای سه‌گانه قبل از اجرای سامانه جامع گمرکی و اصلاح و به‌روز‌رسانی ضوابط مطابق شکل 2 بوده است.
اظهارنامه‌هایی که در مسیر قرمز و زرد قرار می‌گیرند بالطبع دارای ریسک بیشتر و مراحل بررسی بیشتری خواهند بود و زمان ترخیص نیز افزایش خواهد یافت. تا قبل از سامانه جامع گمرکی، مدیریت ریسک تنها در سرویس ارزیابی صورت می‌گرفت بدین صورت که در زمان کوتاه و بر مبنای اطلاعات اظهارنامه، مسیرهای ریسک تعیین می‌شد. سامانه جامع گمرکی با ایجاد یک سیستم مدیریت ریسک بهینه و هوشمند که بتوان معیارها و ضوابط متغیر را نیز در آن لحاظ کرد، علاوه بر پوشش قسمت مربوط به سرویس ارزیابی، قسمت‌های مربوط به درب خروج را نیز مدیریت می‌کند که در ادامه به شرح آنها خواهیم پرداخت. پس از به‌روز‌رسانی ضوابط تعیین مدیریت ریسک، نمودار درصد اظهارنامه‌ها به صورت زیر تغییر یافت. همان‌گونه که در شکل 3 مشاهده می‌شود تعداد اظهارنامه‌ها در مسیر سبز و در نتیجه زمان ترخیص کالا به شدت کاهش یافته است.

دریافت اسناد به صورت الکترونیک
در این سامانه کلیه اسناد کاغذی پیوست اظهارنامه اسکن و به صورت پرونده الکترونیکی ذخیره می‌شود و هرگونه انتقال اظهارنامه و اسناد پیوست به مراجع ذی‌ربط، صرفاً به صورت الکترونیکی و بدون جابه‌جایی کاغذ صورت می‌پذیرد.

دیگر مزایای سامانه
از دیگر مزایای سامانه دسترسی و کنترل کامل اطلاعات موجودی انبارها و نیز قابلیت رهگیری ورود و خروج کالا به انبار در جهت انجام فرآیند اظهار و ترخیص است. همچنین به منظور آگاهی بخشیدن اظهار‌کنندگان به ارزش مورد پذیرش گمرک در خصوص کالاهای اظهاری و رفع هرگونه ابهام در این خصوص، اطلاعات مذکور به صورت الکترونیکی در دسترس ایشان قرار می‌گیرد. همانطور که در شکل 4 آمده این سامانه در جهت ارائه تسهیلات هرچه بیشتر به فعالان اقتصادی کاملاً روی دستگاه‌های موبایل قابل دسترسی بوده و نیز واحدهای نظارتی از جمله پلیس انتظامی می‌توانند از طریق پیامک در هر نقطه از مسیرهای جاده‌ای کشور، نسبت به اطلاعات محموله، راننده و وسیله حمل به صورت برخط و از طریق سامانه استعلام کنند.

پنجره واحد تجارت فرامرزی
بر اساس مصوبه مورخه هجدهم تیرماه سال 93 هیات وزیران، مبنی بر الزام گمرک جمهوری اسلامی ایران به راه‌اندازی پنجره واحد تجارت فرامرزی با همکاری دستگاه‌های اجرایی ذی‌ربط، این سازمان و کلیه دستگاه‌های همجوار و همکار مکلف شدند ظرف یک سال به نهایی‌سازی و استقرار پنجره واحد تجاری فرامرزی از طریق راه‌اندازی سامانه مربوطه و اتصال دستگاه‌های دخیل در حوزه تجارت فرامرزی، اقدام به الکترونیکی کردن این فرآیند، کاهش زمان ترخیص و افزایش امنیت و کنترل ورود کالا به کشور کنند. همچنین در اجرای ماده (12) قانون امور گمرکی، نمایندگان دستگاه‌های صادرکننده مجوز در امر صادرات، واردات و ترانزیت موظف شدند ظرف یک ماه، نمایندگان تام‌الاختیار خود را حداقل در 10 گمرک کشور با تشخیص گمرک جمهوری اسلامی ایران مستقر و با استفاده از سامانه الکترونیکی، مجوزهای مربوط را صادر کنند. در همین راستا مقرر شد به منظور تسهیل بیشتر در حوزه تجارت خارجی، وزارت امور اقتصادی و دارایی با همکاری وزارتخانه‌های راه و شهرسازی، ارتباطات و فناوری اطلاعات و صنعت، معدن و تجارت و سازمان بنادر و دریانوردی تا پایان سال 1393، ارتباط کامل الکترونیکی فیمابین را فراهم کند. لذا گمرک جمهوری اسلامی ایران با ایجاد سامانه پنجره واحد تجارت فرامرزی و اتصال اکثریت دستگاه‌های دخیل در این حوزه مانند شرکت‌های حمل و نقل، سازمان بنادر و دریانوردی، سازمان راهداری، انبارها، آزمایشگاه‌های تعیین ماهیت، بانک‌های عامل جهت تخصیص ارز، رفع تعهد و ضمانتنامه بانکی، شرکت‌های بیمه، ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز از طریق سامانه اعطای معافیت مسافری و ملوانی و سامانه صدور مجوزها و... این امکان را فراهم کرده است که چرخه تجارت خارجی کشور بر اساس مدل پنجره واحد تجارت فرامرزی به صورت سیستمی کنترل شود.