تاریخ انتشار:
گفت‌وگو با تیمور رحمانی درباره بازتعریف نقش بانک‌ها در توسعه
بانک‌هایی برای توسعه
«بانک توسعه‌ای ناظر بر پروژه‌ای است که منابع آن را تامین می‌کند. در واقع خود را درگیر پروژه می‌کند و مرحله به مرحله مانند یک کارشناس در تمام زمینه‌های فنی نظارت دارد و علاوه بر این تامین مالی را هم بر عهده دارد.
بانک‌های توسعه‌ای چگونه بانک‌هایی هستند؟ شکل‌گیری آنها چه نیازی از اقتصاد کشور را پاسخ می‌دهد؟ آیا کشورهایی که از بانک‌های توسعه‌ای کارآمد برخوردارند در مسیر توسعه صنعتی و اقتصادی موفق‌تر عمل کرده‌اند؟ فرق بانک توسعه‌ای با بانک‌های تخصصی و تجاری چیست؟ این بانک چگونه می‌تواند به تجهیز منابع در شرایط کمبود نقدینگی و تحریم‌ها بپردازد؟ این سوالات و دیگر سوالات مشابه پیرامون بانک‌های توسعه‌ای همواره مطرح شده است. شاید به همین خاطر باشد که همایش نقش بانک‌های توسعه‌ای در توسعه اقتصاد کشورها در هفته جاری قرار است برگزار شود تا بیشتر به اهمیت و جایگاه بانک‌های توسعه‌ای در شرایط فعلی کشور پی ببریم. به این بهانه با تیمور رحمانی عضو هیات‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران و دبیر همایش نقش بانک‌های توسعه‌ای در توسعه اقتصاد کشورها به گفت‌وگو پرداختیم. رحمانی معتقد است: «بانک توسعه‌ای ناظر بر پروژه‌ای است که منابع آن را تامین می‌کند. در واقع خود را درگیر پروژه می‌کند و مرحله به مرحله مانند یک کارشناس در تمام زمینه‌های فنی نظارت دارد و علاوه بر این تامین مالی را هم بر عهده دارد. اما در کشور ما با توجه به اینکه عمدتاً
بانک‌ها به دولت وابستگی دارند به بانک توسعه‌ای هم عمدتاً به چشم تامین‌کننده منابع نگاه شده است. در واقع به نوعی از منابع بانک توسعه‌ای به عنوان رانت استفاده شده است.» در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
به طور کلی به کدام بانک‌ها توسعه‌ای می‌گویند؟ با وجود اینکه ما چند بانک بزرگ در کشور داریم که در قالب بانک توسعه‌ای فعالیت می‌کنند اما نقش این بانک‌ها در عرصه نظام بانکداری کشور کمرنگ است. این در حالی است که کشورهای پیشرفته بانک توسعه‌ای از جایگاه بالایی در توسعه اقتصادی آنها برخوردار است. چرا بانک‌های توسعه‌ای ما تاکنون عملکرد ضعیفی داشته‌اند؟
بانک‌های توسعه‌ای در کشور ما در سال‌های قبل از انقلاب شکل گرفته‌اند و پدیده جدیدی نیستند. اما چون تفکیک بانک تخصصی و بانک توسعه‌ای کمی سخت است زیرا در برخی موارد وظایف مشابه دارند این مساله باعث شده بانک‌های توسعه‌ای در ایران ناشناخته باقی بمانند. بانک‌های توسعه‌ای عمدتاً سرمایه را با شرایط مناسب تجهیز می‌کنند و در فعالیت‌های تولیدی در جهت توسعه اقتصادی به کار می‌گیرند.
وجه تمایز بانک توسعه‌ای با بانک تخصصی چیست؟
بانک تخصصی تنها در یک زمینه خاص فعالیت می‌کند و تسهیلات می‌دهد. به‌طور مثال بانکی که در زمینه انرژی کار می‌کند فقط پروژه‌های خاصی را تحت پوشش قرار می‌دهد. اما بانک توسعه‌ای می‌تواند در ابعاد مختلف کار کند. از طرف دیگر بانک توسعه‌ای هم تامین‌کننده مالی است و هم در زمینه فنی پروژه‌ها را تحت پوشش قرار می‌دهد. بنابراین در جایی که پروژه‌ها به علت فقدان منابع مالی و دانش فنی با مشکل مواجه شده‌اند این بانک توسعه‌ای است که به کمک آن پروژه می‌آید و نمی‌گذارد به علت بروز مشکلات متوقف بماند.
البته در بیشتر موارد از واژه بانک تخصصی-توسعه‌ای استفاده می‌شود چرا که بانک‌های توسعه هر یک به فراخور ممکن است در یک زمینه خاص فعالیت بیشتری داشته باشند. مثلاً بانک صنعت و معدن که در حال حاضر در کشور ما بزرگ‌ترین بانک توسعه‌ای است در زمینه پروژه‌هایی که در بخش صنعت قرار دارند، فعال است.
با وجود این به نظر می‌رسد ما در تعاریف کارکرد بانک‌ها با مشکل مواجهیم. به نظر می‌رسد همان کاری که بانک تجاری انجام می‌دهد به نوعی بانک تخصصی و توسعه‌ای هم انجام می‌دهد. در حالی که بانک توسعه‌ای نباید مانند بانک تجاری به فکر سود و زیان خود باشد اما متاسفانه بانک‌های توسعه‌ای ما نیز همان راهی را می‌روند که بانک‌های تجاری رفته‌اند. با این تفاوت که بانک‌های تجاری در زمینه ساخت و ساز فعال شده‌اند اما بانک‌های تخصصی و توسعه‌ای در خرید و فروش سهام فعال هستند.
متاسفانه بانک‌های کشور به علت مشکلات اقتصادی و کمبود نقدینگی بیشتر به دنبال انجام فعالیت‌هایی هستند که سود بالایی در آن کسب کنند. قطعاً بانک تجاری باید دنبال سود و زیان باشد. چرا که تراز منفی برای بانک تجاری مساله‌ساز است. یک بانک تجاری تنها به این امر فکر می‌کند که چگونه سپرده‌های بیشتر جذب کند و در پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری کند که سود بیشتری کسب کنند و برای این بانک مهم نیست پروژه‌ای را که اجرایی می‌کند در جهت توسعه کشور است یا خیر. اما هدف بانک توسعه‌ای اجرای پروژه‌هایی است که در مسیر توسعه اقتصادی تاثیرگذار باشد. برای بانک توسعه‌ای سود و زیان در حاشیه قرار دارد. حتی در بسیاری از موارد کسب سود مطرح نیست و تنها کمک می‌کند پروژه‌های بزرگ صنعتی به درستی در مسیر توسعه و رشد اقتصادی و اجتماعی کشور اجرایی شوند.
به همین خاطر است که ما تاکید داریم باید نقش بانک‌های توسعه‌ای پررنگ شود و کارکردهای این بانک به درستی تبیین شوند. اگر ما از بانک‌های توسعه‌ای کارآمد برخوردار باشیم به همان میزان در پیشرفت پروژه‌ها و توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور موفق عمل خواهیم کرد. متاسفانه در کشور ما جنبه‌های کمک دانش فنی و نظارت بانک‌های توسعه‌ای برای پروژه‌ها کمرنگ شده است و تنها این تصور وجود دارد که بانک توسعه‌ای فقط باید به تامین منابع بپردازد.
یعنی بانک توسعه‌ای به نوعی نقش ناظر بر پروژه‌ها را بر عهده دارد؟
دقیقاً، بانک توسعه‌ای ناظر بر پروژه‌ای است که منابع آن را تامین می‌کند. در واقع خود را درگیر پروژه می‌کند و مرحله به مرحله مانند یک کارشناس در تمام زمینه‌های فنی نظارت دارد، علاوه بر اینکه تامین مالی را هم بر عهده دارد. اما در کشور ما با توجه به اینکه عمدتاً بانک‌ها به دولت وابستگی دارند به بانک توسعه‌ای هم عمدتاً به چشم تامین منابع نگاه شده است.
در واقع به نوعی از منابع بانک توسعه‌ای به‌عنوان رانت استفاده شده است در حالی که همان‌طور که تاکید کردم بانک توسعه‌ای مشارکت همه‌جانبه در پروژه هم از نظر مالی و هم از نظر فنی و نظارتی دارد.
منابع بانک‌های توسعه‌ای کشور از کجا تامین می‌شود؟
تامین مالی بانک‌های توسعه‌ای بیشتر از سوی دولت انجام می‌شود. یعنی بودجه برای بانک‌های توسعه‌ای در نظر گرفته می‌شود. البته این بانک‌ها خود نیز منابعی در اختیار دارند. همچنین در مواردی به استقراض از بانک‌های تجاری می‌پردازند و ممکن است به انتشار اوراق در بازار سرمایه اقدام کنند.
به تازگی وزیر راه و شهرسازی بر اهمیت نقش بانک‌های توسعه‌ای در تامین مالی و توسعه اقتصادی تاکید کرده است و از تجاری شدن بانک مسکن که در مقطعی بانک توسعه‌ای بود اما چند سالی است به بانک تجاری تبدیل شده انتقاد کرده و گفته است باید بانک مسکن دوباره به بانک توسعه‌ای تبدیل شود چرا که در تمام دنیا بانک‌های مسکن به‌عنوان بانک عامل و توسعه‌ای عمل می‌کنند. ارزیابی شما چیست؟
بانک مسکن با توجه به وظایفی که بر عهده دارد باید به اجرای پروژه‌هایی بپردازد که هم منافع اقتصادی و هم منافع اجتماعی دارد. یعنی ساخت مسکن تنها برای کننده آن نفع ندارد بلکه در جهت توسعه اقتصادی و اجتماعی کشور است. در دنیا نیز به بانک مسکن نگاه تجاری ندارند بلکه بیشتر از این بانک انتظار دارند در راستای توسعه ساخت و ساز برای پاسخگویی به نیاز جامعه گام بردارد. در کشور ما نیز بانک مسکن با همین هدف ایجاد شد و در قالب بانک تخصصی-توسعه‌ای تعریف شده بود. اما متاسفانه در مقطعی این بانک از مسیر اصلی منحرف شد و به سمت تجاری شدن گام برداشت. وقتی بانک مسکن از این هدف دور شد و به بانک تجاری تبدیل شد به ناچار مجبور شده فعالیت‌های متعارفی را انجام دهد که بانک‌های تجاری انجام می‌دهند تا در زمینه تامین منابع با مشکل مواجه نشود. اما لازم است در جهت توسعه بخش مسکن کشور این بانک تغییر رویه دهد و بازهم مانند بانک توسعه‌ای فعال شود. اگر بانک مسکن به بانک توسعه‌ای تبدیل شود آن وقت در پروژه‌هایی سرمایه‌گذاری خواهد کرد که نه‌تنها توجیه فنی و اقتصادی دارند بلکه کمک به توسعه اجتماعی و اقتصادی کشور می‌کند چرا که رونق بخش مسکن به رونق
اشتغال و رشد اقتصادی می‌انجامد.
اگر بانک مسکن به بانک توسعه‌ای کارآمد تبدیل شود پروژه‌هایی چون مسکن مهر به شکلی اجرایی خواهند شد که از ابتدا توجیه فنی و اقتصادی آنها سنجیده می‌شد و در مسیر صحیح حرکت می‌کردند. اتفاقاً کارکرد بانک توسعه‌ای در بخش مسکن در همین زمینه خود را نشان می‌دهد.
یعنی می‌توانستیم در این زمینه موفق عمل کنیم؟
صرف‌نظر از اینکه پروژه مسکن مهر درست یا غلط اجرایی شد، معتقدم اگر پروژه‌هایی از این قبیل در بخش مسکن به درستی از نظر فنی و اقتصادی ارزیابی شوند و یک بانک توسعه‌ای چون مسکن در زمینه فنی و اقتصادی مشارکت و نظارت داشته باشد می‌توان به موفقیت رسید که نه‌تنها برای اجراکنندگان آن منفعت دارد بلکه به نفع دولت و مردم و به طور کلی توسعه اقتصادی کشور است.
اما اینکه دولت بیاید و بانک مسکن را تحت فشار قرار دهد بیشتر از نقدینگی‌ای که دارد تسهیلات به مردم بدهد که بروند مسکن بسازند امر درستی نیست و نتیجه آن را نیز در مسکن مهر مشاهده کردیم. بنابراین می‌توانستیم در زمینه مسکن مهر نقش توسعه‌ای آن را پررنگ کنیم. حالا اینکه در اجرای پروژه مسکن مهر ارزیابی دقیقی در زمینه توجیه فنی و اقتصادی انجام شده بود یا خیر، این موضوع خارج از بحث مربوطه است و کارشناسان مسکن باید در این زمینه به این مساله پاسخ بدهند.
پس در این میان معیار سنجش و ارزیابی طرح سرمایه‌گذاری برای بانک‌های توسعه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار می‌شود؟
یکی از تفاوت‌های بانک‌های توسعه‌ای با بانک تجاری در همین مساله است. چرا که معیارهای سنجش و ارزیابی طرح‌های سرمایه‌گذاری در بانک‌های توسعه‌ای تا حدی متفاوت از بانک‌های تجاری بوده و سودآوری طرح در اولویت دوم قرار می‌گیرد و اولویت نخست و اصلی این است که تامین مالی طرح از سوی بانک توسعه‌ای، باید به تبدیل فعالیت مورد نظر به فعالیتی دارای توجیه پایدار فنی و اقتصادی منجر شود. اگر بانکی توسعه‌ای تنها به تامین‌کننده منابع تبدیل شود و در زمینه فنی و نظارت دخالتی نداشته باشد دیگر نمی‌توان به آن گفت که بانک توسعه‌ای است.
بانک‌های توسعه‌ای ضرورتاً نباید دولتی باشند. متاسفانه در کشور ما این‌گونه تصور می‌شود که بانک‌های توسعه‌ای چون سود و زیان برای آنها در اولویت قرار ندارد باید حمایت دولتی شوند و منابع آنها از طریق دولت تامین شود.
در حال حاضر ما چه تعداد بانک توسعه‌ای داریم؟
به معنای واقعی و دقیق در ایران تنها بانک صنعت و معدن را می‌توان بانک توسعه‌ای قلمداد کرد. این بانک از همان ابتدا به شکل بانک توسعه‌ای تاسیس شد. قبل از انقلاب بانک صنعت و معدن با نام بانک توسعه‌ای صنعتی و معدنی فعال بود اما پس از انقلاب با چهار موسسه توسعه‌ای ادغام شد و به بانک صنعت و معدن تغییر نام داد. این بانک اتفاقاً در دهه‌های 40 و 50 نقش قابل توجهی در توسعه اقتصادی کشور داشت. البته اکنون نیز بانک‌هایی چون بانک توسعه صادرات و توسعه تعاون نیز به‌عنوان بانک توسعه‌ای فعالیت می‌کنند. در مقطعی نیز بانک کشاورزی و بانک مسکن بانک توسعه‌ای بودند که بعد به بانک تجاری تغییر کاربری دادند.
از سوی دیگر دولت نیز به‌عنوان موسس و سهامدار بانک‌های توسعه‌ای، باید مراقب باشد که بانک‌های مذکور در تحقق ماموریت خود به بیراهه نرفته و به نام توسعه، درگیر کسب و کار در بخش مالی با اهداف تجاری نشوند. بانک‌های توسعه‌ای باید بسیار تخصصی‌تر، کاراتر و کارآمدتر از بانک‌های تجاری عمل کنند. اما متاسفانه بانک‌های توسعه‌ای ما چون بانک صنعت و معدن و بانک توسعه و صادرات بیشتر در حاشیه بانک‌های بزرگ و تجاری کشور قرار دارند؟
لازم است در زمینه کارکردهای بانک‌های توسعه‌ای بازنگری انجام شود. همان‌طور که تاکید کردم بانک‌های توسعه در دستیابی به توسعه صنعتی و اقتصادی کشورها از جمله کشوری مانند ایران نقش موثر و سازنده‌ای ایفا می‌کنند. به همین دلیل تاکید داریم که در ایجاد و گسترش آنها باید کمک شود تا به عنوان ابزاری در اختیار برنامه‌های توسعه اقتصادی قرار گیرند.
بنابراین ضرورتاً نباید بانک‌های توسعه‌ای دولتی باشند. متاسفانه در کشور ما این‌گونه تصور می‌شود که بانک‌های توسعه‌ای چون سود و زیان برای آنها در اولویت قرار ندارد باید حمایت دولتی شوند و منابع آنها از طریق دولت تامین شود در حالی که این بانک‌ها می‌توانند با به‌کارگیری ابزارهای کارآمد درآمدزایی داشته باشند بدون اینکه نیاز به منابع مالی داشته باشند. اتفاقاً نقش اصلی بانک‌های توسعه‌ای در کشورهای در حال توسعه و کمتر توسعه‌یافته است زیرا در این کشورها بازار سرمایه چندان در محور قرار ندارد و تامین مالی بر دوش بانک‌ها قرار دارد.
اما مساله دیگر تفکیک مقررات حاکم بر بانک‌های توسعه‌ای از سایر بانک‌هاست.
به هر حال باید قوانین و مقررات در این زمینه تغییر کند چرا که یک بانک توسعه‌ای نمی‌تواند با قوانین بانک تجاری اداره شود. طبیعی است که کارکرد این بانک‌ها متفاوت است. به طور مثال یک بانک توسعه‌ای اگر بخواهد در زمینه پروژه‌ای چون راه‌آهن سرمایه‌گذاری کند بازگشت منابع آن در طولانی‌مدت انجام می‌شود.
نرخ سود و ذخیره قانونی باید برای بانک توسعه متفاوت از بانک تجاری باشد. بنابراین لزوم تفکیک مقررات حاکم بر بانک‌های توسعه‌ای از سایر بانک‌ها در قوانین موجود از اهمیت برخوردار است و این مشکل باعث شده است بسیاری از بانک‌های توسعه‌ای به سمت بانکداری تجاری حرکت کنند. اما لازم است بانک مرکزی در این زمینه تجدید نظر کند تا از بانک‌های توسعه‌ای برخوردار باشیم که بیشترین نقش را در توسعه اقتصادی کشور ایفا کنند.
ما در شرایطی قرار داریم که با رفع تحریم‌ها بانک‌های توسعه‌ای از اهمیت بیشتری در جهت توسعه اقتصادی کشور برخوردار می‌شوند. بنابراین لازم است تجدید نظر در این زمینه انجام دهیم تا بانک‌های توسعه‌ای بتوانند با خیال آسوده وظایف خود را عملی کنند.
قرار است همایشی پیرامون نقش و جایگاه بانک‌های توسعه‌ای برگزار شود که شما دبیری این همایش را بر عهده دارید. این‌گونه همایش‌ها در این راستا چه میزان می‌توانند در شناخته شدن بانک‌های توسعه‌ای در کشور کمک کنند؟
26 خردادماه جاری قرار است همایشی با عنوان نقش بانک‌های توسعه‌ای در توسعه اقتصاد کشورها در دانشکده اقتصاد دانشگاه تهران با همکاری بانک صنعت و معدن برگزار شود.
البته ایده اولیه برگزاری این همایش برای بانک صنعت و معدن است. بر این اساس قرار است مباحثی نظیر توسعه اقتصادی و بانک‌های توسعه‌ای، فضای مناسب برای فعالیت بانک‌های توسعه‌ای، ماهیت فعالیت بانک‌های توسعه‌ای و تجربیات موفق در بانکداری توسعه‌ای در این همایش مطرح شود.
بنابراین اگر قصد داریم نقش بانک‌های توسعه‌ای را در مسیر توسعه اقتصادی پررنگ کنیم در این همایش کارشناسانی که در عرصه پولی و بانکی کشور حضور دارند باید به تبیین این موضوع بپردازند. همان‌طور که گفتم در شرایط فعلی که امید می‌رود اقتصاد ایران از تحریم خارج شود باید از حالا به فکر کاربرد ابزاری باشیم که بتوانیم در توسعه اقتصادی گام‌های پرشتابی برداریم؛ یکی از ابزارهای مهم در این عرصه تقویت بانک‌های توسعه‌ای در کشور است.
دیدگاه تان را بنویسید