مزیت‌های صنعت بومی

بهار بیشمی / استادیار پژوهش پژوهشکده گردشگری

صنایع‌دستی با ویژگی‌هایی چون کاربر بودن و ارزش‌افزوده بسیار بالا، تامین مواد اولیه مصرفی از منابع داخلی، نیاز به سرمایه اندک، برخورداری از ابزار کار ساده و بازار ساده فروش محصولات، سبب افزایش تولید ناخالص ملی، افزایش درآمد سرانه، توسعه صادرات، کسب درآمد ارزی، تامین تعادل اجتماعی، تامین اشتغال و تعادل‌بخشی بازار کار و جلوگیری از مهاجرت روستاییان به شهرها، ایجاد درآمد مکمل برای خانوار، توسعه توریسم و مبادلات فرهنگی و افزایش سطح مشارکت اقتصادی می‌شود. صنایع‌دستی ایران، به ‌عنوان صنعتی مستقل و بومی، شاخص‌ترین هنر کاربردی ایران و یکی از سه قطب برتر صنایع‌دستی جهان، ریشه‌های عمیق و استوار در فرهنگ غنی و بارور ایران اسلامی داشته است.
بیشتر کشورهای در حال توسعه در اجرای برنامه‌های موردنظر خود با مشکلات عدیده ازجمله رشد بی‌رویه جمعیت، بیکاری، کم‌کاری و رواج انواع مختلف بیکاری از جمله بیکاری‌های پنهان، فصلی و... و در نتیجه پایین بودن سطح درآمد و معیشت گروه زیادی از مردم، نقصان تشکیل سرمایه‌ داخلی و نبود منابع مالی کافی برای اجرای برنامه‌های توسعه اقتصادی و ساخت و توسعه امکانات زیربنایی موجود به منظور فراهم آوردن امکان بهره‌برداری بهینه از منابع انسانی، طبیعی و... کشور مواجه هستند.
به همین دلیل بعضی از صاحب‌نظران با توجه به سهولت گسترش صنایع کوچک و به‌ویژه صنایع‌دستی، بر تقویت، توسعه و گسترش این صنایع در برنامه توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه اصرار و توصیه دارند. صاحبنظران این بخش در توصیه‌های خود به ویژه بر قابلیت‌ها و ویژگی‌های این قبیل صنایع از جمله نیاز به سرمایه اندک برای ایجاد، راه‌اندازی و بهره‌برداری، کاربر بودن این صنایع و نیاز به سرمایه‌گذاری اندک سرانه برای ایجاد یک شغل، عدم نیاز به تخصص‌های فنی و حرفه‌ای بالا و سازگاری و استفاده از مهارت‌های بومی، بازار ساده فروش محصولات و بالاخره قابلیت و توانایی ایجاد درآمدزایی تکیه دارند. از طرف دیگر در سال‌های اخیر گردشگری به عنوان صنعت بدون دود، منبع درآمد سرشار در تجارت جهانی و عنصر مهمی در بهبود و تنظیم موازنه بازرگانی و تراز پرداخت‌های بسیاری از کشورها شده است. رشد قابل توجه و چشمگیر گردشگری در پنجاه سال اخیر نشان‌دهنده اهمیت فراوان اقتصادی و اجتماعی این پدیده است. گردشگری در تولید ناخالص ملی نقش مهمی ایفا می‌کند، تراز پرداخت‌ها را که نشان‌دهنده معاملات بین‌المللی هر کشور است، متوازن می‌سازد. لوئیس ترنر گردشگری را امیدبخش‌ترین و پیچیده‌ترین صنعتی می‌داند که جهان سوم با آن روبه‌رو است و معتقد است گردشگری بیشترین قابلیت را برای جانشینی دیگر صنایع درآمدزا دارد.
توسعه گردشگری موجب رونق اقتصادی و کاهش فقر می‌شود و همچنین تاثیر بسزایی در افزایش درآمد و کاهش بیکاری و در نتیجه افزایش رفاه اجتماعی دارد. نمایشگاه‌های فروش آثار هنری فرصتی است تا مردم خرید آثار هنری را تجربه کنند فرصتی که به گفته کارشناسان می‌تواند رونق این هنر صنعت و جذب مخاطب عام هنرهای تجسمی را به همراه داشته باشد. برپایی نمایشگاه آثار تجسمی، اجرای تئاتر و کنسرت‌های موسیقی در ایام تعطیل رسمی کشور، امری معمول نیست، چرا که هنرمند عموماً می‌کوشد، هرگونه ارائه عمومی را به موازات حیات جدی و جاری روزمره مردم قرار دهد. برنامه‌ریزی صادرات به واحدهای فعال صادرکننده صنایع‌دستی این امکان را می‌دهد که برای شکل دادن به فعالیت خود به صورت انفعالی عمل نکرده، بلکه با مطالعه فرصت‌ها و تمهیدات خارجی و سنجش آمادگی خود نسبت به تدوین راهبرد صادراتی مناسب اقدام کنند. حضور فعال بخش خصوصی در صادرات خدمات فنی-مهندسی نیز اهمیت ویژه‌ای در افزایش آمار صادرات صنایع‌دستی خواهد داشت، به طوری که علاوه بر ارتقای کیفی محصولات صادراتی به کاهش قیمت تمام‌شده و تقویت بازار کالا و خدمات فنی و مهندسی کشور منجر خواهد شد. در بخش اقتصاد، عمده هدف‌های دولت‌ها متوجه افزایش تولید و درآمد ملی (رشد اقتصادی)، رسیدن به اشتغال کامل و کاهش نرخ بیکاری، ثبات قیمت‌ها و کاهش نرخ تورم به منظور حفظ قدرت خرید پول ملی، توسعه صادرات و افزایش درآمدهای ارزی به منظور تامین نیازهای ارزی کشور و تسهیل در اجرای برنامه‌های توسعه و بالاخره توزیع بهتر و عادلانه‌تر درآمدها برای برقراری عدالت اقتصادی در جامعه است. دستیابی به توسعه اقتصادی به سهم خود بر وجوه مختلف زندگی افراد مانند سطح زندگی و معیشت و رفاه، آموزش بهداشت عمومی ‌و شاخص‌های جمعیتی مثل نرخ مرگ و میر، میانگین طول عمر و میزان زاد و ولد تاثیرات شگرف می‌گذارد. همچنین دولت‌ها برای نیل به هدف‌های خود و دستیابی به توسعه اقتصادی، ناگزیر از اتخاذ سیاست‌ها و خط‌مشی‌های هماهنگ با شرایط و اوضاع و احوال اقتصادی، اجتماعی و... کشور هستند. به همین دلیل بعضی از صاحبنظران با توجه به سهولت گسترش صنایع کوچک بر تقویت، توسعه و گسترش این صنایع در برنامه توسعه اقتصادی کشورهای در حال توسعه اصرار و توصیه دارند. صاحبنظران این بخش در توصیه‌های خود به ویژه بر قابلیت‌ها و ویژگی‌های این قبیل صنایع از جمله نیاز به سرمایه اندک برای ایجاد، راه‌اندازی و بهره‌برداری، کاربر بودن این صنایع و نیاز به سرمایه‌گذاری اندک سرانه برای ایجاد یک شغل، عدم نیاز به تخصص‌های فنی و حرفه‌ای بالا و سازگاری و استفاده از مهارت‌های بومی، بازار ساده فروش محصولات و بالاخره قابلیت و توانایی ایجاد درآمدزایی تکیه دارند. بازار داخلی صنایع‌دستی ایران، بازاری است سنتی و تا به حال برای گسترش آن بازاریابی و تبلیغات صورت نگرفته است. از خصوصیات مهم این بازار، سود سرشار واسطه‌ها در امر توزیع مواد اولیه مصرفی و داد و ستد آن است. به‌طور خلاصه عوامل موثر در گسترش بازار داخلی صنایع‌دستی ایران عبارتند از:
- افزایش سطح درآمد سرانه
- افزایش جمعیت
- ازدیاد مسکن و افزایش سطح زیربنایی آن
- ترویج تبلیغات در مورد استفاده از صنایع‌دستی به عنوان یک کالای هنر ملی و توسعه صادرات صنایع‌دستی ایران
در زمینه اصول بازاریابی نوین و راهبردی که صادرکنندگان نادیده می‌گیرند می‌توان این موارد را نام برد: نبود افراد متخصص، فقدان نوآوری، مواد اولیه نامرغوب، نبود مراکز اطلاعاتی، عدم انجام تحقیقات بازاریابی، نبود راهبرد صادرات، بسته‌بندی و عدم استفاده از راهبرد قیمت‌گذاری.
همچنین از عمده‌ترین تنگناها و محدودیت‌ها می‌توان به شناخت نداشتن کافی و مناسب از بازارهای داخلی و جهانی (بازار هدف) و سلایق مشتریان، توجه نکردن به سطح کیفی تولید و نوآوری در محصولات تولیدی، عدم تبلیغات و بازاریابی داخلی و خارجی اشاره کرد. ازجمله راهکارهای صنایع‌دستی می‌توان به معرفی، تبلیغ و ترویج صنایع‌دستی استان‌ها به منظور بازاریابی در داخل و خارج کشور با شیوه‌های نوین تبلیغاتی، استفاده از فناوری روز در تولیدات صنایع‌دستی با حفظ اصالت‌های هنر ملی، حمایت و تشویق بخش خصوصی به‌منظور سرمایه‌گذاری در این بخش به ویژه برای ایجاد بازارچه‌های صنایع‌دستی، سیاستگذاری در راستای فروش و صادرات کالاها و شرکت در نمایشگاه‌های داخلی و خارجی اشاره کرد.
صنایع‌دستی برای حضور بین‌المللی نیاز به حمایت دولت دارد و سالیان سال بدون حمایت حکومت‌ها و فقط با تکیه بر تمدن کهن ایران رشد و ادامه مسیر داده است اما تحول در این رشته زمانی صورت می‌گیرد که بتوانیم بازاری مناسب برای فروش آنها ایجاد کنیم. نگاه جامع و کامل همراه با مدیریت مدرن و جدی راه رسیدن به این هدف‌هاست و این نوع نگاه و مدیریت در کنار برنامه‌ریزی‌های دقیق ما را به نتیجه مطلوب می‌رساند.
رونق گردشگری در ایران و افزایش تعداد گردشگر در ایران می‌تواند آثار مثبتی در بهبود وضعیت اقتصادی به ویژه در مناطق روستایی، کاهش مهاجرت، توسعه روستاها، افزایش سطح اشتغال و رونق بازار تولیدات کشاورزی و رقابتی شدن و کیفیت کالاها را به همراه داشته باشد. در این خصوص راهکارهای ذیل جهت توسعه و رونق صنایع‌دستی توصیه می‌شود.
1-‌ ایجاد و تقویت تعاونی‌های صادرکنندگان صنایع‌دستی که این اتحادیه می‌تواند متشکل از فارغ‌التحصیلان، کارشناسان و تولیدکنندگان این‌گونه محصولات باشد.
۲- توسعه و ترویج تجارت الکترونیک به طوری که همواره به صادرات این‌گونه صنایع به عنوان یک اصل نگریسته شود و از طریق تجارت الکترونیک و ایجاد سایت‌های اینترنتی، سعی در معرفی و ترویج این قبیل صنایع شود.
۳- شرکت در نمایشگاه‌های صنایع‌دستی داخلی و بین‌المللی.
4-‌ ترویج تبلیغات در مورد استفاده از صنایع‌دستی به عنوان یک کالای هنر ملی و توسعه صادرات صنایع‌دستی ایران می‌تواند نقش مهمی در این خصوص داشته باشد. اما نبود افراد متخصص، فقدان نوآوری، مواد اولیه نامرغوب، نبود مراکز اطلاعاتی، عدم انجام تحقیقات بازاریابی، نبود راهبرد صادرات، بسته‌بندی و عدم استفاده از راهبرد قیمت‌گذاری، از عمده‌ترین تنگناها و محدودیت‌های این صنعت برای جذب گردشگران هستند.