گفت‌و‌گو با مدیرعامل شرکت مادر تخصصی آب و فاضلاب کشور
ستادهای بحران را فعال کرده‌ایم
حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مادر تخصصی آب و فاضلاب کشور معتقد است «قیمت آب‌بها در ایران آنقدر پایین است که نمی‌توان امیدوار بود که مردم ارزش آب شرب و استانداردی که در اختیارشان است، بدانند.»
حمیدرضا جانباز مدیرعامل شرکت مادر تخصصی آب و فاضلاب کشور معتقد است «قیمت آب‌بها در ایران آنقدر پایین است که نمی‌توان امیدوار بود که مردم ارزش آب شرب و استانداردی که در اختیارشان است، بدانند.» او از وضعیت «تنش آبی» در برخی از استان‌های کشور خبر داده و می‌گوید: «از هم اکنون ستادهایی در وزارت نیرو تشکیل شده و این وزارتخانه تمام تلاش خود را به کار گرفته که کار به سهمیه‌بندی آب در سال آینده نکشد.» به گفته این مسوول دولتی، «مردم نباید فریب بارش‌های اخیر در برخی از شهرهای کشور را بخورند» چرا که مساله آب، چیزی نیست که به راحتی بتوان با آن برخورد کرد و سایه «بحران» همواره بر سر منابع آبی ایران هست.
شما یک ماه پیش برای نشان دادن وضعیت بحرانی آب در کشور، از واژه «تنش آبی» استفاده کردید و گفتید که در 157 شهر ایران، این وضعیت حاکم است. «تنش آبی» چیست و چه ویژگی‌هایی دارد و چه دلایلی موجب بروز این مشکل شده است؟
همان طور که گفتید الان منابع آب در مقایسه با میزان مصارف به گونه‌ای شده است که باید از این واژه استفاده شود. تنش آبی به طور ساده به معنای این است که میزان مصرف آب در این 157 شهر، با میزان تولید در آن شهرها، تقریباً «سر به سر» است و برابری می‌کند. بنابراین در این شهرها «تنش آبی» وجود دارد و با هر اتفاقی که در دو طرف تولید یا افزایش مصرف بیفتد؛ این شهرها با موضوع کمبود آب روبه‌رو خواهند شد. بخشی از این «تنش» باز می‌گردد به وضعیت اقلیمی کشور و کاهش میزان بارندگی‌ها در سال جاری که مشکلاتی را ایجاد کرده است. اما بخش دیگر به تعرفه‌های آب‌بها مربوط است که من معتقدم باید اصلاح شود.
پیش از اینکه به موضوع «تعرفه‌های آب‌بها» بپردازیم؛ اگر موافق باشید وضعیت کنونی منابع آبی کشور را ترسیم کنید. چندی پیش صحبت از «سهمیه‌بندی آب» در تابستان سال آینده بود. با توجه به اینکه پیش‌بینی می‌شود تابستان سال 1393 گرم‌ترین تابستان در 100 سال اخیر باشد؛ چقدر احتمال سهمیه‌بندی آب در تابستان زیاد است؟
ببینید، همین چند روز پیش وزارت نیرو اعلام کرد میزان بارش‌ها در سال جاری 14 درصد کاهش پیدا کرده است. این آمار به این معناست که وضعیت کشور در خصوص تامین آب حساس است و اگر دقت نکنیم و مشترکان رعایت الگوی مصرف را نکنند؛ دچار بحران می‌شویم. بخشی از این بر می‌گردد به موضوع صرفه‌جویی که باید انجام شود. از همین الان نیز ستادهای بحران در کل کشور فعالند و در حال پیگیری طرح‌های میان‌مدت و کوتاه‌مدت هستند و برخی از پروژه‌های اولویت‌دار را پیگیری می‌کنند. ما در خصوص مدیریت منابع موجود برنامه‌ریزی می‌کنیم. اما بخشی هم به مشترکان برمیگردد و آنها هم باید همکاری کنند. بنابراین در پاسخ به سوال شما باید بگویم که هنوز موضوع جیره‌بندی آب در تابستان سال آینده جدی نشده است و تمام تلاش همکاران ما این است که
مجبور به جیره‌بندی آب در فصل گرما نشویم.
اما به هر حال مشکل تقاضای آب هم حل‌نشده باقی می‌ماند؟
بله، همین طور است. مردم ما باید بدانند که در بیشتر نقاط دنیا، چیزی تحت عنوان «کمبود آب» وجود ندارد. به طور مثال تامین آب در اروپا مساله «دست چندم» این کشورهاست؛ اما در ایران موضوع فرق می‌کند. در ایران تغییرات اقلیمی، خشکسالی و کاهش بارش وجود دارد. ما با مساله ویژه کمبود آب مواجهیم. شاید مطلع باشید که پیش از این در مناطقی که دغدغه تامین آب نداشتیم؛ امروز دغدغه آب شرب باکیفیت داریم. حتی در استان‌های پر‌باران هم این مساله دیده می‌شود و الگوهای بارش تغییر کرده است. وقتی کمبود بارش باشد؛ منابع آب کشور تحت تاثیر قرار می‌گیرد.
چرا این اتفاق افتاده است؟
واقعیت این است که میزان «روان‌آب‌ها» به شدت کاهش پیدا کرده است. در کنار این، مشکل دیگری نیز به مشکلات موجود تامین آب اضافه شده و آن «افزایش و رشد ناموزون جمعیت» است. این یکی از اشکالاتی است که ما را به عنوان یک ارگان خدمات‌رسان دچار مشکل می‌کند. در بیشتر مراکز استان‌ها، جمعیت به شدت در حال رشد است و این کار را سخت‌تر می‌کند. در استان تهران رشد بسیار زیادی در خود پایتخت وجود دارد. در استان البرز حدود شش درصد رشد جمعیت وجود دارد.
این آماری که می‌گویید چقدر مستند است؟
این آمار رشد جمعیت، با استفاده از میزان تقاضا و خرید انشعاب برای آب به دست آمده است. افزایش تقاضا و رشد ناموزون جمعیت ما را دچار مشکلات عدیده‌ای کرده است. این در شرایطی است که جمعیت روستاها در حال ریزش است. یعنی نسبت جمعیتی در حال تغییر است و ما هم باید آماده این تغییرات باشیم.
یعنی وزارت نیرو از قبل موضوع افزایش جمعیت در کلان‌شهرها و مشکلات تامین آب را پیش‌بینی نکرده بود؟
وزارت نیرو از قبل پیش‌بینی‌هایی در این مورد داشته است. مثلاً موضوع انتقال آب از مناطقی که آب باکیفیت در اختیار دارند به مناطقی که نیاز به آب دارند در این راستا انجام شده و «خطوط انتقال آب» از همین جا تعریف شده است. اما متاسفانه در حال حاضر شاهد افزایش طول این خطوط هستیم. یعنی اگر پیش از این از مناطق نزدیک‌تر آب منتقل می‌شد؛ در حال حاضر یا آن مناطق، از آب پایداری برخوردار نیست یا اینکه منابع آب آن مناطق آلوده شده و منابع دورتری جایگزین شده است. موضوع بعدی بحث مدیریت مصرف است. واقعیت این است که با برنامه‌ریزی‌های انجام‌گرفته، تلاش شده «آب بدون درآمد» کاهش پیدا کند. البته هنوز به میزان هدف‌گذاری شده دسترسی نداشتیم.
چرا؟
چون این کار هزینه‌بر است و متاسفانه منابعی برای آن پیش‌بینی نشده است. به طور مثال هوشمند‌سازی شبکه‌های آب‌رسانی باید انجام شود. در برخی از موارد این کار شده اما کافی نیست. سیستم‌های پایش، یا کنترل آنلاین و اقدامات مدیریت مصرف استفاده مطلوب‌تر از آب استحصال‌شده را تسهیل می‌کند.
آماری هم از کاهش میزان «آب بدون درآمد» وجود دارد؟
بله، میزان آب بدون درآمد از 4/30 درصد در سال 1384 به 5/25 درصد در حال حاضر رسیده است.
یعنی 5/25 درصد از آب مصرفی کشور در داخل شبکه هدر می‌رود؟
نه، این آمار به این معنا نیست که 5/25 درصد از آب مصرفی کشور هدر می‌رود. در حال حاضر در بخش آب بدون درآمد میزان پرت فیزیکی 5/15 درصد است و مابه‌التفاوت این عدد با 5/25 درصد مصارفی است که مجاز هستند اما درآمدی ندارند. مثل حسینیه‌ها و مساجد که طبق قانون می‌توانند آب مصرف کنند اما هزینه‌ای پرداخت نکنند. بخش دیگری از این آمار هم به انشعابات غیرمجاز برمیگردد یا آبی که در شست‌و‌شوی شبکه‌های آب‌رسانی، آتش نشانی استفاده می‌شود. حتی می‌توان درصدی را هم به میزان دقت لوازم اندازه‌گیری مربوط دانست. می‌توان از کنتورهای حساس‌تر استفاده کرد تا عدد واقعی مصرف آب را مشخص کرد.
برای بهبود این روند چه اقدامی شده است؟
سعی کردیم با کنترل هوشمند آب در شبکه، میزان آب بدون درآمد را کاهش دهیم. مثلاً در شهر همدان که یکی از شهرهای مواجه با بحران آب کشور است؛ سال گذشته با وجود اینکه به طور متوسط حدود سه تا چهار درصد نرخ رشد بازار آب را داشتیم، توانستیم میزان مصرف آب را در این شهر کاهش دهیم. برای این کار هم شب‌ها، میزان فشار آب موجود در شبکه را کاهش می‌دادیم. چون بیشترین میزان هدررفت آب در شب‌ها رخ می‌دهد که مصرف پایین است. بحث‌هایی هم در حوزه مدیریت مصرف و کاهش شدت مصرف انرژی در سامانه‌های آب و فاضلاب انجام شده و برخی از تصفیه‌خانه‌های آب و فاضلاب انجام گرفته است. اما بخش عمده‌ای از کار ما زمانی پاسخ مناسب می‌دهد که مصرف‌کنندگان همکاری کنند. در جنوب البرز، خراسان رضوی و خراسان جنوبی و یزد و سمنان، میزان بارش به شدت کاهش پیدا کرده است. همین الان سدهای تامین‌کننده آب تهران حدود 200 میلیون مترمکعب نسبت به سال گذشته کاهش حجم داشته است.
یعنی با وجود بارش برف و باران در یک ماه گذشته و حتی بحران برف‌گرفتگی در نوار شمالی ایران، باز هم مشکل کاهش حجم ذخایر آب به قوت خود باقی است؟
بارش برف و سرمایی که بخش‌هایی از شمال کشور را در بر گرفت؛ نبایستی این امیدواری را به وجود بیاورد که امسال سال نرمالی از لحاظ منابع آبی پیش‌روی ایران است. وضعیت آب در ایران بسیار شکننده و ضعیف است. مصرف‌کنندگان به ویژه در شهرهایی که گفتم بایستی حتماً بیش از سایر مشترکان نسبت به مصرف آب حساسیت داشته باشند. همین الان در حال نزدیک شدن به ایام پایان سال هستیم. طبق یک روال متعارف، اسفندماه و مردادماه، دو مقطع زمانی است که «اوج مصرف» آب شکل می‌گیرد و مصرف آب، هم به دلیل سنت خانه‌تکانی و هم اوج گرما به شدت افزایش پیدا می‌کند. به گونه‌ای که مثلاً در تهران بیش از یک میلیارد متر مکعب آب مصرف می‌شود. مشترکان و مصرف‌کنندگان آب می‌توانند به وزارت نیرو در تامین آب کمک کنند. اگر حتی10درصد از مصرف آب کاسته شود معادل دو تا سه سد تامین‌کننده آب کمک خواهد شد. هم وزارت نیرو طرح‌هایی برای انتقال آب در دست اجرا دارد و هم مردم و مشترکان می‌توانند کمک کنند. سرانه مصرف آب
کشور ما حتی از کشورهای اروپایی که مشکل آب ندارند بیشتر است. این خیلی بد است که در فرهنگ ما صرفه‌جویی و خودداری از اسراف وجود داشته باشد و حتی جزو تعالیم دینی ما باشد اما مدیریت مصرف نزد مصرف‌کننده ایرانی نباشد.
شما دلیل این مصرف بالای آب در ایران را چه می‌دانید؟
یک بخش کار به دلیل اطلاع‌رسانی نادرست است. اما اعتقاد دارم که بخش اصلی، موضوع تعرفه آب‌بهای مصرفی است. اگر آب رایگان در اختیار مردم قرار گیرد، ارزش آن شناخته نخواهد شد. چون مردم احساس می‌کنند اگر آب ارزش داشت، این ارزش باید جایی خودش را نشان می‌داد. هر دو اینها باید کنار یکدیگر قرار گیرد و ما را به سمت استفاده بهینه از آب سوق دهد.
فکر می‌کنید با احداث شبکه فاضلاب بتوان این روند را کمی بهتر کرد؟
بحث شبکه فاضلاب هم خود جای بررسی دارد. مثلاً در تهران برای ایجاد شبکه فاضلاب خیلی دیر شروع به کار کردیم. نیاز اعتباری برای تکمیل شبکه فاضلاب در تهران زیاد است و بر اساس قیمت‌ها به سه تا چهار هزار میلیارد تومان می‌رسد و هر چقدر که دیرتر این کار را شروع کنیم این عدد بالاتر هم می‌رود. متوسط طول دوره پروژه‌های مربوط به آب دو برابر دیگر پروژه‌هاست چون اعتباری وجود ندارد یا کافی نیست. اما نکته مهم این است که هیچ وقت اجرای شبکه فاضلاب یا توزیع آب در سطح شهرها به اتمام نمی‌رسد. چرا؟ چون متاسفانه شهرها رو به رشد است و محدوده قانونی شهرها هم هر سال در حال افزایش است. تهران در دهه‌های مختلف هر روز گسترش پیدا کرده است. یا در شهرهای دیگر این گسترش عرصه دیده می‌شود. طرح‌های آب‌رسانی با افزایش جمعیت و نیاز به توسعه شهرها تمام نمی‌شود. 15سال است که جمعیت تحت پوشش آب‌رسانی در شهرها، 8/99 درصد است. چرا این دو دهم درصد کامل نمی‌شود؟ چون شهرها در حال رشد است و تعدادی از روستاها تبدیل به شهر می‌شود. ضمن اینکه در هیچ جای دنیا، پیش از ساخت و
راه‌اندازی تصفیه‌خانه‌ها و شبکه فاضلاب، شهر ساخته نمی‌شود و جمعیت ساکن نمی‌شود. اما با روند اعتباری که مثلاً برای فاضلاب تهران اختصاص پیدا می‌کند، فکر نمی‌کنم تا 10 یا 15 سال آینده، فاضلاب تهران به طور کامل راه‌اندازی شود. بیش از 14 هزار میلیارد تومان نیاز است تا طرح‌هایی که الان در حال اجراست، تکمیل شود.
چرا مانند کشورهای پیشرفته انشعابات آب شرب و غیرشرب، در ایران از یکدیگر جدا نمی‌شود؟
این موضوع دغدغه ما هم هست. در دنیا سامانه‌های تامین آب بهداشتی با آب شرب مجزاست. چون حتماً نیاز نیست که دو شبکه مجزا برای آب شرب و بهداشتی تاسیس شود. این «سامانه‌ها»ست که از یکدیگر جداست. به همین دلیل اگر مثلاً در کشورهای حاشیه خلیج فارس از آب لوله‌کشی‌شده در منازل بخورید بیمار نمی‌شوید اما این آب را کسی نمی‌خورد و همه از آب بسته‌بندی‌شده استفاده می‌کنند. در حالی که آن آب بهداشتی قابل شرب است. اما در کشور ما اصرار بر این است که آب با استانداردهای شرب در شبکه توزیع شود و این کار سختی است. سمت و سو و رویکرد ما باید به سمتی برود که در شبکه آب قابل شرب بهداشتی وجود داشته باشد؛ اما اگر مردم به دنبال کیفیت بالاتری هستند از روش‌های دیگری استفاده کنند. در این مورد باید توزیع آب بسته‌بندی ارتقا داده شود. همان طور که پیتزا به صورت تلفنی قابل خرید است، آب بسته‌بندی هم باید این گونه توزیع شود. 8/98 درصد آب مصرفی در امارات متحده عربی آب بسته‌بندی‌شده است. دو تا پنج لیتر، آب شرب مصرفی مردم در طول روز است. بنابراین
باید به این سمت و سو برویم و مصرف را مدیریت کنیم.
با توجه به تصویری که از بحران آب در کشور ترسیم کردید آیا تعرفه‌های موجود آب‌بها، کفاف هزینه‌ها را می‌دهد؟
موضوع تعرفه و اقتصاد آب از چرخه‌های مغفول در موضوع تامین و عرضه آب است. در این شکی نیست که در حال حاضر آب، با قیمت بسیار نازلی در اختیار مشترکان قرار می‌گیرد و از دیرباز در این حوزه عقب‌ماندگی وجود داشته و الان هم ادامه دارد. بر اساس آمار مورد تایید سازمان حسابرسی با توجه به صورت‌های مالی سال 1391 قیمت تمام‌شده آب حدود 720 تومان است و اگر هزینه‌های انتقال آب هم محاسبه شود، این قیمت به حدود 900 تومان می‌رسد. متوسط قیمت فروش آب در بخش خانگی شهری که بیشترین حجم مصرف را به خود اختصاص می‌دهد، 288 تومان به ازای هر متر مکعب است. مابه‌التفاوت این عدد نسبت به 900 تومان، شکاف زیادی است که تازه از این 288 تومان به ازای هر متر مکعب نیز، بخشی به سازمان هدفمندی یارانه‌ها پرداخت می‌شود و مانده آن به وزارت نیرو می‌رسد تا در مورد آن برنامه‌ریزی کند.
آیا مطالعه‌ای در مورد هزینه آب در خانوار نیز وجود دارد؟
محاسبه سهم هزینه آب در سبد خانوار به سه روش انجام شده است. روش اول بر اساس تقسیم کل درآمد حاصل از فروش آب خانگی به تمام مشترکان بوده است که این نسبت ما را به رقم 27/0 درصد رسانده است. یعنی با این روش یک خانوار 27/0 درصد از درآمد خود را صرف خرید آب می‌کند. روش دوم با تقسیم کل درآمد حاصل از فروش بر تعداد خانوارها به دست آمده که از آمارهای مرکز آمار ایران استخراج شده است. در این روش، سهم هزینه آب در سبد خانوار 33/0 درصد شد. روش سوم نیز بر مبنای گزارش نرخ تورم در نقاط شهری به دست آمده که از سوی بانک مرکزی اعلام می‌شود؛ در این روش، سهم هزینه آب 53 درصد سبد خانوار است. اگر همین عدد به دست‌آمده از سوی بانک مرکزی مبنا قرار گیرد؛ متوسط سهم هزینه آب در سبد خانوار، بسیار پایین‌تر از حد نصاب جهانی آن یعنی دو درصد است.
شما معتقدید که افزایش تعرفه‌های آب‌بها می‌تواند این روند را تغییر دهد؟
بخش مهمی از بهبود این روند با افزایش تعرفه‌های آب‌بها امکان‌پذیر است. بر اساس تبصره 80 قانون بودجه سال 1392 کشور و به استناد ماده یک قانون هدفمندی یارانه‌ها دولت اجازه یافته قیمت آب را افزایش دهد. بر اساس قانون مذکور قیمت آب و کارمزد جمع‌آوری و دفع فاضلاب با توجه به کیفیت و نحوه استحصال باید تعیین شود؛ کیفیت آب در جاهای مختلف متفاوت و این موارد در قانون دیده شده است. بر عکس برق یا گاز، کیفیت آب استحصال‌شده در جاهای مختلف متفاوت است. چرا که منابع محلی تامین آب به شدت تغییرات کیفی دارد. نحوه انتقال آب هم مهم است. به طور مثال از زاینده‌رود به یزد آب منتقل می‌شود. یا از زرینه‌رود به تبریز آب منتقل می‌شود. این دو نکته در متن قانون گنجانده شده است. بر اساس قانون، تعرفه آب‌بها باید طوری تعیین شود که هزینه تامین و انتقال و توزیع آب که از مشترکان گرفته می‌شود تا پایان برنامه پنجم توسعه، معادل قیمت تمام‌شده شود. قیمت تمام‌شده همان 900 تومانی است که عرض کردم. آنچه الان در دولت مطرح است و البته مصوبه‌ای نداشته، وزارت نیرو از
دولت درخواست کرده تا تعرفه آب‌بها تعدیل شود. اما هنوز مجوز افزایش قیمت به ما داده نشده است. البته آب به شیوه‌ای قیمت‌گذاری می‌شود که در صورت تعدیل قیمت‌ها، هزینه قبوض بین 500 تا سه هزار تومان تغییر داشته باشد. یعنی باز هم این عدد پاسخگوی شکاف قیمتی نخواهد بود.
با توجه به تصویب فاز دوم هدفمندی یارانه‌ها در مجلس، آیا موضوع آب، در مصوبه مجلس مغفول مانده است؟
در تبصره 21 لایحه بودجه سال آینده به موضوع برق اشاره شده و از آب صحبتی نشده است. تلاش ما این بود که در کمیسیون تلفیق آب هم در این بند از مصوبه مجلس در نظر گرفته شود. مجلس ابتدا کل تبصره را از دستور کار خارج کرد. حالا که دوباره تبصره مطرح شده تلاش ما این است که آب نیز در تبصره 21 لایحه هدفمندی یارانه‌ها دیده شود.
دیدگاه تان را بنویسید