اعدام زنجیره مشکلات را قطع نکرد

عبدالصمد خرمشاهی، وکیل پایه یک دادگستری و حقوقدان، درباره سال‌ها اعمال مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر در ایران می‌گوید: «طی چندین سال اعدام‌های زیادی صورت گرفت، اما در عمل شاهد بودیم که هیچ‌گونه رکود یا کاهشی در قاچاق مواد مخدر حادث نشد. البته آمار بالای اعدام در ایران مورد توجه و اعتراض و انتقاد نهادهای حقوق بشر قرار گرفت حال آنکه به نظر می‌رسید بخش اعظم مجازات اعدام در ایران برای جرائم مربوط به قاچاق مواد مخدر اجرا می‌شد.» این وکیل دادگستری درباره تبعات اعمال مجازات اعدام اظهار می‌کند: «مجازات اعدام علاوه بر اینکه خود مجازات شدیدی محسوب می‌شود، در این سال‌ها باعث شد خانواده‌های زیادی متلاشی شوند و معضلات ناشی از آن همچنان زنجیروار و متصل ادامه یافته و مشکلات عدیده‌ای برای جامعه ما فراهم کرده است. بعد از مدت‌ها اعتراض به این قضیه و با نظر کارشناسان امر، در نهایت اخیراً مسوولان متوجه شده‌اند که مجازات شدید اعدام در این زمینه کارساز نیست و نه‌تنها باعث کاهشی در این زمینه نشده، بلکه مشکلات عدیده‌ای هم برای خانواده‌های مربوطه ایجاد کرده است.» این حقوقدان در گفت‌وگو با «تجارت فردا» اثرات و تبعات مثبتی را که حذف احتمالی مجازات اعدام برای جرائم مربوط به قاچاق مواد مخدر به دنبال دارد تشریح می‌کند.



‌ ریشه‌های قاچاق مواد مخدر در ایران چه مسائلی است و چرا مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر تعیین شده است؟
قاچاق مواد مخدر تاریخچه مفصلی دارد و به سال‌ها قبل برمی‌گردد. انگیزه و علت اصلی قاچاق مواد مخدر نیز سودجویی و به دست آوردن مال است. در ایران از سال‌ها قبل قوانین و مقررات متعددی در ارتباط با قاچاق کالا به صورت کلی و بعداً به صورت اختصاصی در ارتباط با قاچاق تریاک، سپس درباره قاچاق مواد مخدر و بعد درباره سایر فرآورده‌های ناشی از تریاک مثل هروئین، وضع شد. بعد از انقلاب، مجازات اعدام برای قاچاق مواد مخدر تحت شرایطی تعیین شد که مشخص نبود منشأ فقهی آن چیست. از لحاظ قانونی هم به هر حال اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر مجازات سنگینی بود. طی چندین سال اعدام‌های زیادی صورت گرفت، اما در عمل شاهد بودیم که رکود یا کاهشی در قاچاق مواد مخدر حادث نشد. البته آمار بالای اعدام در ایران مورد توجه و اعتراض و انتقاد نهادهای حقوق بشر قرار گرفت حال آنکه به نظر می‌رسید بخش اعظم مجازات اعدام در ایران برای جرائم مربوط به قاچاق مواد مخدر اجرا می‌شد. مجازات اعدام علاوه بر اینکه خود مجازات شدیدی محسوب می‌شود، در این سال‌ها باعث شد خانواده‌های زیادی متلاشی شوند و معضلات ناشی از آن همچنان زنجیروار و متصل ادامه یافته و مشکلات عدیده‌ای برای جامعه ما فراهم کرده است. بعد از مدت‌ها اعتراض به این قضیه و با نظر کارشناسان امر، نهایتاً اخیراً مسوولان متوجه شده‌اند که مجازات اعدام در این زمینه کارساز نیست و نه‌تنها باعث کاهشی در این زمینه نشده، بلکه مشکلات عدیده‌ای هم برای خانواده‌های مربوطه ایجاد کرده است. حتی اخیراً من مشاهده می‌کنم که در بعضی سمینارها یا کنفرانس‌هایی که قوه قضائیه تشکیل می‌دهد از کارشناسان خواسته می‌شود درباره مسائل مرتبط با این موضوع اظهار نظر کنند. به هر حال آنچه به نظر می‌آید ثابت شده این است که مسوولان متوجه شده‌اند مجازات اعدام آثار و تبعات منفی در پی دارد و بر همین اساس درصدد هستند که به نحو مقتضی اعدام را از مجازات‌های مربوط به قاچاق مواد مخدر حذف کنند و مجازات‌های جایگزین دیگری را برای این جرم در نظر بگیرند. کما اینکه در قانون مجازات اسلامی جدید هم سیاست نظام کیفری ایران دارد به این‌سو گرایش پیدا می‌کند که مجازات‌ها خصوصاً مجازات‌های اعدام و زندان به شکلی جایگزین پیدا کنند که هم مرتکب جرم متنبه شود و هم اینکه آثار و تبعات منفی براثر این مجازات‌ها ایجاد نشود.

‌ از نظر حقوقی به مجازات اعدام برای قاچاقچیان مواد مخدر چه اشکالاتی وارد است؟
ابتدا باید ببینیم اهداف مجازات‌ها چیست و قانونگذار یا سیاستگذاران دادرسی کیفری از مجازات چه اهدافی را پیگیری می‌کنند. مخصوصاً باید به این موضوع توجه شود که چه اهدافی مدنظر قانونگذار است که مجازات اعدام را وضع می‌کند وقتی مجازات در نظر گرفته‌شده بازخورد مناسبی ندارد و نتیجه معکوس می‌بخشد در حالی که هدف از مجازات اجرای عدالت، گسترش عدالت و تنبیه مجرمان است. بنابراین وقتی این اهداف برآورده نمی‌شوند، اینکه مجازات‌های سنگین در نظر بگیریم عمل لغو و بیهوده‌ای است. در حالی که بهتر است به دنبال از بین بردن علل و عوامل قاچاق مواد مخدر باشیم. در واقع باید بیشتر انرژی ما ابتدا مصروف اقدامات تامینی و پیشگیرانه و از بین بردن علل و عوامل شکل‌گیری جرائم باشد. برای تنبیه هم باید مجازات‌های معقول و متناسبی در نظر گرفته شود که تاثیرگذار باشند و بعد از اعمال مجازات مطمئن باشیم که مرتکب جرم متنبه می‌شود و دیگر به دنبال ارتکاب جرم نمی‌رود و جرائم تکرار نمی‌شوند.

‌ درباره مجازات‌های جایگزین اعدام، به عقیده آقای الفت، معاون اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه ‌قضائیه، «مجازات‌های طویل‌المدت همراه با کار سخت برای محکومان» تاثیرگذار است. نظر شما در این باره چیست؟
نه. چنین مجازات‌هایی قبلاً هم بوده است؛ پیش از این هم مجازات‌هایی مانند زندان ابد یا زندان ابد با اعمال شاقه داشته‌ایم، اما تاریخ دادرسی کیفری نشان می‌دهد این قبیل مجازات‌ها چندان تاثیرگذار نبوده‌اند.

‌ از نظر شما بازدارنده‌ترین مجازات‌ها برای این نوع جرائم مرتبط با قاچاق مواد مخدر کدام مجازات‌ها هستند؟ سایر کشورها در زمینه مقابله با جرائم مواد مخدر چه تدابیری اتخاذ می‌کنند؟
ما باید ببینیم هدف از اعمال مجازات چیست. اگر هم هدف این است که جرائم تکرار نشوند و آمار جرائم کاهش یابد، باید مجازات مجرمان به تناسب جرمی که مرتکب شده‌اند، تعیین شود. در حال حاضر نگاه دادرسی کیفری و نگاه سیستم‌های دادرسی در دنیا اصولاً تغییر کرده و معمولاً مجازات مجرمان به این صورت است که از آنها تعهد می‌گیرند و با استفاده از دستبندهای الکترونیکی کنترلشان می‌کنند که از محدوده معینی که دادگاه تعیین می‌کند، خارج نشوند و به کار تولیدی و خدماتی اشتغال پیدا می‌کنند. به نظر می‌رسد ساده‌ترین راهکار برای مجازات مجرمان زندان است،‌ اما زندان هم باید شرایط خاصی داشته باشد. به این صورت که مجرم فقط تحت نظر و کنترل باشد و در ضمن این کنترل شدن، در زندان یا محیط‌های باز زندان بتواند کار مفید و کار خدماتی ارائه دهد، یعنی یک فرد باطل و بیهوده در زندان نباشد، بلکه کار کند و حتی برای آینده خود پس‌اندازی داشته باشد تا بتواند بعد از اتمام دوره محکومیت، به جامعه برگردد و با جامعه انطباق پیدا کند.

‌ با توجه به اینکه آمار بالای اعدام که بخش عمده آن را اعدام‌های قاچاقچیان مواد مخدر تشکیل می‌دهد، روی چهره بین‌المللی ایران آثار مخربی دارند،‌ حذف مجازات اعدام قاچاقچیان مواد مخدر چه نتایجی به دنبال خواهد داشت؟
حداقل تاثیر این اقدام این است که آمار اعدام در ایران از منظر مجامع حقوق بشر و سازمان‌های بین‌المللی کاهش می‌یابد. همین موضوع تاثیر بسیار مثبتی خواهد داشت و لبه تیز انتقادها را از روی ایران منحرف خواهد کرد. ما نباید به دست مجامع بین‌المللی بهانه بدهیم. یکی از این بهانه‌ها همین موضوع اعدام‌هاست.

‌ می‌توانیم امیدوار باشیم با حذف این اعدام‌ها کمک‌های بین‌المللی به ایران برای مبارزه با ورود مواد مخدر به کشور بیشتر شود؟
بله، به هر حال موضوع مبارزه با مواد مخدر به یک اتحاد بین‌المللی نیاز دارد. تکلیف مبارزه با مواد مخدر نباید صرفاً بر عهده ایران گذاشته شود. حذف اعدام‌ها نتیجه خوبی برای ایران خواهد داشت. کشورهای دیگر قطعاً در این زمینه با ایران همکاری خواهند کرد. در سطح جهانی کنوانسیون‌های متعددی درباره مبارزه دولت‌ها با قاچاق مواد مخدر داریم که ایران هم بعضی از آنها را امضا کرده است.

‌ اگر قرار باشد مجازات اعدام حذف شود چه اقداماتی لازم است؟
این موضوع باید به قانون تبدیل شود و پیش از هر چیز باید مجازات‌های جایگزین اعدام برای قاچاق مواد مخدر تعیین شود.