برجام و بازار

حدود یک سال و نیم از اجرایی شدن برجام می‌گذرد و این در شرایطی است که چشم بازار خودرو کشور هنوز به جمال محصولات پسابرجامی روشن نشده و همچنان با میهمانان قبلی خود روزگار می‌گذراند. این روزها بازار خودرو رونقی نسبی به خود گرفته و خودروسازان به لطف روش‌های جذاب (به خصوص فروش اعتباری و قسطی) شرایط نسبتاً خوبی را در فروش دارند. این در شرایطی است که بازار خودرو پس از اجرایی شدن برجام در تیرماه سال گذشته، روزهای سختی را پشت سر گذاشت و با رکودی سنگین روبه‌رو شد.

این رکود جدای از اینکه با مسائلی مانند کاهش قدرت خرید جامعه و قیمت بالای خودروها در ارتباط بود، یک دلیل مهم دیگر نیز داشت و آن به انتظار مشتریان برای ورود محصولات خارجی با کیفیت و ارزان مربوط می‌شد.

در واقع مشتریان انتظار داشتند با اجرایی شدن برجام، خودروهای جدید جایگزین محصولات قدیمی (به خصوص در بازار زیر 50 میلیون تومانی‌ها) شوند و از پس همین انتظار، خیلی‌ها خرید خودرو را به آینده موکول کردند.

در این اوضاع و احوال اما پدیده‌ای جدید در بازار خودرو نیز رخ داد و سبب شد فروش خودروسازان داخلی در رکودی سنگین قرار گرفته و محصولاتشان در انبارها و پارکینگ‌ها تلنبار شود. این پدیده چیزی نبود جز «کمپین خرید خودرو صفر ممنوع» که از شبکه‌های اجتماعی جان گرفت و به طور مستقیم بر بازار خودرو کشور اثر منفی گذاشت.

این کمپین که اوایل سال 1394 شکل گرفت و چند ماهی نیز ادامه داشت، بخشی از مشتریان را از خرید خودروهای داخلی منع کرد تا در پی آن، عرصه بر شرکت‌های خودروساز داخلی تنگ شود و نفس‌شان به شماره بیفتد.

طلسم کمپین «خرید خودرو صفر ممنوع» آنقدر سنگین بود که رفته‌رفته واکنش خودروسازان و دولتمردان را نیز برانگیخت تا مشخص شود خودروسازی ایران با مشکل بزرگی مواجه شده است.

در نهایت اما این طلسم با سحر دولت شکسته شد و تسهیلات 25 میلیون‌تومانی که در اختیار مشتریان قرار گرفت، صنعت خودرو را از بحرانی کمرشکن نجات داد.

در واقع تصمیم دولت یازدهم مبنی بر ارائه تسهیلات 25میلیون‌تومانی به مشتریان بازار خودرو کشور، ناگهان ورق را به نفع خودروسازان داخلی برگرداند و سبب خروج آنها از رکودی سنگین و خالی شدن پارکینگ‌هایشان از محصولاتی شد که روی دست آنها مانده بود.

طبق این طرح بزرگ و استراتژیک دولت، تسهیلاتی 25میلیون‌تومانی با بازه بازپرداخت یک تا چهارساله، در اختیار مشتریان قرار گرفت و آنها توانستند با مبلغ ودیعه‌ای نسبتاً اندک، صاحب خودرو شوند. هر چند ابتدا قرار بود 120 هزار خودرو با تسهیلات 25 میلیون‌تومانی در اختیار مشتریان قرار گیرد، با این حال تقاضا به حدی بالا رفت که خودروسازان حدود 10 هزار دستگاه دیگر را نیز به این میزان اضافه کردند تا یکی از برهه‌های تاریخی برای آنها در حوزه فروش رقم بخورد. در حال حاضر نیز که بیش از یک سال از آن ماجرا می‌گذرد، دیگر نه خبری از کمپین است نه عکسی از انبارهای مملو از خودرو در کشور منتشر می‌شود، گویی شرکت‌های خودروساز داخلی دیگر با مشکل حادی در فروش روبه‌رو نبوده و اتفاقاً توان ایجاد تعهدات جدید را نیز ندارند. هم‌اکنون اگر نگاهی به سایت‌های فروش خودروسازان بزرگ کشور بیندازیم، متوجه می‌شویم غول‌های جاده مخصوص در برخی محصولات خود، پیش‌فروش‌های قسطی را متوقف و تنها از طریق روش نقدی اقدام به فروش آنها می‌کنند.

خودروهای قدیمی پابرجا ماندند

اما یکی از انتقاداتی که نسبت به عملکرد خودروسازان در حوزه مشارکت خارجی (پس از برجام) مطرح می‌شود، عدم توجه آنها نسبت به جایگزینی محصولات قدیمی است. در حال حاضر بیشتر خودروهای داخل در بازه قیمتی زیر 50 میلیون تومان را محصولاتی کم‌کیفیت و قدیمی تشکیل می‌دهند، با این حال خودروسازان کشور چندان وقعی به این موضوع نگذاشته‌اند.

در این شرایط به نظر می‌رسد هزینه‌بر بودن عرضه خودروهای جدید، دست و پای خودروسازان را برای طراحی و تولید و عرضه‌و جایگزینی آنها با خودروهای قدیمی، بسته است.

از طرفی خودروسازان داخلی نمی‌خواهند حالا که با همین خودروهای قدیمی نیز بازار زیر 50 میلیون توما‌ن‌شان روی غلتک است، به خود زحمت سرمایه‌گذاری‌های جدید را داده و هزینه کنند. این در شرایطی است که ظاهراً وزارت صنعت، معدن و تجارت به خودروسازان اعلام کرده باید رفته‌رفته قید محصولات قدیمی‌شان را بزنند و فکری به حال جایگزینی آنها کنند زیرا عرضه این محصولات دیگر به صلاح و در شأن مشتریان نیست.

در این شرایط خودروسازان دو راه پیش رو دارند؛ اول اینکه به واسطه تشکیل جوینت‌ونچر با شرکت‌های خارجی، محصولات جدیدی را جایگزین قدیمی‌ها کنند و دوم نیز کمک گرفتن از شرکت‌های طراح برتر دنیا برای طراحی محصولات جایگزین است.

این دو روش البته هزینه‌بر بوده و نیاز به سرمایه‌گذاری دارد بنابراین خودروسازان در مرحله اول باید دست از کاهلی خود (در حوزه سرمایه‌گذاری) بردارند. خودروسازان کشور در حال حاضر به دلیل ضعف در طراحی و سرمایه‌گذاری، چندان قابلیت جایگزینی محصولات قدیمی خود را ندارند، آن هم در شرایطی که برجام فرصتی مناسب را برای حرکت در این مسیر در اختیار آنها قرار داده است. نوع رفتار خودروسازان نشان می‌دهد آنها می‌خواهند تا حد امکان همین محصولات قدیمی و جاافتاده در بازارشان را حفظ و همچنان از ناحیه آنها درآمدزایی کنند. این موضوع بیشتر از ناحیه ضعف شدید خودروسازان در طراحی محصول سرچشمه می‌گیرد، چه آنکه اگر امکان طراحی خودروهای جدید را داشتند، تا این حد ترس از دست دادن محصولات قدیمی‌شان را نداشتند.

این در شرایطی است که در حال حاضر به لطف برجام، امکان مشارکت و همکاری با شرکت‌های خودروساز و طراح خارجی ایجاد شده و این موضوع می‌تواند به خودروسازان ایرانی بابت عرضه محصولات جدید در بازه قیمتی زیر 50 میلیون تومان کمک بزرگی کند. در این بین خودروسازان اگر با شرکت‌های طراح و مشاوره مهندسی نیز ارتباط برقرار و قرارداد امضا کنند، این موضوع می‌تواند سبب طراحی و عرضه محصولات با کیفیت و دارای قیمت مناسب در بازار داخل شود.

به اعتقاد کارشناسان، خودروسازان داخلی نه‌تنها در طراحی محصول بلکه در سرعت طراحی نیز ضعیف بوده و حاضر به سرمایه‌گذاری و هزینه کردن برای برطرف کردن این ضعف بزرگ نیستند.

به گفته آنها، خودروسازان در صورت دسترسی به دانش طراحی و مشارکت با خارجی‌ها در این مورد، امکان جایگزینی محصولات قدیمی خود را خواهند داشت هرچند تولید و عرضه محصولات جدید نیاز به سرمایه‌گذاری دارد، چه خودروسازان خود دست به طراحی محصول بزنند و چه در قالب جوینت‌ونچر اقدام کنند.

بر این اساس خودروسازان داخلی می‌توانند در کنار جوینت‌شدن با شرکت‌های خارجی، با طراحان مشهور دنیا نیز ارتباط گرفته و رفته‌رفته وارد فاز طراحی محصول شوند. این اقدام می‌تواند هزینه تولید و عرضه محصولات جدید را کاهش دهد، منتها به شرطی که خودروسازان زیر بار سرمایه‌گذاری و هزینه مربوطه بروند.

بازار خودرو در پسابرجام

اما ببینیم بازار خودرو با توجه به عوامل اثرگذار بر قیمت و همچنین ورود محصولات جدید، چه دورانی را در پیش دارد. با توجه به اینکه قرار است رفته‌رفته محصولات به اصطلاح پسابرجامی (آنها که متاثر از قراردادهای جدید خودروسازان داخلی با خارجی‌ها میهمان بازار کشور شوند)، به ایران بیایند، به احتمال فراوان، افزایش رقابت در بازه قیمتی 50 میلیون تومان به بالای بازار داخل رخ خواهد داد.

در این بازه قیمتی قرار است محصولاتی مانند پژو 2008، پژو 208، رنو سیمبل و رنو داستر عرضه شوند و با توجه به سلطه چینی‌ها در این بخش، شاهد رقابت اولیه میان فرانسوی‌ها و چشم‌بادامی‌ها خواهیم بود.

یکی دیگر از اتفاقات محتمل در بازار خودرو کشور طی ماه‌های آینده، حبابی شدن قیمت محصولات جدید در بازار است، چه آنکه معمولاً به دلیل کمبود عرضه و بالا بودن تقاضا برای خودروهای تازه‌وارد، قیمت آنها در بازار و نسبت به کارخانه، افزایش چشمگیری پیدا می‌کند.

همین حالا با وجود آنکه ماه‌ها از عرضه محصولی مانند رنو ساندرو می‌گذرد، این خودرو هنوز هم قیمتی بیش از نرخ کارخانه‌ای‌اش دارد زیرا فعلاً تعادلی میان عرضه و تقاضای آن ایجاد نشده است.

بنابراین از آنجا که خودروهای پسابرجامی در مراحل اولیه تولید، عرضه چندانی به بازار نخواهند داشت و از آن سو بازار تشنه ورود محصولات جدید است، ایجاد گپ قیمتی بین نرخ بازار و کارخانه آنها در حدی وسیع و چشمگیر، بسیار محتمل بوده و بعید است بازار از این اتفاقات ناخوشایند مصون بماند.

صعود قیمت خودرو با نرخ ارز

اما هر چند افزایش نرخ ارز طی یکی دو ماه پیش هنوز تاثیر خاصی بر قیمت خودروهای تولید داخل نگذاشته، با این حال این احتمال وجود دارد که در ماه‌های آینده شاهد اثرگذاری این ماجرا در بازار باشیم. با وجود آنکه در حال حاضر بسیاری از خودروهای تولید کشور با درصد داخلی‌سازی بالایی (بیش از 90 درصد) ساخته می‌شوند، با این حال هستند محصولاتی که هنوز هم وابستگی زیادی به نوسان ارزی داشته و قیمت‌شان متاثر از نرخ دلار و یورو است. در نتیجه با توجه به اینکه بازار ارز کشور روزهای پرتلاطمی را در پاییز و زمستان امسال پشت ‌سر گذاشت، این موضوع می‌تواند بر هزینه تولید خودروهای داخلی در چند ماه آینده اثری مستقیم بگذارد. آن طور که خودروسازان می‌گویند، معمولاً فاصله‌ای شش‌ماهه میان خرید قطعات و تولید خودرو وجود دارد، بنابراین قطعه‌ای که هم‌اکنون خریداری می‌شود، حدود شش ماه دیگر تبدیل به خودرو خواهد شد. با این حساب خودروهایی که قرار است طی چند ماه آینده با این قطعات (قطعاتی که از چند هفته پیش و همزمان با صعود نرخ ارز سفارش‌گذاری شده‌اند)، تولید شوند، با هزینه تولید بیشتری ساخته خواهند شد و همین موضوع کافی است تا خودروسازان خواستار افزایش قیمت آنها شوند. این در حالی است که خودروسازان هیچ‌گاه کاهش قیمت ارز را در قیمت‌گذاری محصولات خود لحاظ نمی‌کنند.

در این بین چند خودرو داخلی که به دلیل عدم داخلی‌سازی کامل، همچنان وابستگی ارزی خود را حفظ کرده‌اند، کاملاً مستعد افزایش هزینه تولید و گرانی هستند. از جمله این خودروها اما می‌توان به تندر90 اشاره کرد؛ محصولی که حدود 60 درصد قطعات آن وارد می‌شود بنابراین قیمت آن طی چند ماه آینده متاثر از افزایش نرخ ارز خواهد بود. همچنین ساندرو نیز که در واقع مدل هاچ‌بک تندر90 به شمار می‌رود و به همان اندازه نیز داخلی‌سازی دارد، به احتمال زیاد با افزایش قیمت مواجه می‌شود.

از سوی دیگر پژو 206 نیز که هنوز به طور کامل داخلی‌سازی نشده، یکی دیگر از محصولات مستعد افزایش قیمت در آینده است. این خودرو نیز از قطعاتی وارداتی بهره می‌برد بنابراین صعود قیمت ارز می‌تواند تولیدات آینده آن را گران کند.

جدای از این دو محصول پرتیراژ، خودروهای دیگری مانند سراتو، سوزوکی ویتارا، هایما، دانگ فنگ، برلیانس و آریو نیز که ارزبری بالایی دارند، به احتمال فراوان در لیست خودروهای گران شده طی چند ماه آینده قرار خواهند گرفت. علاوه بر این خودروها، محصولات بخش خصوصی نیز کاملاً در معرض افزایش قیمت قرار دارند زیرا بلااستثنا از قطعات وارداتی استفاده می‌کنند و به طور مستقیم از افزایش قیمت ارز به خصوص دلار متاثر می‌شوند.

بنابراین خودروهای مونتاژی مانند جک، لیفان، مزدا3 و ام‌وی‌ام، ممکن است طی چند ماه آینده با افزایش قیمت قابل توجهی روبه‌رو شوند مگر آنکه شرکت‌های تولیدکننده‌شان، برای حفظ بازار و عدم کاهش فروش، افزایش نرخ ارز را در قیمت نهایی لحاظ نکنند.