شبح شبه‌پول

1- مقدمه

نقدینگی در گردش اقتصاد شامل دو جزء اصلی پول و شبه‌پول است. تفاوت اصلی این دو جزء در درجه نقدشوندگی آنهاست، به نحوی که حجم پول شامل اسکناس و مسکوک و سپرده‌های دیداری در واقع پول نقد هستند، در حالی که شبه‌پول مانند سپرده‌های مدت‌دار از درجه نقدشوندگی پایین‌تری نسبت به پول برخوردار است. بنابراین با توجه به درجه متفاوت نقدشوندگی اجزای نقدینگی، تغییرات ترکیب نقدینگی بین دو جزء پول و شبه‌پول از درجه اهمیت برخوردار است. بررسی اجزای تشکیل‌دهنده نقدینگی در اقتصاد ایران بیانگر این است که متوسط سالانه نرخ رشد شبه‌پول از ثبات نسبی برخوردار و با مسیر نزولی بسیار کند و نامحسوس مواجه بوده است. همچنین درجه نقدشوندگی بازار پول در طول چهار سال اخیر کاهش یافته است. در ادامه اجزای نقدینگی بررسی و تحلیل می‌شوند.

2- تحلیل اجزای نقدینگی

حجم پول و سپرده‌های غیردیداری (شبه‌پول) اجزای اصلی تشکیل‌دهنده نقدینگی‌اند. با نگاهی به این اجزا در‌می‌یابیم که در طول سال‌های اخیر در اقتصاد ایران حجم عمده نقدینگی کشور را شبه‌پول تشکیل داده است. به‌طوری ‌که از سال 1391 تا‌کنون، در تمامی سال‌ها سهم شبه‌پول از نقدینگی بالای 50 درصد بوده، در حالی‌که سهم پول از نقدینگی اندک است.

همان‌طور که در نمودار 1 مشاهده می‌شود، سهم شبه‌پول در دوره مورد بررسی دارای روند افزایشی و سهم پول از نقدینگی دارای روند نزولی بوده است. به‌طوری‌که سهم شبه‌پول از 75 درصد در سال 1391 به 86 درصد در سال 1394 رسیده است، در مقابل سهم پول از 24 درصد در سال 1391 به 13 درصد در سال 1394 رسیده است. این موضوع از بهبود نقش‌آفرینی بانک‌ها در اقتصاد کشور حکایت دارد. افزایش سهم شبه‌پول در نقدینگی علاوه بر جذابیت نرخ‌های سود این‌گونه سپرده‌ها، به دلیل رشد فزاینده استفاده از بانکداری الکترونیک و کارت‌های پرداخت که غالباً متصل به سپرده‌های کوتاه‌مدت متصل هستند، است.

رشد شبه‌پول در کشورمان عمدتاً بیشتر از رشد نقدینگی بوده، اما رشد پول در بسیاری از سال‌ها کمتر از رشد نقدینگی است. نقدینگی در سال 93 با رشد 22‌درصدی، کمترین مقدار رشد در سال‌های اخیر را تجربه کرده است. در این سال اگر‌چه حجم پول رشدی نزدیک به صفر را رقم زده، اما کاهش رشد شبه‌پول، تا حدودی از اثر شدید این سرکوب مالی کاسته است. در سال 1394 مجدداً روند رشد پول، شبه‌پول و نقدینگی صعودی بوده است. سپرده‌های دیداری بیشترین سهم را در پول و سپرده‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت نیز بیشترین سهم را در شبکه پول دارند. به این ترتیب مهم‌ترین عامل کاهش رشد پول در سال 1393، کاهش رشد سپرده‌های دیداری بوده است. همچنین مهم‌ترین عامل کاهش رشد شبه‌پول نیز کاهش در سهم سپرده‌های سرمایه‌گذاری بلندمدت بوده است.

3- جمع‌بندی

به‌طور خلاصه از بررسی اجزای نقدینگی، شبه‌پول و پول این نتیجه به‌دست می‌آید که مهار شدن نقدینگی مستلزم کنترل شبه‌پول است و کنترل شبه‌پول مستلزم توجه به جزء اصلی آن یعنی سپرده‌های مدت‌دار است. هدایت سپرده‌های مدت‌دار به بخش‌های مولد اگرچه نقدینگی ایجاد می‌کند، اما با ایجاد رشد اقتصادی زمینه کاهش تورم را ایجاد خواهد کرد. با وجود اینکه نرخ رشد نقدینگی از کاهش اندک برخوردار بوده، اما ترکیب نقدینگی به سمت کاهش سهم پول و کاهش درجه نقدشوندگی بازار پول بوده است. اگرچه رشد نقدینگی عامل اصلی تورم است، اما قطعاً اثرات تورمی اجزای آن شامل پول و شبه‌پول بر نرخ تورم متفاوت است و انتظار بر این است که تغییرات رشد حجم پول نسبت به شبه‌پول اثرات قوی‌تری بر نرخ تورم داشته باشد. بنابراین می‌توان این فرضیه را مطرح کرد که سیر نزولی شدید رشد حجم پول از نیمه دوم سال 1392 یکی از عوامل کلیدی کاهش نرخ تورم بوده است.

اکنون که ترکیب اجزای نقدینگی بیشتر به سمت شبه‌پول انتقال پیدا کرده است و حساب‌های بانکی نیز بیشتر به سمت سپرده‌های مدت‌دار تمایل پیدا کرده‌اند، هزینه تمام‌شده منابع مالی بانک‌ها بالاتر رفته است. افزایش هزینه تمام‌شده منابع مالی بانک‌ها و افزایش سهم شبه‌پول در نقدینگی باعث شد نرخ سود تسهیلات نیز افزایش یابد. بنابراین تغییر ترکیب نقدینگی در سال‌های اخیر از یک طرف باعث کاهش تورم و از طرف دیگر باعث افزایش نرخ سود بانکی شد.