تاریخ انتشار:
در باب اهمیت مستندسازی تاریخ شفاهی بانک مرکزی
تاریخی از رنگی دیگر
بیش از نیم قرن از تاسیس بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد. نهادی که یکی از ارکان و ستون‌های تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در عرصه اقتصادی ایران به حساب می‌آید. در رهگذر این سال‌ها، بانک مرکزی با فراز و نشیب‌های فراوانی روبه‌رو بوده است.
بیش از نیم قرن از تاسیس بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران می‌گذرد. نهادی که یکی از ارکان و ستون‌های تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری در عرصه اقتصادی ایران به حساب می‌آید. در رهگذر این سال‌ها، بانک مرکزی با فراز و نشیب‌های فراوانی روبه‌رو بوده است. همان گونه که اقتصاد ایران نیز از این تغییر و تحولات مصون نمانده است. بدون تردید درج خاطرات مدیران ارشد این بانک در گذر ایامی که در بانک مرکزی حضور داشته‌اند؛ می‌تواند همچون آیینه‌ای نمایانگر مسیر تحول و اعتلای این بانک طی چند دهه اخیر باشد. به ویژه آنکه ساختار و ورودی و خروجی بانک مرکزی اهمیت مدون‌سازی تاریخ 50ساله بزرگ‌ترین نهاد پولی کشور را بیش از گذشته پدیدار می‌کند. بانک مرکزی در مقایسه با دیگر نهادها و دستگاه‌های دولتی ورودی و خروجی کمتری داشته است. حتی اگر تحولات چند سال گذشته از روند بررسی کنار گذاشته شود؛ تغییرات در سطح مدیران عالی و هیات عامل بانک مرکزی نیز در مقایسه با دیگر دستگاه‌ها از معدل کمتری برخوردار بوده است. این اتفاق یک معنای مشخص دارد: «رسوب نیرو» در بانک مرکزی بالا بوده است. به بیان دیگر کارشناسانی که وارد بانک مرکزی شده‌اند پس از سه دهه خدمت (یا
حتی بیش از آن) از بانک مرکزی خارج شده‌اند. در نهادی که «رسوب نیرو» بالا باشد طبیعی است که انباشت تجربه افزایش قابل توجهی پیدا کند. در این گذار دو موضوع اهمیت می‌یابد. مدیریت دانش و انتقال آن و دیگری چرایی و چگونگی تصمیم‌گیری‌ها، آنچه می‌توان «جعبه‌سیاه تصمیم‌گیری» نام داد. در دورانی که بانک مرکزی در اقتصاد ایران حیات داشته است همواره آنچه شنیده شده تصمیم‌های اتخاذ‌شده بوده و هیچ‌گاه این رمزگشایی صورت نگرفته که تصمیم مصوب از میان چه گزینه‌هایی انتخاب شده است؟ چرایی این تصمیم چه بوده است؟ چه عواملی منجر به نیل و اتخاذ یک رویکرد مشخص شده است؟
مستند شدن یک تاریخ: اما عجیب است که با وجود قابلیت‌های فراوان و ویژگی‌های مورد اشاره، هیچ‌گاه این تجربه در بانک مرکزی مکتوب نشد. پژوهشکده پولی و بانکی با هدف رمزگشایی از تصمیم‌ها و تحولات دو دهه و نیم ابتدای انقلاب پروژه‌ای را در قالب تاریخ شفاهی بانک مرکزی آغاز کرد. در زمان شروع به کار برای پروژه «تاریخ شفاهی بانک مرکزی» این تصور غالب بود که انعکاس سال‌های پرتلاطم رخدادهای انقلاب اسلامی، جنگ و دوران بازسازی و اتفاقاتی که نقش بسزایی در حفظ ثبات مالی و اقتصادی کشور و تداوم فعالیت واحدهای تولیدی داشته‌اند بدون تردید گنجینه تجربی ارزشمندی است. پس از ساعت‌ها گفتوگو و دیدار با مدیران و سابقون بانک مرکزی، نقطه پایان تاریخ شفاهی بانک مرکزی در سال 1384 گذاشته شد تا روند طی‌شده در یک فضای منصفانه و علمی تحلیل و بررسی شود. در این میان تلاش شد افراد منتخب از میان چهره‌هایی انتخاب شوند که سال‌های زیادی از مسند کار فاصله گرفته بودند و دیگر نام و نشانی در رسانه‌ها نداشتند. این رویکرد نیز از آن جهت در پیش گرفته شد تا ملاحظات سیاسی و مصلحت‌اندیشی‌های شخصی به حداقل برسد.
چالش‌های کار
البته همان گونه که سنت بی‌چون و چرای این قبیل پروژه‌های بزرگ و دشوار است؛ در فرآیند کار، چالش‌های زیادی وجود داشت. از جمله این چالش‌ها فرآیند اقناع افراد منتخب برای ذکر وقایع و انجام گفتوگو بود. به هر حال برای انجام چنین پروژه‌ای که قرار بود برای نخستین بار در نوع خود اجرا شود، جلب رضایت گروهی که طلایه‌دار پا گرفتن نهال نوپای تاریخ شفاهی بانک مرکزی باشند، دشوار بود. به ویژه آن که این مشارکت با پیامدهای احتمالی برای آنها نیز همراه شود. اما خوشبختانه در فرآیند تعریف‌شده از سوی پژوهشکده پولی و بانکی40 گفت‌و‌گوی ارزشمند گردآوری شد که به جرات می‌توان گفت در نوع خود کم‌نظیر و درخور توجه است. در این گفت‌و‌گوها تلاش شده به اتفاقات مهمی در عرصه سیاستگذاری کشور در حوزه بانک مرکزی پرداخته شود.
اهمیت تاریخ شفاهی: مستند شدن تاریخ شفاهی بانک مرکزی با یک ملاحظه دیگر نیز همراه است. تعداد کسانی که از فرآیند تصمیم‌سازی در بانک مرکزی مطلع باشند و فلسفه تصمیم‌گیری‌های کلیدی را بدانند اندک است. اما ثبت و ضبط این گفتارها و رخدادها می‌تواند نقشه راهی برای آیندگان باشد. این یک واقعیت است که یک روز باید به سوال‌های مهم پیش روی اقتصاد ایران پاسخ علمی و فنی مبتنی بر مشاهدات تاریخی و تجربی داده شود. برای نمونه چرا یکسان‌سازی ارزی در سال 1381 موفق بود در حالی که در میانه دهه 70 این طرح ناکام ماند؟ معمای نرخ سود در فرآیند سیاستگذاری پولی چیست؟ نوسان ارزی دهه 70 چرا رخ داد و استمهال بدهی‌های ارزی چگونه انجام شد؟ برای پاسخ به این سوال‌ها نیاز به شناخت فرآیند طی‌شده برای این تصمیم‌سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌هاست؛ فقط در این صورت است که رمز و راز امور عیان می‌شود و نگاه تیزبین سیاستگذار از گذشته درس خواهد گرفت.
پروسه به جای پروژه: نکته دیگری که باید در ثبت و ضبط تاریخ شفاهی بانک مرکزی سرلوحه قرار گیرد رویکرد انجام کار است. ثبت تاریخ شفاهی، یک پروژه چند‌ساله یا دوره‌ای نیست؛ یک پروسه لازم برای عرصه سیاستگذاری این کشور است. باید به این موضوع توجه داشت که هر چه زمان می‌گذرد باید تاریخ رمزگشایی از اتفاقات و تحولات بانک مرکزی نیز جلوتر آید تا پازل تصمیم‌گیری‌ها در اقتصاد ایران شفاف و قابل فهم شود. از همین رو پژوهشکده پولی و بانکی در نظر دارد به این کار به عنوان یک روند بنگرد. حتی در بازه زمانی تعریف‌شده که تا سال 1384 را در‌بر می‌گرفت تلاش شد مدیران بانک مرکزی که پیش از انقلاب در بانک مرکزی مشغول به کار بودند نیز مشارکت داشته باشند. هر چند به دلیل دسترسی نداشتن به بیشتر آنها این تلاش ناکام ماند و صد افسوس که دستیابی به برخی از آنها به دلیل بدرود حیات ناممکن شد. چه، انعکاس خاطرات و نظرات آنان در کنار دیگر گفته‌ها می‌توانست یک نقشه راه برای سیاستگذاران کنونی و آینده باشد.
رونمایی از اولین فاز کار:پژوهشکده پولی و بانکی پس از چند سال کوشش قصد دارد در هفته پژوهش، از یک مجموعه چهار‌جلدی که در‌بر گیرنده40 گفتوگو است رونمایی کند. این مجموعه به تمامی علاقه‌مندان، بانکداران و نیز تمام کسانی که قصد دارند از تجارب ارزشمند پیشکسوتان تاریخ بانکداری ایران و به ویژه بانک مرکزی بهره‌مند شوند، تقدیم می‌شود. در زمان گردآوری این کتاب با برخی مدیران با‌تجربه بانک مرکزی گفتوگو شد. این خاطرات که با دیدگاه علمی و با همکاری جمعی از کارشناسان و مشاوران خبره بانکی مستندسازی شده، حاوی اطلاعات و تجارب آنان قبل و بعد از استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران و دوران دفاع مقدس است که می‌تواند راهگشا باشد. در برخی از این گفت‌و‌گوها تلاش شد تا جایی که می‌توان به عمق تحولات و رخدادهای دوران مربوطه رفت؛ گرچه در برخی موارد دیگر، بسته به روحیه مصاحبه‌شونده گفتوگو در سطح خاصی با ملاحظات ویژه مانده است. گرچه اگر در قالب یک داوری منصفانه و با نگاهی بی‌طرف مورد قضاوت و ارزیابی قرار گیرد، روایت‌های بکر و دست اول نیز وجود دارد.بدون تردید تدوین تاریخ شفاهی بانک مرکزی در برهه کنونی نتایج مفیدی را برای مخاطبان خود، به
ویژه کارشناسان اقتصادی و بانکی کشور به همراه دارد که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌شود.
1- گردآوری و مستندسازی علمی خاطرات و تجارب مدیران پیشین ادارات مختلف بانک مرکزی در مجموعه‌ای چند‌جلدی؛ 2- انتقال تجربیات به مدیران کنونی، آینده، دانشجویان نظام بانکی و علاقه‌مندان؛ 3- حفظ و صیانت از منابع مادی و معنوی کشور با استفاده از تجاربی که قبلاً کسب شده است؛ 4- تقویت و ترویج فرهنگ انتقال تجربه بین مدیران شبکه بانکی؛ 5- آشنایی با فضای فکری مدیریت اقتصادی و سیاست‌های پولی و بانکی طی 50 سال اخیر. امیدوارم این مجموعه جدید بتواند عامل محرک برای آنهایی باشد که تاکنون به هر دلیلی حاضر به ثبت و روایت ناگفته‌های خود از لایه‌های شناخته‌نشده تصمیم‌گیری اقتصادی نشده‌اند. مشارکت این گروه یا چهره‌ها در دوره‌های بعدی تاریخ شفاهی می‌تواند بر غنای پروژه بیفزاید. اگر چهره‌های کلیدی حوزه پولی کشور به این رویکرد روی خوش نشان دهند که خاطرات خود از تحولات و تغییرات در دوره‌های مختلف را بیان کنند، بدون شک پشت سر این تجربه می‌توان از یک «تاریخ» رونمایی کرد؛ تاریخی که از «لونی» دیگر خواهد بود.
دیدگاه تان را بنویسید