قاچاق زیر ذره‌بین گمرک

گمرک ایران مدت‌هاست که به عنوان یکی از بازوهای اجرایی ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در جریان کشفیات کالاهای قاچاق قرار گرفته و اکنون این دستگاه سیاستگذار برای مبارزه با تجارت غیرقانونی، از عملکرد دستگاه اجرایی همکارش بسیار راضی است و می‌گوید اتفاقات بی‌نظیری از سوی گمرک در حوزه کشف کالاهای قاچاق افتاده است و اکنون بر اساس پیش‌بینی‌ها به نظر می‌رسد میزان برآوردی از ورود و خروج کالاهای قاچاق در کشور در سال 1395 به حدود 12 میلیارد دلار برسد. این یعنی 20 درصد کاهش در حجم کالاهای قاچاق، چراکه باندهای سازمان‌یافته قاچاق چند وقتی هست که از هم پاشیده‌اند. حال حبیب‌الله حقیقی، رئیس ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز می‌گوید رمز موفقیت این عملکرد را می‌توان در الکترونیکی کردن فرآیندهای گمرکی با استقرار سامانه جامع یکپارچه گمرکی و تبادل اطلاعات با سازمان‌های همجوار از طریق پنجره واحد تجارت فرامرزی گمرک دانست.

‌ گمرک به لحاظ ماهیت کاری خود، در حوزه مبارزه با قاچاق کالا و ارز چه نقشی ایفا می‌کند؟

همان‌طور که می‌دانید، قاچاق کالا یک معضل تجاری و اقتصادی است که آثار سوء اقتصادی، تجاری، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی و امنیتی فراوانی دارد و در شرایط کنونی، مانع اصلی تحقق سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی و عامل تشدید رکود اقتصادی به شمار می‌رود لذا طبق فرمان مقام معظم رهبری، قوانین موضوعه و تحلیل‌های اقتصادی باید با این پدیده شوم، مبارزه قاطع و همه‌جانبه و فراگیر انجام شود. در این میان، در فرآیند مبارزه با قاچاق کالا و ارز یعنی از پیش از مبادی ورودی، مبادی رسمی، مرزها و مبادی غیررسمی، مسیرهای حمل، انبارها و سطح عرضه، دستگاه‌ها و سازمان‌های متعددی نقش و سهم دارند؛ اما نقش سازمان گمرک جمهوری اسلامی ایران در این مبارزه ملی، پررنگ و پیشرو است. واقعیت آن است که گمرک طبق ماده 2 قانون امور گمرکی، به عنوان مرزبان اقتصادی کشور، نقش محوری و هماهنگ‌کننده را در مبادی ورودی و خروجی کشور دارد؛ بنابراین باید با پیگیری رفع مشکلات، تقویت و تجهیز مبادی رسمی شامل گمرکات مرزی و داخلی، پایانه‌های مرزی، بنادر و اسکله‌ها، بازارچه‌های مرزی، فروشگاه‌های بین‌المللی و مناطق آزاد تجاری و ویژه اقتصادی، توان کنترلی و نظارتی در این مبادی را افزایش دهد.

‌ گمرک در مبارزه با قاچاق کالا به لحاظ قانونی چه وظایفی دارد؟

گمرک در اجرای ماده 3 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، یکی از اعضای اصلی ستاد مرکزی مبارزه با قاچاق کالا و ارز است؛ همان‌طور که در اجرای ماده 36 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز، به عنوان کاشف کالای قاچاق در مبادی گمرکی معرفی شده است.

اما جای دیگری که برای گمرک نقش اجرایی در مبارزه با قاچاق کالا و ارز مشخص شده، در اجرای ماده 2 قانون امور گمرکی است که این سازمان، به عنوان مرزبان اقتصادی کشور مطرح شده و نقش محوری و هماهنگ‌کننده در مبادی ورودی و خروجی دارد. در این میان، دو نقش صیانتی برای گمرک متصور است که یکی از آنها نقش صیانت از حقوق دولت است، به این معنا که درآمدهای گمرکی، یکی از منابع مهم درآمدی دولت است که تحقق بودجه پیش‌بینی‌شده از این طریق، نقش بسزایی در بهبود ترکیب درآمدهای مالیاتی دولت دارد و برای نیل به این مهم، باید با دو پدیده قاچاق کالا در مبادی گمرکی و کم‌اظهاری مقابله جدی شود. دومین نقش صیانت از حقوق جامعه است، به نحوی که گمرک، علاوه بر تسهیل تجارت و اخذ حقوق ورودی کالاها، دارای مسوولیت اجتماعی نیز هست و برای تحقق این امر باید از ورود کالاهای غیراستاندارد، غیربهداشتی و حتی تقلبی جلوگیری کند.

‌ با تمام شرایطی که اشاره کردید و نقش‌ها و وظایف حاکمیتی که برای گمرک متصور است، این سازمان در مبارزه با قاچاق کالا چقدر موفق بوده است؟

افزایش درآمدهای گمرکی از هفت هزار میلیارد تومان به 14 هزار میلیارد تومان در سال 1394 و رشد 30‌درصدی درآمدهای گمرکی در سال جاری حکایت از این موفقیت دارد؛ ضمن اینکه زمان ترخیص کالا از گمرک از 26 روز به چهار روز کاهش یافته و اکنون، شاهد افزایش کشفیات گمرک در مبادی گمرکی هستیم. شاید رمز موفقیت این عملکرد را بتوان در الکترونیکی کردن فرآیندهای گمرکی با استقرار سامانه جامع یکپارچه گمرکی و تبادل اطلاعات با سازمان‌های همجوار از طریق پنجره واحد تجارت فرامرزی گمرک دانست.

‌ به هر حال گمرک دستگاه همکار شما در کشفیات قاچاق و مبارزه با این پدیده شوم است. تکالیفی که برای گمرک در اجرای قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز تعریف شده، چه مواردی را دربرمی‌گیرد؟

استقرار پنجره واحد و گمرک الکترونیکی، الکترونیکی کردن اسناد گمرکی، اعلام ارزش واقعی کالاهای مکشوفه قاچاق، تبادل اطلاعات با سامانه جامع تجارت و نیز تبادل اطلاعات با سامانه شناسایی و مبارزه با قاچاق از جمله این تکالیف است؛ ضمن اینکه گمرک مکلف شده تا اسناد خود را به اسناد حمل و نقل متصل کند.

‌ اصولاً چقدر می‌توان گمرک را مقصر قاچاق کالا دانست؟ به هر حال این موضوع از سوی برخی‌ها مطرح می‌شود.

اساساً علل و عوامل متعددی در بروز قاچاق کالا وجود دارد. عواملی نظیر هزینه‌های بالای تجارت قانونی و سودآوری بالای قاچاق، فرآیند طولانی تجارت قانونی، تعدد مبادی غیررسمی، عدم اشراف کامل بر مرزها، تعدد دستگاه‌های دخیل در امر تجارت خارجی، ممنوعیت‌ها، محدودیت‌ها و تعدد موانع غیرتعرفه‌ای، نرخ بالای حقوق ورودی کالاهای در معرض قاچاق و مواردی از این دست در شکل‌گیری قاچاق کالا در کشور تاثیرگذار است. بنابراین می‌توان به صراحت گفت گمرک، مقصر قاچاق کالا نیست؛ ولی بخشی از کالای قاچاق از گمرک و به تعبیری مبادی رسمی ورود و خروج کالا شامل بنادر، مناطق آزاد و ویژه، پایانه‌ها و بازارچه‌های مرزی وارد کشور می‌شود.

‌ خود گمرک در مبارزه با قاچاق چه مسوولیتی بر عهده دارد و شما به عنوان دستگاهی که به صورت مستقیم مسوولیت مبارزه با قاچاق کالا و ارز را دارید، چه کارنامه‌ای در مبارزه با قاچاق، برای گمرک متصور هستید؟

عملکرد گمرک را در حقیقت در دو حوزه کلی باید مورد کنکاش و بررسی قرار داد؛ یک بخش آن در حوزه تسهیل تجارت قانونی است که باید بگوییم گمرک چه اقداماتی در راستای تسهیل تجارت قانونی انجام داده که خروجی این تسهیل، قاعدتاً پیشگیری از قاچاق کالا را دربر می‌گیرد. در حوزه تسهیل تجارت قانونی، گمرک گام‌های خوبی را در دو سه ساله اخیر برداشته که از جمله آن، پیاده‌سازی پنجره واحد امور گمرکی و سامانه جامع تجارت فرامرزی است که در امور گمرکی توانسته است تا حدود قابل ملاحظه‌ای، فرآیند تجارت فرامرزی کشور را در دو بخش واردات و صادرات کشور تسهیل کند؛ به نحوی که به اذعان فعالان اقتصادی، اکنون ایستایی بار در گمرکات کشور کاهش یافته و از متوسط بیست و چند روز در سال 1392 به حدود سه تا چهار روز در سال جاری کاهش یافته است که قاعدتاً این تسهیل می‌تواند در قیمت تمام‌شده صادرات و واردات، آثار مطلوبی داشته باشد و کاهش قیمت تمام‌شده واردات، به طور طبیعی صرفه تجارت قانونی را افزایش می‌دهد و می‌تواند کالاها را قابل رقابت کند.

واقعیت این است که تجارت قانونی تسهیل شده و در مقابله با تجارت غیرمجاز و غیرقانونی یا قاچاق قرار گرفته که گمرک با برنامه‌های خود، این امکان کار را تسهیل کرده است. غیر از بحث سامانه جامع امور گمرکی و پنجره واحد امور تجاری، گمرک ایران تجهیزات خوبی را در دو سه سال اخیر به خدمت گرفته است. به این معنا که مجموعه ایکس‌ری‌هایی که این دستگاه اجرایی به خدمت گرفته و تسهیلاتی که برای ترانزیت کالا در نظر گرفته است، شرایط مطلوبی را رقم زده است؛ به نحوی که ترانزیت کالا سرعت گرفته و سهولت کار هم بالا رفته است؛ در عین حال ردیف‌های تسویه‌نشده ترانزیتی، به حداقل رسیده است.
در این میان باید توجه داشت که در سال 1392 حدود هزار ردیف تسویه‌نشده ترانزیتی در کشور داشتیم؛ ولی این عدد در سال 1394 به کمتر از 100 ردیف رسیده و انتظار می‌رود که در سال جاری نیز، این ردیف‌ها حتی به کمتر از تعداد انگشتان دو دست برسد. این تسهیل دومی یا به تعبیر دقیق‌تر تسهیل سومی است که رخ داده است و نتیجه این اقدامات علاوه بر اینکه تجارت قانونی را تسهیل و باصرفه کرده است، منجر به این شده که توان شناسایی و کشف تخلفات از سوی مجموعه گمرک، افزایش یابد. این بخش دوم از کارهایی است که گمرک انجام داده است. البته بخش نخست در حوزه پیشگیری بوده که مبتنی بر تسهیل تجارت خارجی و فرامرزی بوده و در جهت روان‌سازی جریان تجاری کشور با بهره‌گیری از مجموعه سیستم‌های الکترونیکی و هم الکترومکانیکی مثل ایکس‌ری‌هاست. از طرف دیگر، این دستگاه اجرایی توانسته در حوزه مقابله با قاچاق یعنی بخش دوم کار و مسوولیت خود هم، واجد آثار قابل ملاحظه‌ای باشد؛ به نحوی که مجموعه کشفیات گمرک در دو تا سه سال اخیر، همواره روند صعودی داشته و اساساً کشفیات کالای قاچاق در سال جاری رکورد بی‌سابقه‌ای را به ثبت رسانده که یکی از دلایل عمده این است که دستگاه‌های کاشف مثل وزارت اطلاعات و نیروی انتظامی نیز متکی بر داده‌های پایگاه داده گمرک بوده و توان کشف آنها افزایش پیدا کرده است.

از این جهت نه‌تنها گمرک در حوزه وظایف خود یعنی مقابله با قاچاق توفیقات قابل ملاحظه‌ای داشته، توانسته به توفیقات بی‌سابقه سایر دستگاه‌های کاشف از جمله نیروی انتظامی و وزارت اطلاعات کمک کند. در یک کلام، به سبب اینکه نوع فرآیندهای گمرک، الکترونیکی شده؛ امروز این دستگاه در شرایطی است که اگر قاچاقچی حتی کالا را از گمرک عبور بدهد، نباید احساس ایمنی کند و باید همواره نگران باشد؛ به این معنا که حتی اگر کالای قاچاق از گمرک هم عبور کرد و در بازار به فروش هم رفت، چه‌بسا که شش تا یک سال بعد از اینکه کالا در بازار به فروش رفته باشد؛ کشف شود و با آن برخورد مناسب صورت گیرد؛ این کار هم در نتیجه بررسی و تقاطع‌گیری مجموعه اطلاعاتی که در گمرک ثبت و ضبط‌شده، صورت می‌گیرد و قاچاق بودن آن کالا کشف می‌شود؛ در نهایت فرآیند به نحوی پیش خواهد رفت که با عناصری که مبادرت به قاچاق کالا کرده است، برخورد شود.

در این میان خود گمرک توفیقات قابل ملاحظه‌ای داشته و دستگاه‌های کاشف، کشفیات خوبی در کشور داشته‌اند و امسال انتظار داریم که مجموعه کشفیات کشور به رقمی بالغ‌بر 10 هزار میلیارد تومان برسد که رقم بسیار بی‌نظیری است و از این طریق، انتظار داریم نسبت کشف قاچاق از حدود سه درصد به بالغ بر 25 درصد برسد؛ پس 25 درصد کالایی که در کشور قاچاق شده است؛ در سال جاری کشف شده است که این رکوردی در شرایط کنونی است که گمرک نیز در این مساله دخیل بوده است.

‌ پیش‌بینی شما از میزان قاچاقی که در سال 1395 به وقوع پیوسته، چیست؟

وقتی 400 باند سازمان‌یافته قاچاق در یک سال اخیر از سوی وزارت اطلاعات و نیروی انتظامی و گمرک یا با همکاری آنها منهدم شده‌اند؛ به نظر می‌رسد بر اساس آماری که ارائه شده است و حجم کشفیات زیادی که مجموعه کالاهای قاچاق داشتند، به طور طبیعی شاهد کاهش حجم قاچاق در کالاهای مختلف در سال جاری باشیم، ما هم انتظار داریم که حدود 20 درصد بر اساس برآوردهای اولیه، به نسبت در سال 1394 کاهش قاچاق را تجربه کنیم و به رقم 12 تا 13 میلیارد دلار در سال 1395 برسیم.

‌ به هر حال گمرک ایران بازوی اجرایی شما به عنوان ستاد مبارزه با قاچاق کالا و ارز در افزایش کشفیات است. به نظر شما در جهت تقویت گمرک چه اقداماتی باید صورت گیرد؟

گمرک در حقیقت باید فرآیند سیستمی‌شدن جریان تجاری کشور را با همکاری وزارت صنعت، معدن و تجارت و وزارت راه و شهرسازی و حتی تا حدودی وزارت جهاد کشاورزی تسهیل کند و این در حقیقت، نیازمند تبادل داده و اطلاعات و به اشتراک‌گذاری اطلاعات آنهاست که گمرک باید به شکل جدی دنبال کند و سیستم‌های آن را در اختیار داشته باشد تا از این جهت، مشکل خاصی در کشور نداشته باشیم.

در این میان به نظر می‌رسد این امر می‌تواند کمک جدی به کشفیات قاچاق داشته باشد. در کنار این، سامانه جامع تجارت یا سامانه جامع انبارها و پرتال ارزی کشور و حتی پرتال کشاورزی کشور نیز اگر راه بیفتند و فعال شوند، کمک بزرگی خواهد بود و گمرک به لحاظ تبادل دیتا و به اشتراک‌گذاری اطلاعات به این مجموعه سامانه‌هایی که در موضوع مواد 5 و 6 و 13 قانون مبارزه با قاچاق کالا و ارز دیده شده است، کمک خواهد کرد و این، بزرگ‌ترین یاری به جریان تجاری کشور و گمرک بوده که در حال رخ دادن است.

البته تجهیز گمرک به امکانات روز نظارتی هم می‌تواند گام بزرگی باشد که باید حتماً اتفاق بیفتد و تجهیزات الکترومکانیکی و الکترونیکی لازم با شرایطی که اکنون در کشور داریم، باید برای این دستگاه اجرایی فراهم شود، به خصوص اینکه اکنون دیگر تحریم‌های گذشته نیز در کشور وجود ندارد و این امکانات باید وارد کشور شده و در خدمت گمرک قرار گیرد؛ در این شرایط است که ما می‌توانیم گمرکاتی کاملاً مکانیزه داشته باشیم. اکنون گمرکات کشور حرکت به سمت مکانیزه شدن را شروع کرده‌اند و باید آن را ادامه دهند و با به خدمت گرفتن تکنولوژی و امکانات روز، جریان مکانیزه شدن گمرکات کشور را شدت و شتاب بیشتری بدهند.

البته در مورد برخی کالاها معتقدیم گمرک می‌تواند وارد ابداعاتی شود و عملاً شاهد داشتن گمرکات مجازی هم بشویم. به عبارت دیگر، برای برخی از کالاها می‌تواند به شکل گمرک مجازی، امور گمرکی انجام شود که از جمله آنها گوشی تلفن همراه و مجموعه سیستم‌های سیم‌کارت‌خور و تجهیزات مرتبط با آن است. با توجه به اینکه موضوع شناسه‌دار کردن و به تعبیر شما رسانه‌ای‌ها، رجیستری کردن به شکل جدی در حال پیشرفت است و گمرک می‌تواند در حقیقت در این بخش از کالاها، گمرکات مجازی را فعال کند و عملاً شرایط بی‌نظیری را از این حیث برای واردکنندگان این چنین کالاها تامین کند. البته گمرک، گام‌های خوبی را برداشته است، اما می‌تواند به کار خود غنای بیشتری ببخشد.