اقتصاد اجباری

خدمت وظیفه یا همان سربازی مدرن که دربرگیرنده نام‌نویسی از شهروندان برای خدمت در ارتش بود، در سال 1798 میلادی و به وسیله ژان باپتیست جردن، نماینده مجلس فرانسه به مجلس این کشور ارائه شد و به تصویب نمایندگان آن رسید. این قانون باعث شد «ملت مسلح» ناپلئون بناپارت تشکیل شود به طوری که بین سال‌های 1800 تا 1813 میلادی بیش از 6 /2 میلیون نفر از مردان فرانسوی به ارتش ملی فرانسه پیوستند تا این ارتش در مقایسه با ارتش‌های حرفه‌ای اما کم‌جمعیت کشورهای دیگر اروپایی به شدت ترسناک به نظر برسد. در روسیه و در اوایل قرن 19 میلادی سربازان 25 سال به خدمت سربازی مشغول بودند که این مدت در سال 1834 به 20 سال کاهش پیدا کرد. 40 سال بعد با لغو برده‌داری، قانون جدیدی در خصوص خدمت سربازی وضع شد که در آن تمام مردان روسی که وارد 20‌سالگی می‌شدند باید یک دوره خدمت سربازی شش‌ساله را انجام می‌دادند. دیمیتری میلیوتین در سال 1870 خدمت سربازی اجباری را به امپراتوری روسیه وارد کرد. در حال حاضر طول مدت خدمت اجباری در روسیه دو سال است که اکثر روس‌ها به طرق مختلف از انجام آن اجتناب می‌ورزند. اغلب روش‌های مورد استفاده در اجتناب از خدمت سربازی عبارت است از تحصیل در دانشگاه یا مشابه آن. افرادی که تا مقاطع فوق‌لیسانس یا دکترا ادامه تحصیل دهند خدمت سربازی اجباری ندارند.
مدل سربازی چه از نظر مدت زمان و چه از نظر نوع آموزش در کشورهای جهان مختلف است، دلیل این تنوع به خاطر موقعیت هر کشوری است که با کشور دیگر متفاوت است. با بررسی که در نزدیک به 200 کشور جهان انجام شده است، مهم‌ترین عاملی که وجود دارد این است که در تمام این کشورها به نوعی خدمت سربازی وجود دارد. اما در بعضی از کشورها سربازی اجباری حذف شده و به جای آن سربازی داوطلبانه یا خدمت در امور مدنی جایگزین شده است. در برخی دیگر هم مدت زمان سربازی به شش ماه یا هشت ماه کاهش پیدا کرده است. بر اساس گزارشی که از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه شده است، در میان 198 کشور جهان، در 57 درصد کشورها (112 کشور) اساساً سربازی اجباری وجود ندارد و تنها 10 درصد کشورها (حدود 20 کشور) خدمت نظام‌وظیفه اجباری بیش از 18 ماه دارند، مانند آنچه هم‌اکنون در ایران وجود دارد. هشت درصد کشورها (15 درصد) نیز از هر دو نوع خدمت اجباری و داوطلبانه استفاده می‌کنند. در ادامه به بررسی خدمت سربازی در برخی از کشورهای دنیا می‌پردازیم.
در سال 1863، قانونی در آمریکا وضع شد که به مشمولان خدمت سربازی اجازه می‌داد افرادی را به جای خود به سربازی بفرستند. این قانون موجب بیزاری مردم از سربازی و کاهش سهم سربازان وظیفه در ارتش آمریکا شد. هم‌اکنون از پسرانی که در سنین بین 18 تا 24 سال قرار دارند خواسته می‌شود در نظام خدمت انتخابی ثبت‌نام کنند. هدف این خدمت «فراهم آوردن نفرات کافی برای نیروهای مسلح در شرایط اضطراری است» و هدف دیگر آن نظام سلامت فردی کارکنان است. زنان نمی‌توانند در خدمت انتخابی آمریکا ثبت‌نام کنند اما این اختیار را دارند تا به عنوان داوطلب به ارتش بپیوندند.
خدمت وظیفه از زمان تاسیس جمهوری خلق چین در سال 1949 در تئوری وجود داشته است. با این حال به دلیل جمعیت کلان چین و وجود داوطلبان زیادی که تقاضای ورود به ارتش این کشور را دارند، تا به حال فراخوان خدمت اعلام نشده است.
خدمت وظیفه در ماده 55 قانون اساسی چین این طور تقدیس شده است: «وظیفه مقدس هر شهروند جمهوری خلق چین است که از میهن مادری خود در برابر حملات دشمنان دفاع کند. وظیفه افتخارآمیز هر شهروند جمهوری خلق چین انجام خدمت نظامی و عضویت در نیروهای مقاومت است.»
مبنای حقوقی فعلی خدمت وظیفه، قانون نظامی مصوب سال 1984 است که این طور بیان می‌کند که خدمت نظامی، وظیفه «تمام شهروندان بدون تمایز نژادی (...) و گرایش مذهبی» است. این قانون از زمانی که تصحیح شده به حالت اجرا در‌نیامده است. خدمت نظامی معمولاً در نیروهای مسلح عادی انجام می‌شود، اما قانون سال 1984 اجازه اجرای خدمت وظیفه تحت عنوان نیروهای احتیاط را نیز داده است. ساکنان هنگ‌کنگ و ماکائو از سال 1997 و 1999 از عضویت در ارتش منع شده‌اند.
در ترکیه خدمت نظامی اجباری برای شهروندان مردی که بین سنین 20 تا 41 سال هستند (با کمی استثنا) اعمال می‌شود. کسانی که در حال تحصیل در سطوح دانشگاهی هستند، یا مشغول گذراندن طرح‌های فنی و حرفه‌ای هستند می‌توانند خدمت خود را تا پایان برنامه مذکور به تعویق بیندازند. طول خدمت ضرورت متفاوت است. 15 ماه برای سربازان صرف، 12 ماه برای افسران احتیاط و شش ماه برای سربازان کوتاه‌مدت که شامل کسانی می‌شود که مدرک دانشگاهی به دست آورده‌اند ولی خود را به عنوان افسر احتیاط در وقت مقرر معرفی نکرده‌اند.
کره جنوبی دارای ۲۴ تا ۲۷ ماه خدمت اجباری است. هیچ جایگزینی برای فرمان‌شکنان جز زندان وجود ندارد، به طور کلی بیشتر مردان کره جنوبی به جز عده کمی در ارتش خدمت می‌کنند. طول مدت خدمت از یک نیرو تا نیروی دیگر متفاوت است. در سال ۲۰۱۲ خدمت در نیروی زمینی ارتش بسته به میزان تحصیلات، به ۱۸ ماه کاهش پیدا کرد.
در حال حاضر تمام مردانی که در مکزیک به سن 18سالگی می‌رسند باید برای طی دوره خدمت وظیفه به مدت یک سال اقدام کنند. انتخاب آنها به وسیله نوعی سامانه قرعه‌کشی انجام می‌گیرد: هر کس که قرعه‌اش یک توپ سیاه‌رنگ باشد باید به عنوان یک نیروی احتیاطی به مدت یک سال به هیچ فعالیت شغلی دست نزند و در پایان سال، کارت پایان خدمت دوره ضرورت را دریافت کند. کسانی که توپ سفید می‌آورند شنبه‌ها در گردان خدمت نظامی ملی که تماماً از نیروهای وظیفه تشکیل شده است خدمت می‌کنند. کسانی که به خدمات اجتماعی علاقه دارند می‌توانند به عنوان معلم یا مربی ورزش در نهضت‌های سوادآموزی شرکت کنند. در برخی از شهرها مانند مکزیکوسیتی یا وراکوز انتخاب سومی نیز وجود دارد: به کسانی که در مکزیکوسیتی توپ سرخ برسد باید به مدت یک سال در گردان چترباز خدمت کنند و کسانی که در وراکوز توپ آبی به دست آورند باید در نیروی دریایی شهر وراکوز خدمت کنند. در شهرهایی که در آنها نیروی دریایی وجود دارد، مشمولان خدمت وظیفه توسط همین نیرو انتخاب می‌شوند.
نروژ دارای خدمت وظیفه برای مردانی است که بین سنین 5 /18 (۱۷ سال با اجازه اولیا) و ۴۴ سال (۵۵ سال هنگام جنگ) باشند. ارتش از سال ۲۰۰۶ از زنان نیز برای انجام آزمایش‌های پزشکی پیش از خدمت دعوت می‌کند اما تا زمانی که ایشان اظهارنامه تمایل خود برای اعزام به خدمت را امضا نکنند به این دوره فرستاده نمی‌شوند.
مدت واقعی خدمت، شش ماه برای نگهبانان داخلی و ۱۲ ماه برای نیروهای زمینی، هوایی و دریایی است. باقی‌مانده خدمت هم باید در طول تمرین‌های سالانه انجام شود اما تعداد کمی از نیروهای وظیفه به این شکل برای تجدید آموزش فراخوانده می‌شوند. دلیل آن نیز کمبود بودجه ارتش است. هم‌اکنون ارتش به دلیل نداشتن بودجه کافی و تکیه بیشتر به فناوری‌های پیشرفته به سمتی می‌رود که سالانه ‌تنها ۱۰ هزار نیروی وظیفه جذب کند. در حال حاضر تنها ۲۷ درصد از جوانان خدمت وظیفه را به طور کامل به اتمام می‌رسانند. بسیاری از دیگر افراد نیز رسماً پس از انجام آزمایش‌های پزشکی معاف می‌شوند یا به دلیل تحصیلات یا اقامت در خارج از کشور خدمت‌شان به تعویق می‌افتد. برخی دیگر مانند آنهایی که هنگام تحصیل در دبیرستان به سراغ آموزش‌های فنی و حرفه‌ای (مانند نجاری یا برق‌کاری) رفته‌اند می‌توانند دوره‌های کارآموزی مشابه را در ارتش دنبال کنند.
بسیاری از نروژی‌ها معافیت برخی مشمولان از خدمت را ناعادلانه می‌دانند، اما کسانی هم هستند که ورود به خدمت سربازی را نوعی امتیاز تلقی کرده و بر این باورند که به طور معمول رقابت زیادی برای ورود به برخی از شاخه‌های ارتش وجود دارد. کارفرمایان غالباً رغبت بیشتری دارند تا کسانی را که به خدمت وظیفه رفته‌اند استخدام کنند. ارتش نروژ معمولاً کسانی را که به سن ۲۸‌سالگی رسیده باشند به خدمت اعزام نمی‌کند. در نروژ برنامه‌ها و دوره‌های آموزش تخصصی داوطلبانه به مدت یک تا هشت ماه مضاف بر خدمت دوره ضرورت نیز وجود دارد. صلح‌گرایان نیز می‌توانند برای خدمت غیر رزمی متقاضی شوند که طول آن ۱۲ ماه است.
پادشاهی متحد بریتانیا در طول هر دو جنگ جهانی از فراخوان خدمت وظیفه استفاده کرد. بریتانیا در دو سال نخست جنگ جهانی اول تنها بر نیروهای داوطلب تکیه کرد. اما در سال ۱۹۱۶ و به دنبال تلفات گسترده در خطوط مقدم جبهه، دولت این کشور مجبور شد لایحه‌ای به نام خدمت وظیفه به منظور فراخوان افراد واجد شرایط به مجلس بفرستد. در سال‌های ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ رفتارهای خشنی با فرمان‌شکنان وجدانی صورت گرفت. بسیاری از آنها مجبور به انجام کارهای غیرنظامی اما در رابطه با جنگ شدند. برخی نیز به زندان افتادند.
خدمت نظامی بار دیگر در سال۱۹۳۹ و با آغاز جنگ جهانی دوم برقرار شد. نه‌تنها سربازان وظیفه را در هر سه نیروی ارتش به کار می‌گرفتند بلکه از آنها در استخراج معادن زغال‌سنگ نیز استفاده می‌شد. بعدها در طول جنگ از سربازان زن وظیفه‌ای که به نیروی جدید ارتش زمینی زنان اعزام شده بودند برای کار در مزارع کشاورزی استفاده شد. فرمان‌شکنان وجدانی نیز بیشتر مورد تحمل دولت قرار می‌گرفتند اما در صورتی که از کارهای مرتبط با جنگ شانه خالی می‌کردند به زندان انداخته می‌شدند. در طول جنگ جهانی دوم مردم ایرلند شمالی از خدمت وظیفه معاف بودند. آنها پس از جنگ نیز از خدمت وظیفه معاف شدند. دولت بریتانیا پس از جنگ جهانی دوم خدمت ملی را معرفی کرد. این خدمت در سال ۱۹۶۳ لغو شد.
در ایران اما در 16 خرداد سال 1304 خورشیدی در پی تشکیل اداره کل «احصائیه و سجل احوال»، قانون نظام‌وظیفه عمومی و احضار به خدمت زیر پرچم به پیشنهاد وزیر جنگ وقت به تصویب مجلس شورای ملی رسید که بر اساس آن همه مردان 21‌ساله باید به اجبار به خدمت سربازی اعزام می‌شدند. علاوه بر آن قانونی هم برای تعیین جمعیت حقیقی کشور و ثبت‌احوال آنان وضع شد و قانون خدمت اجباری سربازی نیز از تصویب مجلس گذشت و شعبه «سربازگیری» سابق از ۲۸ بهمن همان سال به «دایره نظام اجباری» تبدیل شد. دایره نظام اجباری در سال ۱۳۰۵ به «اداره نظام اجباری» ارتقا یافت؛ اما این اداره نیز به تبعیت از اوضاع کشور در آن زمان ثبات چندانی نیافت و در ۱۵ خرداد سال ۱۳۰۷ به «اداره نظام‌وظیفه عمومی» تغییر نام داد. خدمت سربازی تا پیروزی انقلاب اسلامی با تغییرات چندانی روبه‌رو نشد؛ اما پس از آن مطابق با تغییرات سازمانی، تشکیلاتی و متناسب با اوضاع و احوال، تغییراتی نیز در قوانین و مقررات سربازی به وقوع پیوست که با برخورداری از تجربیات گذشته و ملاحظه شرایط به سر بردن کشور در ایام جنگ تحمیلی با عراق، قانون خدمت سربازی مشتمل بر ۶۷ ماده و ۵۷ تبصره در جلسه روز یکشنبه ۲۹ مهرماه ۱۳۶۳ در مجلس شورای اسلامی تصویب شد و در تاریخ هشتم آبان سال ۱۳۶۳ به تایید شورای نگهبان رسید.
به طور کلی همواره در برابر قوانین اجباری، مخالفت‌هایی وجود داشته و سربازی اجباری نیز از این قاعده مستثنی نبوده است. از جنبه تاریخی همیشه مقاومت‌هایی در برابر خدمت اجباری سربازی در کشورهای مختلف وجود داشته است. شورش‌های نیویورک علیه خدمت وظیفه که از ۱۱ ژوئیه تا ۱۶ ژوئیه ۱۸۶۳ طول کشید شامل اغتشاشات وحشیانه‌ای بود که اوج نارضایتی مردم از قوانین جدیدی را نشان می‌داد که توسط کنگره برای به کارگیری مردان در جنگ‌های داخلی وضع شده بود. شورش آسیای مرکزی نیز در تابستان سال ۱۹۱۶ آغاز شد. این شورش‌ها زمانی شعله‌ور شدند که امپراتوری روسیه معافیت مسلمانان از خدمت وظیفه را لغو کرد. یکی از مهم‌ترین دلایل منسوخ شدن قانون سربازی اجباری در اکثر کشورهای دنیا، این است که در عصر جدید کیفیت هیچ‌گاه جای کمیت را نخواهد گرفت. نمونه بارز این حقیقت، شکست آرژانتین در برابر انگلستان در جنگ فالکلند بود که در سال 1982 و در زمان نخست‌وزیری مارگارت تاچر بر سر مالکیت جزایر جورجیای جنوبی و جزایر فالکلند در‌گرفت و پس از نبردی 74روزه به‌رغم تعداد بیشتر سربازان آرژانتینی با تسلیم این کشور پایان یافت.
با این حال ایالات متحده آمریکا یکی از نخستین کشورهایی بود که سیستم سربازی اجباری را در سال 1973 لغو کرد. این تصمیم تحت فشار افکار عمومی و به خصوص پس از اعتراضات صورت‌گرفته طی دوره جنگ ویتنام صورت گرفت. این موضوع نخستین بار در کمپین انتخاباتی ریچارد نیکسون در سال 1968 مطرح شده بود و یک سال پس از پایان جنگ ویتنام در سال 1972 عملی شد. اما یکی از دلایل سرعت لغو قانون خدمت اجباری در آمریکا،‌ برآوردهای اقتصاددانان این کشور از عدم صرفه اقتصادی این طرح و مقایسه آن با یک سیستم کارآمد داوطلبانه در نیروهای نظامی بوده است.