مهدی مطهرنیا از چرایی تناقض سیاست‌های اعلامی و اعمالی عربستان درباره حرمین شریفین می‌گوید
دیپلماسی حج
مهدی مطهرنیا آینده‌پژوه سیاسی در عین حال که اعتقاد دارد عربستان هم‌اکنون در یک انزوای سیاسی بین‌المللی به سر می‌برد و نوع رفتارهای این کشور تنها توانسته است جاذبه‌هایی را برای برخی دولت‌های عربی تحت نفوذش به وجود بیاورد، دلایل تناقض بین سیاست‌های عربستان را واکاوی کرده است.
بنا بر اعلام مقامات رسمی تصمیم‌گیری درباره حج ایرانیان به شورای عالی حج واگذار شده و هنوز مشخص نیست موضع وزارت خارجه در این شورا چه خواهد بود. در شرایطی که برخی همچنان معتقدند این عربستان بوده که مسیر رایزنی‌ها را با تعلل طی می‌کند و گفت‌وگوها را با کندی انجام می‌دهد، با این حال ایران نیز همچنان خواستار این است که دولت عربستان به وظایف طبیعی و بدیهی خود به عنوان میزبان مناسک حج عمل کند و دست از مخالفت‌های بی‌وجه بردارد اما آنچه تاکنون از رفتار عربستان برآورد شده، تناقض جدی بین سیاست‌های اعلامی و اعمالی این کشور در بحث حج است. مهدی مطهرنیا آینده‌پژوه سیاسی در عین حال که اعتقاد دارد عربستان هم‌اکنون در یک انزوای سیاسی بین‌المللی به سر می‌برد و نوع رفتارهای این کشور تنها توانسته است جاذبه‌هایی را برای برخی دولت‌های عربی تحت نفوذش به وجود بیاورد، دلایل تناقض بین سیاست‌های عربستان را واکاوی کرده است.
برای شروع مصاحبه بهتر است به ابعاد مختلف سنگ‌اندازی عربستان برای سفر حجاج ایرانی بپردازیم. با توجه به اینکه همچنان عربستان برای حج ایرانیان موافقت خود را اعلام نکرده است، به نظر شما دلیل اصلی مخالفت این کشور برای سفر حجاج ایرانی به مکه چیست و چرا این مساله تاکنون حل نشده است؟
اگر بخواهیم این قضیه را به طور کامل مورد بررسی قرار دهیم، در وهله اول متوجه می‌شویم که عربستان مخالفت خود را در همه ابعاد رفتارهای فردی و کنش‌های اجتماعی به نمایش گذاشته است. از این‌رو سیاستگذاری عربستان به عنوان یک کشور جهان سومی، در حوزه تحرکات سیاسی خود در همه ابعاد تاثیر گرفته است. عربستان از حج نه به مثابه یک مراسم مذهبی بلکه به عنوان یک اهرم فشار سیاسی در کشورهای مسلمان استفاده می‌کند و با توجه به تسلط حکومتی خود در جغرافیای کعبه و تلاش مسلمانان برای مشرف شدن به خانه خدا، اهرم فشاری‌اش را در حوزه سیاست و در چارچوب بهره‌برداری ابزار مذهبی به کار می‌برد. از این‌رو باید گفت آنچه عربستان انجام می‌دهد، سوءاستفاده از جغرافیای خود و قرار گرفتن کعبه مقدس در خاکش است که مبنی بر آن حوزه فعالیت‌ها و کنش‌های سیاسی
تعریف‌شده خود را در ارتباط با دیگر پایتخت‌های کشورهای اسلامی معنا کرده است. هم‌اکنون عربستان در چارچوب سیاست‌های بین‌المللی خود در اصطکاک با تهران به سر می‌برد و پیرو جریان وقایعی که سال گذشته به اوج خود رسید، در گیرودار اختلاف با ایران است. در سایه این تنش‌ها، ماجرای منا و بالطبع عکس‌العمل‌های شدید و خارج از منطقه بخشی از کنشگران سیاسی را در ایران برانگیخته و حمله به سفارت عربستان در تهران و مشهد را شکل داد. که هم‌اکنون عربستان بر آن است که از اهرم سفر به کعبه و ایجاد مانع در برابر سفر حجاج به عنوان یکی از اهرم‌های فشار بهره ببرد. این در حالی است که در ایران نیز باید این نگاه حاکم شود که حج یک سفر تعریف‌شده در چارچوب قواعد دینی و صرفاً اسلامی است که دارای حقوق معنادار و تعریف‌شده‌ای در جهت ایجاد خلوص و مبتنی بر عدالت‌خواهی و گسترش صلح‌طلبی در عرصه بین‌المللی و ایجاد مروت درونی و وحدت در جهان اسلام است. بنابراین سفر حج یک فعل معنادار با اهداف تعریف‌شده است.
برخی معتقدند اگر عربستان با درخواست کشورهای دیگر برای حج مخالفت کند، به اعتبار این کشور در عرصه بین‌المللی لطمه وارد می‌شود. مخالفت عربستان برای ورود حجاج ایرانی به این کشور چه اثری بر اعتبار بین‌المللی این کشور خواهد گذاشت؟
عربستان هم‌اکنون در یک انزوای سیاسی بین‌المللی به سر می‌برد و نوع رفتارهای این کشور تنها توانسته است جاذبه‌هایی را برای برخی دولت‌های عربی تحت نفوذ عربستان به وجود بیاورد. به گونه‌ای که هم اکنون واشنگتن به عنوان پشتیبانی‌کننده سیاست‌های خاندان سعودی با توصیه‌های بسیار آشکار و با گزاره‌های بسیار صریح عربستان را مورد خطاب قرار می‌دهد و تلاش می‌کند رویکردهای دولت عربستان را به کارکردهای مبتنی بر نگرش مدرن در باب تاسیس یک دولت نزدیک کند اما آنچه هم‌اکنون به چشم می‌خورد، بی‌تجربگی و خامی موجود در حرکت‌ها و کنش‌های سیاسی دیگر از ریاض است که رهبری می‌شود، این موضوع می‌تواند اعتبار عربستان را نسبت به گذشته کاهش بدهد و کاهش این اعتبار نسبت به گذشته هم‌اکنون قابل پیش‌بینی و ارزیابی است.
ماه گذشته رئیس سازمان حج و زیارت اعلام کرد هیچ افق روشنی برای حج تمتع در سال 1395 وجود ندارد و از سویی احتمال داده شد که تاخیر ایجادشده توسط عربستان برای انجام مذاکرات مقدماتی حج، به معنای آن است که مقامات این کشور تمایل ندارند حج از سوی ایرانیان انجام شود. با وجود اینها یعنی امسال، سالی بدون حج را پشت سر خواهیم گذاشت. اما به نظر می‌رسد اولین بار نیست که در ایران سالی بدون حج را پشت سر می‌گذاریم. سال‌های دیگری هم بوده که ایران حج نداشته است؟
بله، ایران پیش از ماجرای تلخ و فاجعه منا، در سال‌های آغازین انقلاب هم چنین تجربه‌ای را پشت سر گذاشت و ایرانیان چند سالی را شاهد منقطع شدن سفر حج بودند. بنابراین این اتفاق قبلاً هم به وقوع پیوسته بود و سابقه ذهنی از این تجربه در گذشته‌ای نه‌چندان دور باقی مانده است و می‌توان هم‌اکنون نیز با توجه به این وضعیت این ابزار فشار را از دولت عربستان گرفت و اساساً برای مدتی حج را از متن به حاشیه برد. نه آنکه حقوق حج را نادیده گرفت بلکه سفر حج را در این مبنا مورد توجه قرار داد.
برخی بر این باورند که ایران سیاست خود را در تعامل با کشورهای مختلف در منطقه به طور روشن و آشکار دنبال کرده اما عربستان سعی دارد اختلافات و تحولات موجود در منطقه را اختلافات طایفه‌ای نشان دهد. حال با توجه به اینکه اقتصاد ایران پس از لغو تحریم‌ها در آستانه تحول است و اقتصاد عربستان وضعیت نامناسبی دارد، به نظرتان چنین برخوردهایی به اعتبار این کشور لطمه وارد نمی‌کند؟
اعتبار این کشور تنها به حج و نوع برخورد ایران با حج محدود نمی‌شود بلکه باید بپذیریم چنین برخوردی تغییرناپذیر است و برای بسیاری از افرادی که در چارچوب حقوقی و در سبک نگرش‌های اسلامی به ریاض نگاه می‌کنند، موجبات اختلال در اعتبار و سطح بازدهی عربستان را به وجود می‌آورد. اما در عین حال باید گفت عربستان تلاش می‌کند تا جایی که می‌تواند ذهنیت حجاج دیگر را به حج عوض کند و با فروش بشکه‌های نفتی بیشتر این خلأ را جبران کند، اگرچه در مقطع کنونی عربستان درگیر بدهی‌های بسیار فراوان و ضعف‌های گسترده اقتصادی است.
فکر می‌کنید در آینده به لحاظ امنیتی تا چه اندازه اعتماد حجاج ایرانی نسبت به سفر به عربستان برگردد و بین ایرانیان برای سفر دوباره تمایل وجود داشته باشد؟
در وهله اول باید بگویم که پاسخ به این پرسش نیاز به یک پژوهش میدانی دارد اما آنچه مسلم است، این است که ایران می‌خواهد حج را به عنوان یک وظیفه شرعی و تکلیف خود در برابر احکام دین بداند که باید در راستای آن به سرانجام برساند، در حالی که باید آگاهی را در این زمینه در اقشار مختلف جامعه تقویت کرد که حج تنها یک سفر نیست، بلکه می‌توان حج را در قالب ذهنیت‌بخشی به روح حاکم در حج در رفتار فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و در مجموع رفتار اجتماعی یک فرد به نمایش گذاشت و در موقعیت مناسب و با تلاشی شایسته این فعل و کنش واجب را به انجام رساند.
تصمیم‌گیری درباره حج به شورای عالی حج واگذار شده و آن‌طور که دیده می‌شود، دولت عربستان در مسیر رایزنی‌ها تأخیر دارد تا جایی که گفته می‌شود گفت‌وگوهای عربستان برای حل اختلاف‌ها به کندی انجام می‌شود. از سویی به نظر می‌رسد نظر عربستان در خصوص موافقت با سفر حجاج ایرانی در حرف و عمل یکسان نیست و تناقض میان سیاست‌های اعلامی و اعمالی این کشور در بحث حج نیز همچنان جریان دارد. پیش‌بینی شما از آخرین تصمیم‌گیری‌ها با توجه به موضعی که عربستان در نهایت نسبت به ایران می‌گیرد، چیست و فکر می‌کنید این اختلاف چگونه حل می‌شود؟
حج برای برخی از کنشگران مراسم عبادی یک پیامد اقتصادی دارد و برای بسیاری از کاروان‌ها و وابستگان آنها که به اقتصاد حج وابسته هستند، اقتصاد یک‌سویه نیست و اقتصادی دوسویه است. به همین دلیل تنها این عربستان نیست که ضرر می‌کند بلکه تحرکات اقتصادی داخل در ایران نیز با این ضرر روبه‌رو می‌شود. بنابراین متوجه می‌شویم برخی تعطیل شدن حج را ناشی از تنش‌زایی‌سیاسی با اهداف اقتصادی می‌دانند. این نکته را اصلاً نباید فراموش کرد و باید به آن توجه ویژه‌ای داشت. پیش‌بینی من این است که هم ایران و هم
عربستان، با وجود اختلافات بسیاری که دارند، تلاش می‌کنند مشکلات حج را از اختلافات سیاسی خود متمایز کنند و این مساله را هر چه زودتر حل کنند. اگر قصد دارند این مساله را حل کنند باید به دیپلماسی حج توجه داشته باشند.
به تازگی عربستان اعلام کرده است مساله حج خارج از مباحث و اختلافات سیاسی بررسی می‌شود در حالی که به اعتقاد برخی عملاً همه مسائل حتی موضوعات ورزشی به اختلافات سیاسی این کشور وابسته است. این مساله را چطور ارزیابی می‌کنید؟
باید به این نکته توجه داشته باشید که در عربستان تمام مسائل سیاسی شده است و هرگونه ادعایی بر عدم سیاسی بودن رفتارها و کنش‌ها تلاش برای پوشش دادن همان تلاش‌ها در وضعیت سیاسی است. به همین دلیل آنچه ریاض می‌گوید و بر آن ادعا دارد، جزو سیاست‌های اعلامی است و تجربه اعمالی ریاض نشان داده نگاه به حج یک نگاه سیاسی است و نمی‌توان این واقعیت را از نگاه دور داشت. از سویی بهتر است این نکته را هم در نظر گرفت که زمانی که از منظر رسانه‌ای تلاش می‌شود مساله حج به دور از مسائل سیاسی نگه داشته شود، یعنی همان پیش‌بینی که در پرسش قبلی به آن اشاره داشتم و این نکته در واقع همان مقدمه‌چینی برای همان مطلب است. اقتصاد حج، اقتصادی یک‌سویه نیست و اقتصادی دوسویه است و تمام وابستگان این زنجیره را تحت تاثیر قرار می‌دهد. دلیل آن هم به این برمی‌گردد که حجم اقتصاد عربستان با اقتصاد ایران یکسان نیست و اثرگذارتر
است و بخشی از کنش‌های اقتصادی این کشور مراتب مختلف را برای هر دو کشور دربر می‌گیرد.
اگر اختلاف میان عربستان و ایران به نحو مطلوبی برطرف شود و حجاج ایرانی بتوانند مجدداً به مکه سفر کنند، آیا ممکن است دوباره با همان تعداد حجاج که سال‌های گذشته با آن مواجه بودیم، روبه‌رو شویم یا کاهشی در تعداد حجاج به دلیل مسائل امنیتی به وجود خواهد آمد؟
اقدام عقلانی و خردمندانه این است که ایران در این زمینه با توجه به تجارب قبلی، زمینه‌های کاهش منطقی این تعداد را فراهم کند اما آنچه به نظر می‌رسد باید اجرایی شود این است که دولت کیفیت پشتیبانی از مسافران حج را بیشتر از گذشته به وجود آورد زیرا مقامات ایرانی تاکید دارند عربستان باید برای تحقق امنیت زائران، برقراری پروازهای مستقیم را در دستور کار قرار بدهد و صدور روادید حجاج را عملی کند. از سویی عربستان باید وعده کند تا مراحل حج برای ایرانیان به طور کامل و در سلامت و امنیت انجام شود. به همین دلیل باید دید عربستان آیا می‌تواند این شرایط را پذیرا باشد و محقق کند یا نسبت به ایران همچنان موضع‌گیری خواهد کرد.
رئیس سازمان حج و زیارت همچنین اخیراً در خصوص آخرین وضعیت برگزاری حج تمتع سال 95 گفته است که در صورت ادامه تاخیر سعودی‌ها برای برگزاری مجدد مذاکرات، ما وارد محدوده قرمز زمانی برای اجرای عملیات حج می‌شویم و قطعاً اجرای عملیات با مشکلات و موانع جدی مواجه خواهد شد. منظور ایشان از «محدوده قرمز زمانی» چیست و این در دیپلماسی حج چه معنایی دارد؟
استفاده از این عبارت نشان‌دهنده نگرانی مسوولان از عدم صدور ویزا برای حجاج ایرانی است. زمانی که مسوول امور حجاج بر این نکته تاکید دارد که با فعل و انفعالات موجود، ما وارد محدوده قرمز زمانی می‌شویم، به نظر می‌رسد منظور ایشان این است که کار بسیار سخت و انجام این مهم با چالش‌های بسیار بیشتری روبه‌روست که در زمان باقی‌مانده برای به سرانجام رسیدن آن بیشتر خواهد شد. بنابراین به نظر می‌رسد آنچه در صحبت‌های مسوولان ایران و عملکرد مسوولان عربستان دیده می‌شود، نشان‌دهنده این موضوع باشد که حج امسال در هاله‌ای از ابهام و تردید وجود دارد و اگر در این بازه زمانی حتی مذاکره‌ها به صدور ویزا بینجامد، در نهایت با توجه به محدودیت زمانی کم، زمینه‌سازی و تحرک سازمان حج و زیارت برای
دستیابی به این مهم یعنی آماده‌سازی شایسته و بایسته برای حجاج در امسال با موانع و بهتر است بگویم با چالش‌های بیشتری روبه‌رو خواهد بود. لذا این بیان مسوولان سازمان حج و زیارت نشان‌دهنده نوعی تردید و ناامیدی نسبت به عملکرد دولت عربستان و ناامیدی نسبت به ایجاد فضای مناسب در جهت مدیریت این تحرک مناسب و متناسب با جایگاه حجاج خانه خدا محسوب می‌شود.
دیدگاه تان را بنویسید