بیم عربستان

حسین عسکری/استاد اقتصاد و روابط بین‌المللی دانشگاه جرج واشنگتن آمریکا

در باب بحث تعطیلی حج اولین سوالی که به ذهن می‌رسد، این است که به‌رغم اوضاع نامناسب اقتصاد عربستان سعودی، چرا این کشور از اجازه ورود زائران ایرانی سر باز می‌زند؟ در پاسخ به این سوال باید به چند قضیه اشاره کرد. اگر به خاطر داشته باشید، طی مراسم حج از اواسط تا اواخر دهه 80 میلادی، چندین مورد درگیری میان زائران ایرانی و نیروهای امنیتی عربستان رخ داد. به طور مشخص، در سال 1987، چند صد ایرانی جان باختند که در نتیجه آن، روابط دیپلماتیک میان ایران و عربستان در سال 1988 کاهش یافت. اگرچه بعدتر در دهه 90 روابط دوباره رو به بهبودی رفت، اما به هیچ‌وجه نمی‌توان آن را دوستانه توصیف کرد. سپس در سال 2015 و 2016 شماری از حوادث باعث شدند روابط بین دو کشور به سطح جدیدی برسند و روابط از بد، بدتر شود. هیچ‌کس از خاطرش اتفاقات بدی که در این روابط رخ داد، پاک نمی‌شود. تعرض به دو زائر ایرانی در فرودگاه جده و فاجعه منا که طی آن هزاران زائر از جمله صدها ایرانی مردند و درگیری‌های یمن که روز به روز شدت می‌گرفت و سرانجام اعدام رهبر مذهبی صلح‌طلب و شناخته‌شده، شیخ نمر النمر در استان شرقی عربستان سعودی، از جمله مصادیق مسبب اختلاف میان ایران و عربستان هستند.
به طور ساده می‌توان گفت حکام سعودی از آن بیم دارند که اختلافات بیشتر با ایرانی‌ها ممکن است به درگیری‌هایی ختم شود که قادر به کنترل آن نباشند. همچنین از این موضوع هراس دارند که افکار انقلابی ایرانی‌ها به داخل کشورشان نفوذ کرده و مخالفان حکومت در عربستان سعودی از ایرانیان الهام بگیرند که ممکن است به بی‌ثباتی بیشتر دامن بزند و وضعیت را وخیم‌‌‌تر کند. بنابراین نتیجه‌ای که می‌توان گرفت این است که چنین مواردی برای عربستان به مراتب از اهمیت بیشتری برخوردار است تا صدمه اقتصادی ناشی از برگزار نکردن حج و عمره.
از سویی این را نیز باید اضافه کنم که تاثیر اقتصادی نرفتن ایرانی‌ها به حج بسیار کم خواهد بود. عربستان می‌تواند سهم زائران کشورهای دیگر را افزایش دهد. از آنجا که زائران ایرانی به «ولخرجی» شهرت دارند، چنانچه آسیبی به اقتصاد وارد شود، صرفاً متوجه مکه و مدینه خواهد بود و دولت عربستان به راحتی می‌تواند از چنین تاثیر نامطلوبی بکاهد. اما در پاسخ به این سوال که آیا دولت عربستان از این نمی‌ترسد که این کشور از چنین تصمیمی آسیب خواهد دید یا خیر، باید گفت این کشور آسیب بزرگی نخواهد دید و اولین و بزرگ‌ترین نگرانی برای عربستان مسائل امنیتی است. در عین حال متوجه این هستند که تاثیر آن بر اقتصاد نیز کوچک خواهد بود.
این در حالی است که برخی نگرانی‌ها نسبت به این است که این تصمیم بر اعتبار بین‌المللی عربستان چه تاثیری خواهد گذاشت؟ در این خصوص باید گفت تعطیلی حج بدون شک تاثیر نامطلوبی بر اعتبار بین‌المللی عربستان گذاشته است اما متحدان عربستان، ایران و متحدان ایران، عربستان سعودی را مقصر می‌دانند. ماجرا از این قرار است. هر چند، می‌توان گفت که بیشتر جهان به بی‌کفایتی عربستان معتقد است. چرا که پس از آن اتفاق ناگوار و فاجعه منا و زیر دست و پا ماندن زوار در سال 2015 ثابت شد که سعودی‌ها از پس مدیریت چنین مناسکی برنمی‌آیند.
برخی کشورها می‌توانستند کمپینی برای جهانی کردن مراسم حج به راه بیندازند و کمیته‌ای بین چند کشور مسلمان تشکیل دهند تا مسوولیت حج را بر عهده بگیرند. چرا که این اقدام می‌توانست برای خجالت دادن حکام سعودی و امتیاز گرفتن از آنها قدم مثبتی باشد.