ترویج قانون با جریمه؟

جریمه تخلفات رانندگی مجدداً افزایش یافت. بر اساس گزارش‌های منتشرشده، پیشنهاد افزایش مقادیر جریمه‌ها طبق روال قانونی، از سوی نیروی انتظامی به هیات دولت تقدیم شده و از سوی وزرا هم مورد تایید قرار گرفته است. هر چند رئیس پلیس راهنمایی و رانندگی ناجا درباره اجرای جریمه‌های افزایش‌یافته می‌گوید: «تا زمانی که ساز و کار اجرایی فراهم نشود، افزایش نرخ جرایم رانندگی هم اعمال نمی‌شود.» نگاهی به نرخ‌های جدید جریمه نشان می‌دهد میزان افزایش آنها یکسان نبوده است و از یک و نیم برابر تا دو برابر شدن را در‌بر می‌گیرد. به عنوان مثال بر اساس گزارش‌ها، عبور از چراغ قرمز به عنوان یکی از تخلفات حادثه‌ساز از ۱۰۰ هزار تومان به ۲۰۰ هزار تومان (دو برابر)، سرعت غیرمجاز (تخلف به میزان بیش از ۳۰ کیلومتر در ساعت از حد سرعت مجاز) از ۱۰۰ هزار تومان به ۲۰۰ هزار تومان (دو برابر) و همچنین سرعت غیرمجاز (تخلف با سرعت کمتر از ۳۰ کیلومتر در ساعت نسبت به محدوده مجاز) از ۴۰ هزار تومان به ۶۰ هزار تومان (یک و نیم برابر) افزایش یافته است. در دفاع از این افزایش‌ها، دو گونه استدلال مطرح شده است:‌ نخست اینکه به دلیل افزایش تورم، مقدار جریمه‌ها هم مثل هر شاخص قیمتی اسمی دیگر باید افزایش پیدا کند؛ دوم هم اینکه با توجه به میزان حوادث در ایران، افزایش نرخ جریمه‌ها می‌تواند به عنوان یک عامل فرهنگ‌ساز برای ترویج قانونگرایی، عمل کند. در ادامه، نگاهی به این دو استدلال انداخته می‌شود.
در خصوص مورد اول، به نظر می‌رسد افزایش نرخ جریمه‌ها با سرعتی بسیار بیشتر از تورم در حرکت بوده و افزایش اخیر در نرخ‌ها با وجود کاهش تورم به محدوده زیر 20 درصد در سال جاری نیز این قضیه را ثابت می‌کند. بنابراین، به نظر می‌رسد باید در بین دلایل رسمی، مدعای دوم یعنی «ترویج قانون‌گرایی از طریق افزایش جریمه‌ها» را مورد توجه قرار داد. در مطالب این پرونده، این مدعا مورد بررسی قرار گرفته است. علاوه بر این، به نظر می‌رسد وضعیت مالی فعلی دولت هم موجب شده است دولت روی بازتری به افزایش جریمه‌ها نشان دهد و پیشنهاد نیروی انتظامی برای تعیین نرخ‌ها به میزانی چند برابر سابق را نیز، با میل بیشتری بپذیرد.
دیگر نشانه‌ها از رفتار مالی دولت مثل پیشنهاد کاهش مدت لازم غیبت سربازی برای جریمه و معافیت از هشت سال به پنج سال نیز، چنین دیدگاهی را تقویت می‌کند. به هر حال هر چه هست و با هر انگیزه‌ای این اقدام صورت گرفته است، به نظر می‌رسد ایرانیان از این به بعد با نگرانی بیشتری به چراغ‌های راهنمایی و رانندگی خیره می‌شوند و بازار دریافت تخفیف خلافی‌های رانندگی نیز، پررونق‌تر از قبل خواهد شد.
به هر حال، فارغ از زاویه دیدهای متنوعی که به این مساله می‌توان داشت، یک رویکرد نیز از جنبه اقتصاد جرم به این ماجرا می‌نگرد و در بعد پیشگیری نیز، با تحلیل هزینه-فایده محاسبات احتمالی در ذهن شهروندان دارای انگیزه تخلف را بررسی می‌کند. چنانچه در مطلب آخر این پرونده مورد بحث قرار گرفته است، در این زمینه نیز دیدگاه‌ها متفاوت است و اجماع کاملی روی اثربخشی جریمه‌ها بر پیشگیری از تخلفات رانندگی وجود ندارد.