ابزار ثبات‌بخشی

بانک مرکزی در شرایطی که بازار ارز روند افزایشی را طی می‌کند، درگاه اینترنتی معاملات ارزی راه‌اندازی کرده است. سامانه‌ای که گفته می‌شود با هدف تعمیق معاملات ارزی در بازار بین‌ بانکی ارز و ایجاد ثبات در بازار ارز کشور، فعالیت خود را آغاز کرده است. البته سامانه معاملات الکترونیکی ارز یا رویترز داخلی اهداف دیگری چون افزایش کارایی و سرعت تامین مالی، افزایش عمق بازار بین بانکی ارز، تامین به موقع کسری منابع بانک‌ها، بهبود مدیریت نقدینگی ارزی و... را دنبال می‌کند. با این حال این سامانه با چه ابزاری مانع نوسانات بازار ارز خواهد شد؟ آیا سامانه ETS زمینه یکسان‌سازی نرخ ارز را فراهم می‌کند؟ به این بهانه با صمد کریمی مدیر اداره صادرات بانک مرکزی به گفت‌وگو پرداختیم. او معتقد است درگاه اینترنتی معاملات ارزی بستری برای تحقق هدف یکسان‌سازی نرخ ارز با تعمیق معاملات نقد در بازار بین بانکی ارز و هدایت عملیات ارزی به سیستم بانکی کشور است. کریمی تاکید دارد بانک مرکزی می‌تواند به عنوان یکی از بازیگران اصلی این بازار، نسبت به کنترل نوسانات نرخ ارز اقدام کند. یکی از اهداف این طرح آن است که اگر درآمدهای ارزی صادرکنندگان، سرمایه‌گذاران خارجی و اشخاص حقیقی و حقوقی در این بازار خرید و فروش شود، به تعمیق بازار بین بانکی ارز و افزایش نقدینگی ارزی آن منجر خواهد شد. شرح کامل این گفت‌وگو را در ادامه می‌خوانید.

♦♦♦

 هدف بانک مرکزی از راه‌اندازی درگاه اینترنتی معاملات ارزی در سیستم بانکی کشور چیست؟ این سامانه چه ویژگی‌ها و مزایایی برای بازار ارز کشور دارد؟

 هدف از راه‌اندازی درگاه اینترنتی معاملات ارزی در سیستم بانکی کشور و سامانه «اعلام نرخ ارز» و «سامانه معاملات الکترونیکی ارز» یا رویترز داخلی تعمیق معاملات ارزی در بازار بین بانکی ارز، افزایش کارایی معاملات ارزی و سرعت عملیات ارزی در تامین مالی تجارت و پروژه‌ها و ارتقای خزانه اطلاعاتی از معاملات ارزی در بازار بین بانکی ارز کشور است.

بانک‌ها با عملیاتی شدن رسمی معاملات در سامانه مزبور می‌توانند نسبت به تامین کسری منابع ارزی خود از این بازار اقدام کنند، به طور مثال بانک‌های کشور با وضعیت ارزی مثبت، می‌توانند به سرعت در این بازار، پوزیشن خود را تعدیل کرده و ریسک بازار (ارز) خود را مدیریت کنند.

ضمن اینکه در چارچوب سامانه مزبور مدیریت بهتر ریسک نقدینگی نیز امکان‌پذیر است. این بازار همچنین این امکان را فراهم می‌کند که صادرکنندگان کالا و خدمات، سرمایه‌گذاران خارجی و اشخاص حقیقی و حقوقی فعال در بخش واقعی و مالی اقتصاد دارای دارایی ارزی بتوانند از طریق بانک‌های عامل (کارگزار ارزی) منابع ارزی خود را در بازار بین بانکی ارز به نرخ بازار (آزاد) به فروش رسانده و تبدیل به ریال کنند.

 چرا بانک مرکزی در شرایط فعلی بازار ارز این سامانه را راه‌اندازی کرد؟

ببینید، بازار بین بانکی ارز در گذشته نیز وجود داشته؛ از این‌رو با تشدید تحریم‌های بین‌المللی بانکی و تحریم بانک مرکزی، قطع دسترسی معامله‌گران ارزی سیستم بانکی به «رویترز»، توقف فروش عمومی ارز در 3 /5 /1391 و راه‌اندازی مرکز مبادلات ارزی در مهرماه سال 1391، امکان انجام معاملات میان معامله‌گران ارزی در رویترز وجود نداشته است که با طراحی سامانه مزبور در یک بستر الکترونیکی، بانک‌های کشور می‌توانند معاملات ارز را در مقابل ریال یا ارز به ارز انجام دهند.

ضمن اینکه بانک مرکزی می‌تواند به عنوان بازیگر اصلی وارد این بازار شده و نسبت به کنترل و تنظیم بازار ارز کشور اقدام کند. صادرکنندگان کشور نیز از طریق بانک‌های عامل (کارگزار ارزی) می‌توانند درآمدهای ارزی خود را در این بازار به فروش رسانند، به عبارت دیگر سرعت و کارایی عملیات خرید و فروش ارز در مقایسه با رویه‌های جاری معاملات ارزی در بازار بین‌بانکی ارز به طور چشمگیری ارتقا می‌یابد. خاطرنشان می‌سازد ابلاغ «دستورالعمل و ضوابط اجرایی خرید و فروش ارز به نرخ آزاد» در مردادماه سال 1395 زمینه را برای طراحی و راه‌اندازی سامانه مد نظر فراهم کرد.

 به هر حال مدت‌هاست که از سوی مقامات بانک مرکزی گفته می‌شود که باید به سمت یکسان‌سازی نرخ ارز حرکت کرد، آیا با راه‌اندازی این سامانه، مقدمات یکسان‌سازی نرخ ارز فراهم خواهد شد؟

یکسان‌سازی نرخ ارز سیاستی تدریجی است، در این راستا بانک مرکزی اقدامات لازم را انجام داده است که می‌توان به ابلاغ «دستورالعمل و ضوابط اجرایی خرید و فروش ارز به نرخ بازار (آزاد)» در مردادماه سال 1395 اشاره کرد. بدیهی است یکی از اقدامات تکمیلی راه‌اندازی «سامانه معاملات الکترونیکی ارز» در قالب پروژه موصوف بود که دستیابی به اهداف بانک مرکزی برای یکسان‌سازی نرخ ارز را تسریع می‌کند.

 پس می‌توان سامانه معاملات الکترونیکی ارز را یکی از مقدمات اجرای یکسان‌سازی نرخ ارز دانست؟

بله، درست است. این سامانه بستری است برای تحقق هدف یکسان‌سازی نرخ ارز با تعمیق معاملات نقد در بازار بین بانکی ارز و هدایت عملیات ارزی اشخاص حقیقی و حقوقی به سیستم بانکی کشور.

 با این اوصاف سامانه معاملات الکترونیکی (ETS) یا رویترز داخلی با چه ابزاری مانع بروز نوسانات ارزی می‌شود؟

با عملیاتی‌ شدن رسمی پروژه مزبور پس از گذر از دوره آزمایشی، معامله‌گران ارزی بانک‌های کشور به سرعت نسبت به انجام گفت‌وگو در خصوص خرید و فروش و تبدیلات ارزی (نرخ ارز، مبلغ، والور و سررسید) در اتاق‌های گفت‌وگو اقدام کرده و در حالت کسری منابع ارزی نسبت به تامین آن از سایر بانک‌ها و بانک مرکزی اقدام می‌کنند. نکته حائز اهمیت این است که بانک مرکزی می‌تواند به عنوان یکی از بازیگران اصلی این بازار، نسبت به کنترل نوسانات نرخ ارز اقدام کند.

 یکی از اهداف این طرح آن است که اگر درآمدهای ارزی صادرکنندگان، سرمایه‌گذاران خارجی و اشخاص حقیقی و حقوقی در این بازار خرید و فروش شود، به تعمیق بازار بین بانکی ارز و افزایش نقدینگی ارزی آن منجر خواهد شد. 

نرخ ارز در این بازار نیز خود یکی از پارامترهای ایجاد ثبات در بازار ارز کشور است. ضمن اینکه دیگر بانک مرکزی تنها عرضه‌کننده ارز در بازار بین بانکی ارز نخواهد بود و بانک‌های کشور نیز می‌توانند منابع ارزی مازاد یا ارز صادرکنندگان و شرکت‌ها را در این بازار عرضه کنند که به آرامش و ثبات بیشتر بازار ارز کمک خواهد کرد.

 نرخ ارز در این بازار با چه مکانیسمی تعیین می‌شود؟

 بانک مرکزی بر اساس اصول حرفه‌ای و تخصصی خود و متناسب با شرایط بازار ارز خارجی (Forex) و وضعیت عوامل بنیادین اقتصادی نرخ‌های برابری اسعار مورد معامله در بازار بین بانکی ارز را از سال 1395 در این بازار به صورت مرتب اعلام می‌کند.

به عبارت دیگر این پروژه دو فاز اصلی داشته است که فاز اول، راه‌اندازی «سامانه اعلام نرخ ارز» است که در نیمه دوم سال 1395 راه‌اندازی شد و در حال حاضر نرخ‌های ارز قابل رویت برای بانک‌های مزبور است.

با این حال در سامانه مد نظر معامله‌گران ارزی با توجه به نرخ‌های مبنای «سامانه اعلام نرخ ارز» نسبت به اعلام نرخ‌های خرید (Buy) و فروش (Sell) اقدام کرده و پس از مذاکره روی پارامترهای معامله ارزی، به ویژه نرخ ارز و در نهایت فشردن دگمه Deal Done معاملات خود را نهایی می‌کنند.

 اگر بازار دچار نوسانات شدید قیمتی شود، تکلیف چه خواهد بود و این سامانه چطور وارد عمل می‌شود؟

 بانک مرکزی در این بازار حضور مستمر دارد و اگر نوسانات شدید افزایشی یا کاهشی در بازار ارز کشور رخ دهد، بانک مرکزی می‌تواند وارد این بازار شود و در حالت مازاد تقاضا از طریق حراج (Auction) تحت دستورالعمل مربوطه نسبت به تقویت عرضه و کنترل نوسانات بازار ارز اقدام کند.

 شما اشاره کردید هدف بانک مرکزی این است که عملیات ارزی را به سمت سیستم بانکی هدایت کند در این میان رابطه با صرافی‌ها چه خواهد شد؟

 در فاز نخست همان‌طور که گفتم، یکی از مزایای این سامانه این است که بانک‌ها نقش کارگزار را برای خرید ارز صادرکنندگان، سرمایه‌گذاران خارجی و شرکت‌ها خواهند داشت، به طوری که بانک‌ها حساب‌های کارگزاری خود را به صادرکنندگان معرفی کرده و صادرکنندگان نیز ارز را به حساب‌های فوق‌الذکر واریز می‌کنند، متعاقباً بانک‌ها نسبت به فروش ارز آنان در بازار بین بانکی ارز اقدام می‌کنند. همچنین اگر بانک‌ها در این بازار منابع ریالی کافی برای خرید ارز نداشته باشند، می‌توانند ارز را به بانک مرکزی بفروشند.

 به عبارت دیگر مکانیسم مزبور، تامین مالی ریالی را برای بنگاه‌های اقتصادی در ایران تسهیل کرده و عملیات ارزی صادرکنندگان را به سیستم بانکی هدایت می‌کند و به دلیل ریسک‌های مالی و غیرمالی پایین‌تر در مقایسه با شبکه صرافی‌های مجاز و همچنین کشف قیمت، انگیزه بیشتری را به فعالان اقتصادی برای انجام عملیات خود در این سیستم می‌دهد.

با این حال انتقال عملیات ارزی فوق‌الذکر تدریجی بوده و با توجه به حجم بالای تجارت غیررسمی اقتصاد ایران، مشکلات روابط کارگزاری بانکی و الگوی تجاری و بانکی کشور، به‌خصوص با کشورهای طرف عمده تجاری شبکه صرافی مجاز (شصم) در تامین مالی تجارت و خدمات، نقل و انتقالات و تبدیلات ارزی نقش معناداری داشته و در کنار بازار بین بانکی ارز به ایجاد ثبات در بازار ارز کشور کمک خواهد کرد.

 تجربه جهانی در زمینه سامانه معاملات الکترونیکی ارز چیست؟

 بازار ارز خارجی (Forex) که به صورت غیرمتمرکز است به عنوان بزرگ‌ترین بازار مبادلات ارز در جهان شناخته می‌شود. بازار مزبور مرکز مبادله اسعار مختلف نسبت به یکدیگر است. بازار مزبور بزرگ‌ترین و نقدترین بازار مالی جهانی بعد از اوراق قرضه دولتی محسوب می‌شود.

این بازار مشخص‌کننده ارتباط میان ارزهای کشورهای مختلف است؛  بانک‌های مرکزی، تجاری، سرمایه‌گذاری، صادرکنندگان و واردکنندگان، صندوق‌های بازنشستگی، اشخاص حقیقی با ثروت‌های بالا و دولت‌ها، بازیگران اصلی این بازار محسوب می‌شوند. بانک‌ها بزرگ‌ترین معامله‌گران این بازارند که در بازار بین بانکی ارز اقدام به تبادلات ارزی می‌کنند.

حجم معاملات روزانه آن بالغ بر 5 /5 تریلیون دلار است که به صورت نقد و مشتقه بوده و معاملات مزبور عمدتاً از طریق اتاق‌های گفت‌وگوی رویترز انجام می‌پذیرد. بدیهی است به دلیل محدودیت دسترسی سیستم بانکی کشور به رویترز، سیستم طراحی‌شده این امکان را برای بانک‌های کشور ایجاد کرده است که همانند سیستم‌های مشابه بین‌المللی با همان ویژگی‌ها و حتی برخی آپشن‌های تکمیلی نسبت به انجام معاملات ریال به ارز و ارز به ارز با همدیگر اقدام کنند.

 با این اوصاف سرانجام راه‌اندازی بورس ارز چه خواهد شد؟

تجربه بورس ارز، در بسیاری از کشورها وجود دارد و بازار ارز خارجی (Forex) به‌عنوان معتبرترین و گسترده‌ترین بازار معامله ارز سال‌هاست که فعالیت می‌کند. در این بازار که بزرگ‌ترین بازار بعد از بازار سهام است معاملات ارز به صورت نقد و غیرنقد و فوروارد، فیوچر، سوآپ و آپشن انجام می‌پذیرد. معاملات مشتقه بالاترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند. بیشترین سهم مشتقه معاملات نیز مربوط به معاملات فوروارد، سوآپ و آپشن است. معاملات مشتقه ارز ارزی بیشتر به صورت OTC بوده و تنها فیوچرز ارز در بورس ارز انجام می‌پذیرد که تنها پنج درصد معاملات را به خود اختصاص می‌دهد. بنابراین برای راه‌اندازی بورس ارز به مفهوم فیوچرز ارز لازم است یکسان‌سازی نرخ ارز ابتدا انجام پذیرد.

ضمن اینکه در گام نخست قرار است در سامانه مزبور در بازار بین‌بانکی ارز معاملات نقد انجام شود که می‌تواند در صورت یکسان‌سازی نرخ ارز معاملات فوروارد، آپشن و سوآپ ارزی نیز در آن انجام پذیرد. اما ابتدا باید معاملات نقد در بازار مزبور تقویت و تعمیق شود؛ بعد از آن می‌توان وارد معاملات مشتقه ارز شد و همزمان یا در فاز نهایی بورس ارز را راه‌اندازی کرد.

 تکلیف اتاق مبادله ارزی چه می‌شود؟

 مرکز مبادلات ارزی کشور حسب تصمیم کارگروه اقتصادی ستاد تدابیر ویژه با همکاری و تشریک مساعی بانک مرکزی، وزارت صنعت، معدن و تجارت، گمرک جمهوری اسلامی ایران و با حمایت دستگاه‌های مختلف از ابتدای مهرماه سال 1391 تحت مدیریت بانک مرکزی راه‌اندازی شد. مرکز مزبور مکانیسم خاص خود را دارد و بر اساس پرتال ارزی و دستورالعمل و مقررات مربوطه فعالیت می‌کند.

به این معنا که واردکننده به سازمان توسعه تجارت مراجعه کرده، ثبت سفارش کرده و پس از مراجعه به بانک و ارائه اسناد و مدارک مثبته به بانک عامل درخواست گواهی ثبت آماری از بانک مرکزی کرده و این بانک پس از تایید، کد تخصیص را از طریق پرتال در اختیار بانک عامل قرار داده و تخصیص و فروش ارز بر اساس آن انجام می‌پذیرد.

 به عبارت دیگر مرکز مبادلات ارزی و پرتال ارزی کارکرد ویژه خود را در بازار ارز بین بانکی دارد. سامانه معاملات الکترونیکی ارز (ETS) در گام نخست معاملات ارز به ریال، ارز به ارز، خرید و فروش ارز صادرکنندگان غیرنفتی، سرمایه‌گذاران و شرکت‌های خارجی، حراج ارز و... را دنبال می‌کند.

 وضعیت کنونی بازار را چطور ارزیابی می‌کنید؟

بانک مرکزی بر اساس اصول حرفه‌ای و تخصصی خود به طور مستمر بازار ارز کشور را رصد می‌کند و از طریق بازار بین بانکی ارز و صرافی‌های منتخب و مجاز نسبت به کنترل و تنظیم بازار اقدام کرده است، به طوری که از سال 1392 تا‌کنون نوسانات بازار ارز کشور کنترل و مدیریت شده و همواره بانک مرکزی توانسته است تکانه‌ها و شوک‌های ارزی ناشی از عوامل اقتصادی و غیراقتصادی را کنترل کند، چنانچه شکاف نسبی (اسپرد دلار) به حدود 15 /0 درصد و ضریب تغییرات اسکناس دلار آمریکا در هفت‌ماهه نخست سال جاری به حدود 2 /0 درصد رسیده که بیانگر آرامش در بازار ارز کشور است.