تنزل کارکرد صندوق‌های سرمایه‌گذاری

با اینکه مدت زیادی از شکل‌گیری صندوق‌های سرمایه‌گذاری مشاع با درآمد ثابت نمی‌گذرد محدودیت‌هایی که طی چند وقت اخیر سیاستگذار پولی بر نرخ سود سپرده‌های بانکی اعمال کرده است، باعث شده توجه به این نهادهای مالی بیشتر شود. بانک‌های تجاری مالکیت اکثر صندوق‌های بزرگ را در دست دارند و منابع پولی ناشی از آنها را به صورت سپرده‌های با نرخ سود بالا نزد خود سرمایه‌گذاری می‌کنند. به این ترتیب به مقابله با محدودیت‌های ایجادشده بر نرخ‌های سود می‌پردازند؛ نرخ‌های بالایی که تناسبی با شرایط فعلی اقتصاد کشور ندارد. سازمان بورس و اوراق بهادار بر فعالیت صندوق‌های سرمایه‌گذاری نظارت دارد به این معنی که از رعایت مقررات قانونی و مصوبات آن سازمان و شفافیت اطلاعاتی اطمینان حاصل می‌کند. صندوق در چارچوب اساسنامه و امیدنامه تایید‌شده سازمان فعالیت می‌کند که موظف است آن را در وب‌سایت رسمی خود منتشر کند. صندوق متشکل از واحدهای سرمایه‌گذاری است که به دو نوع ممتاز و عادی تقسیم می‌شود. واحدهای ممتاز از سوی موسسان صندوق خریداری می‌شود و صاحبان آن حق حضور در مجامع و تصمیم‌گیری در خصوص صندوق را خواهند داشت.

سایر سرمایه‌گذاران با صدور واحدهای عادی، سرمایه صندوق برای سرمایه‌گذاری در دارایی‌های تعیین‌شده در امیدنامه صندوق را تامین می‌کنند ولی حق شرکت در مجامع و تصمیم‌گیری را ندارند. اداره صندوق در اختیار ارکان آن است که از سوی مجمع انتخاب و به تایید سازمان می‌رسند. مثلاً مدیر صندوق به طور کلی وظیفه مدیریت دارایی تجمیع‌شده از سوی سرمایه‌گذاران را بر عهده دارد و در صورتی که هر یک از سرمایه‌گذاران با ابطال واحدهای سرمایه‌گذاری قصد خروج منابع خود از صندوق را داشته باشد مدیر موظف است تا هفت روز سرمایه ایشان را عودت دهد. در صورت ناتوانی مدیر در نقد کردن دارایی‌های صندوق و پرداخت سرمایه، ضامن نقدشوندگی (رکن دیگر صندوق) موظف به تامین نقدینگی است. بیش از 60 صندوق با درآمد ثابت تحت نظارت سازمان مشغول به فعالیت هستند و در مجموع 147 هزار میلیارد تومان سرمایه جذب کرده‌اند که در مقایسه با حجم نقدینگیِ تقریباً 1400 هزار میلیارد‌تومانی کشور مقدار قابل توجهی است.

نمودارهای 1 و 2 در توجیه اقبال فزاینده به صندوق‌های با درآمد ثابت کفایت می‌کند. طی 30 ماه گذشته (از ابتدای سال 1394) ارزش دارایی‌های مجموع صندوق‌های با درآمد ثابت از شش هزار میلیارد تومان به 147 هزار میلیارد تومان افزایش یافته یعنی 25 برابر شده است. این در حالی است که نقدینگی کشور حدوداً 80 درصد رشد کرده است. از طرف دیگر تعداد سرمایه‌گذاران از 147 هزار نفر به بیش از دو میلیون نفر رسیده است.

اگر از صندوق‌های با اندازه کوچک‌تر از 100 میلیارد تومان صرف نظر کنیم 39 صندوق باقی می‌ماند. این 39 صندوق بیش از 99 درصد از کل دارایی‌ها را به خود اختصاص داده‌اند. از میان این صندوق‌ها، واحدهای ممتاز 31 صندوق در اختیار بانک‌ها و شرکت‌های زیرمجموعه‌شان قرار دارد؛ یعنی به نوعی در تملک بانک‌های تجاری هستند. هشت صندوق دیگر، که بانک‌ها در آنها حضور ندارند، تنها یک درصد از کل ارزش دارایی‌ها را تشکیل می‌دهند. به نوعی بانک‌های تجاری با استفاده از شبکه گسترده شعب خود بازار فروش واحدهای صندوق‌های با درآمد ثابت را قبضه کرده‌اند. در ادامه صرفاً 31صندوق در تملک بانک‌ها را بررسی می‌کنیم.

برخی از بانک‌ها مالکیت بیش از یک صندوق را در اختیار دارند به‌طوری‌ که صندوق‌های 31گانه میان 23 بانک تقسیم شده است. در نمودار 3 خالص ارزش دارایی‌های صندوق‌ها به تفکیک بانک‌های مالکشان مرتب شده است. در پایین هر نوار تعداد صندوق‌های تحت تملک آن بانک نوشته شده است. اندازه دارایی‌های صندوق «گنجینه زرین‌شهر» متعلق به بانک شهر 29 هزار میلیارد تومان است. پس از آن صندوق «یکم کارگزاری بانک کشاورزی» 20 هزار میلیارد تومان منابع دارد. سه صندوق بانک پارسیان (به نام‌های «لوتوس پارسیان»، «اعتمادآفرین پارسیان» و «پیروزان») جمعاً 5 /16 هزار میلیارد تومان واحد سرمایه‌گذاری فروخته‌اند.

مدیر صندوق وجوه جمع‌آوری‌شده را مطابق با شرایط تعیین‌شده در امیدنامه (که غالباً برای همه صندوق‌ها یکسان و از طرف سازمان تعیین می‌شود) سرمایه‌گذاری می‌کند. صندوق‌های با درآمد ثابت موظف هستند حداقل 90 درصد از کل دارایی‌های صندوق را در ابزارهای مالی با درآمد ثابت؛ یعنی اوراق مشارکت، سپرده بانکی، گواهی سپرده بانکی و اوراق بهادار با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری کنند به طوری که حداقل 30 درصد از کل دارایی‌ها در اوراق بهادار با درآمد ثابتِ دارای مجوز از طرف سازمان باشد. در نمودار 4 به ترکیب دارایی صندوق‌ها نگاهی می‌اندازیم. با اینکه امیدنامه صندوق‌ها بر حضور اوراق بهادار با درآمد ثابت (همچون اسناد خزانه، اوراق مشارکت، اجاره و صکوک) در سبد دارایی‌ها تاکید می‌کند ولی تنها 21 درصد از کل سرمایه‌گذاری‌های صندوق‌ها در آن ابزارهای مالی انجام شده است. وجوه جمع‌آوری‌شده ناشی از صدور واحدهای سرمایه‌گذاریِ عادی عمدتاً (یعنی حدود سه‌چهارم از کل منابع) به صورت سپرده یا گواهی سپرده در بانک‌ها سرمایه‌گذاری شده است. نمودار 5 ترکیب دارایی‌های صندوق‌ها را به تفکیک بانک مالکشان نشان می‌دهد. صندوق بانک‌های آینده، توسعه صادرات و پاسارگاد با سرمایه‌گذاری بیش از 90 درصد از دارایی‌های خود در سپرده و گواهی بانکی رکورددار هستند. از طرف دیگر صندوق بانک‌های خاورمیانه، صادرات و سپه عمدتاً در اوراق با درآمد ثابت سرمایه‌گذاری کرده‌اند (به ترتیب 73، 59 و 50 درصد از کل دارایی‌های صندوق).

حال بررسی کنیم که سپرده‌های صندوق‌ها در کدام بانک‌ها متمرکز شده است. نمودار6 نشان می‌دهد چند درصد از سپرده‌های هر صندوق در بانک وابسته به همان صندوق سرمایه‌گذاری شده است. مثلاً تمام سپرده‌گذاری صندوق‌های بانک پارسیان در خود آن بانک انجام شده است. صندوق‌های «مشترک آتیه نوین» و «مشترک یکم ایرانیان» (متعلق به بانک اقتصاد نوین) 94 درصد از سپرده‌هایشان را در شعب همان بانک سرمایه‌گذاری کرده‌اند. در طرف مقابل، سپرده‌گذاری‌های صندوق‌های بانک‌های توسعه صادرات، خاورمیانه و کارآفرین خارج از خود آن بانک‌ها انجام شده است. مثلاً صندوق «اندوخته توسعه صادرات آرمانی» (متعلق به بانک توسعه صادرات) 84 درصد از سپرده‌گذاری دارایی‌هایش را در بانک‌های کشاورزی، شهر، آینده، تجارت و گردشگری انجام داده است (در مقطع زمانی 31 /4 /1396) یا صندوق «افق کارگزاری بانک خاورمیانه» به جای سپرده‌گذاری در همان بانک، سپرده‌هایش را در بانک‌های رفاه و ملی افتتاح کرده است (در مقطع زمانی 31 /6 /1396).

با اینکه صندوق‌های با درآمد ثابت با هدف توسعه بازار بدهی شکل گرفته و قانوناً ملزم به تمرکز سرمایه‌گذاری‌ها در اوراق با درآمد ثابت هستند ولی عملاً اکثر دارایی‌های خود را به سپرده‌گذاری در بانک‌های مالک خود صرف کرده‌اند. شبکه قدرتمند فروش بانک‌ها، صندوق‌های مستقل را به حاشیه رانده و کل بازار صندوق‌های با درآمد ثابت را از آن خود کرده است و با سپرده‌گذاری دارایی‌های جمع‌آوری‌شده در همان بانک‌ها کارکرد صندوق‌ها را به ابزار سپرده ستانی بانک‌های وابسته تنزل داده است.