رنسانس ارز رمزینه

با شروع هزاره سوم روندهایی در دنیا شکل گرفت و امتداد دارد که نه‌تنها زندگی بشر را به شدت تحت تاثیر قرار داده بلکه این تغییرات غیرقابل اجتناب است. مثال‌هایی نظیر اینترنت اشیا در حوزه ارتباطات، انرژی‌های تجدیدپذیر در حوزه انرژی، چاپگرهای سه‌بعدی در حوزه ساخت قطعات و همچنین ارزهای رمزینه در حوزه مالی را می‌توان برای توصیف این روندها بیان کرد. با دقت در روندها می‌توان دریافت که سیر تکامل فناوری به سمت تمرکززدایی و حداقل کردن نقش دولت‌ها و واگذاری قدرت و کنترل به کاربران است. در حوزه مالی چند سالی است که ارزهای رمزینه مورد توجه زیادی قرار گرفته است. مفهوم ارزهای رمزینه در سال 2009 با توسعه بیت‌کوین به عنوان یک واحد پولی دیجیتال که بر بستر فناوری زنجیره بلوک پیاده شد، به ادبیات پرداخت ورود کرد. بیت‌کوین از سوی هیچ نهاد دولتی صادر و نظارت نمی‌شود، با پروتکل‌های قوی رمزنگاری محافظت شده و غیرقابل رمزگشایی است. قابل خرید و فروش و حتی استخراج بوده و در عین حال تعدادش محدود است. بیت‌کوین در سال‌های اخیر مورد توجه زیادی قرار گرفته و به نظر می‌رسد که صنعت پرداخت و حتی فراتر از آن اقتصاد را در آینده تا حدود زیادی تحت سیطره خود بگیرد. قیمت این پول مجازی از چند صدم دلار در سال‌های اخیر به چند هزار دلار رسیده است و این جهش قیمت در افزایش واکنش نهادهای نظارتی و بانک‌های مرکزی بی‌تاثیر نبوده است. سوال اساسی اینجاست که بانک مرکزی و نهادهای نظارتی چه نقشی در برخورد با این پدیده بازی خواهند کرد و حد و مرز ورود به دنیای ارزهای رمزینه برای بانک مرکزی چیست؟ در ادامه این یادداشت تلاش شده که با توجه به تجربیات بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در توسعه ابزارهای پرداخت الکترونیک در کشور پاسخی برای این سوالات جست‌وجو کرد. پرداخت یک فرآیند اجتماعی است که برای هر فرد با توجه به مختصات زندگی وی فرکانس تکرار متفاوتی دارد ولی به طور حتم برای هر شخص چند بار در روز عمل پرداخت رخ می‌دهد. پرداخت را می‌توان با ابزار سنتی مانند اسکناس و مسکوکات، ابزار الکترونیک مانند کارت‌های نقدی و اعتباری و ابزارهای دیجیتال مانند اینترنت و تلفن همراه انجام داد. بیت‌کوین نیز یک ابزار پرداخت است که می‌تواند در کنار سایر ابزارها برای انجام تراکنش مورد استفاده قرار گیرد. ابزارهای پرداخت را می‌توان در سه بعد امنیت، قیمت و سرعت مقایسه کرد. بیت‌کوین به دلیل امنیت بسیار بالا، سرعت قابل قبول به خصوص در معاملات بین‌المللی و قیمت مقرون‌به‌صرفه با استقبال بیشتری همراه شده و رقیب جدی برای سایر ابزارهای پرداخت به شمار می‌رود. استفاده از بیت‌کوین می‌تواند منجر به انجام معاملات بزرگ بین‌المللی بدون درگیری در تشریفات بانکی شود ضمن آنکه ثبت تمام تراکنش‌های بیت‌کوین در دفاتر کل توزیع‌شده باعث می‌شود تا کل تراکنش‌های این ابزار قابل ردیابی و نظارت باشد. اینکه هیچ نهادی بیت‌کوین را صادر نمی‌کند و استفاده از آن نیازمند مجوز خاصی نیست در کنار پذیرش آن از سوی وب‌سایت‌های مطرح تجارت الکترونیک سبب استقبال روزافزون آن در بین کاربرانی از همه جای جهان شده است.

واکنش بانک‌های مرکزی دنیا

در این بین واکنش بانک‌های مرکزی کشورهای مختلف به بیت‌کوین بسیار متفاوت بوده است به طوری که بسیاری از کشورها هیچ اعلام نظر رسمی در مورد این پدیده نداشته‌اند. در بین بانک‌های مرکزی که نظرشان را اعلام کرده‌اند اکثراً آن را قانونی یا بلامانع اعلام کرده‌اند و تعدادی کشور نیز محدودیت‌هایی برای استفاده از این ابزار پرداخت قائل شده‌اند. به عنوان مثال در چین بانک‌ها و نهادهای دولتی حق استفاده از بیت‌کوین برای معاملات خود را ندارند ولی در عین حال بیشترین کاربران بیت‌کوین در جهان چینی‌ها هستند. در هند فشار بانک‌ها سبب ممنوعیت استفاده از بیت‌کوین شده است. در کشورهایی مانند بولیوی، اکوادور و بنگلادش استفاده از بیت‌کوین برای انجام معاملات ممنوع است. سنگاپور و انگلستان به شدت به سمت استفاده از ارزهای رمزینه حرکت کرده‌اند. اتحادیه اروپا بیت‌کوین را به رسمیت شناخته و در تلاش برای تنظیم مقررات برای ارزهای رمزینه است. این در حالی است که خزانه‌داری ایالات متحده در سال 2015 بیت‌کوین را به عنوان یک کالا و مشمول قوانین مالیاتی شناسایی کرده است. در بسیاری از کشورها هم حرکت‌های مشابهی برای ایجاد ارزهای رمزینه ملی دیده می‌شود که با توجه به وظیفه ذاتی بانک‌های مرکزی برای نشر اسکناس و مسکوکات، چنین تلاشی در راستای همین وظیفه به نظر می‌رسد. ‌

چرا بانک مرکزی ایران باید ورود کند؟

رنسانسی که ارزهای رمزینه در صنعت پرداخت ایجاد کرده‌اند به ایران هم رسیده است. هرچند آمار دقیقی از سهم کاربران ایرانی از تعداد بیت‌کوین‌های استخراج‌شده در دسترس نیست ولی در سال‌های اخیر با توجه به صعود انفجاری قیمت بیت‌کوین، بسیاری از ایرانیان نگاه سرمایه‌گذاری به این ارز رمزینه دارند. ویژگی‌های بیت‌کوین مانند قابلیت انجام پرداخت‌های بسیار خرد، سرعت مناسب، عدم صدور از سوی نهاد حاکمیتی خاص و امکان پوشش مناسب در مبادلات بین‌المللی همگی بیت‌کوین را به ابزاری مقاوم در برابر تکانه‌های اقتصادی و سیاسی مانند تحریم‌ها و نوسانات دلار تبدیل کرده است. ضمن آنکه پیش‌بینی می‌شود که با اتمام فرآیند استخراج بیت‌کوین‌ها در آینده و شکل‌گیری مکانیسم‌های کارمزد و افزایش سرعت در مبادله اهمیت این ابزار پرداخت و نیاز به تنظیم مقررات افزایش پیدا کند. در چنین شرایطی بانک مرکزی ایران مانند سایر بانک‌های مرکزی لازم است نسبت به تنظیم مقررات در حوزه ارزهای رمزینه اقدام کند.

بایدها و نبایدهای تنظیم مقررات

تنظیم ابزارهای پرداخت با توجه به فیزیک حاکم بر آنها، فرکانس استفاده، سرعت انجام تراکنش و مکانیسم تسویه باید به نحوی صورت پذیرد که هرکدام از ابزارهای پرداخت در جایگاه مناسب خود قرار گیرند. معنای تنظیم مقررات برای ابزارهای پرداخت را می‌توان با یک مثال به صورتی ملموس‌تر توضیح داد. در شرایط فعلی صنعت پرداخت الکترونیک بخش زیادی از پرداخت‌های کشور از سامانه شاپرک (کارتخوان و درگاه پرداخت اینترنتی) و به صورت برخط انجام می‌شود. انجام برخط این حجم از تراکنش‌ها اثرات منفی اقتصادی، امنیتی و عملیاتی دارد. در شرایط فعلی بیش از نیمی از تراکنش‌های شبکه شاپرک مبالغی کمتر از 150 هزار ریال دارند. دلیل استفاده‌ای به این شکل نامناسب از ابزار پرداخت برخط را می‌توان در سه عامل جست‌وجو کرد: 1- نگرفتن کارمزد از پذیرندگان و دارندگان کارت 2- سرعت بالای انجام تراکنش که به قیمت صرف هزینه‌های زیاد سخت‌افزاری و نرم‌افزاری میسر شده است. 3- عدم توسعه مناسب و تضعیف سایر ابزارهای پرداخت. عدم تنظیم صحیح مقررات از سوی اداره نظام‌های پرداخت بانک مرکزی سبب تحمیل هزینه سالانه 90 هزار میلیارد ریالی به سیستم بانکی کشور شده است و جلوی توسعه بسیاری از کسب‌وکارها در این حوزه را گرفته است. با توجه به این مثال باید در تنظیم مقررات برای استفاده از بیت‌کوین یا توسعه ارز رمزینه ملی دقت‌های لازم صورت گیرد تا این ابزار پرداخت به عنوان زیرساختی برای ایجاد کسب‌وکار و تجارت الکترونیک به صورت مناسب توسعه پیدا کند. همان‌طور که اعلام شده بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران طی یک روند تنظیم مقررات در تلاش است تا در الزامات، ضوابط و فرآیند اجرایی ارزهای رمزینه را تا پایان سال 97 مشخص کند. در سایر مستنداتی که بانک مرکزی برای ابلاغ الزامات منتشر کرده است تاکید بر تمرکز دیده می‌شود. انتظار می‌رود بانک مرکزی به جای اعمال نظارت به صورت متمرکز، نظارتی سلسله‌مراتبی، توزیع‌شده و با تعیین چارچوب‌ها و خط‌مشی‌های کلی و با استفاده از ابزارهایی مانند SLA را در پیش بگیرد. متاسفانه در طرحی که مجلس شورای اسلامی اخیراً برای تبیین اهداف، وظایف و اختیارات بانک مرکزی تشریح کرده است بندی وجود دارد که تنظیم، اجرا، مقررات‌گذاری و ارتقای کیفیت و امنیت سیستم‌های پرداخت را بر عهده بانک مرکزی قرار داده است. این در حالی است که با بررسی وظایف و اختیارات بانک‌های مرکزی کشورهای توسعه‌یافته، چارچوب دیگری دیده می‌شود. با وجود این به عنوان جمع‌بندی می‌توان گفت که فرآیند قانون‌گذاری و تنظیم مقررات یک فرآیند تکاملی است و همان‌طور که اتحادیه اروپا و ایالات متحده بارها اقدام به اصلاح قوانین و مقررات در مورد بیت‌کوین کرده‌اند، پیشنهاد می‌شود بانک مرکزی کشورمان نیز چارچوب‌ها و کلیات مربوط به ارزهای رمزینه و سایر ابزارهای پرداخت را ایجاد کرده و به صورت گام‌به‌گام و تکاملی با استفاده از ابزارهای اندازه‌گیری مناسب و بازخورد خبرگان به نقطه بهینه همگرا شود.