سایه‌روشن یک انقلاب

«تو ذهن ماشین‌های سرد، معنای عشق و احتیاج / روی نوار حافظه، یعنی یه درد بی‌علاج» این یکی از مشهورترین تعابیر دنیای آینده بود که حدود 40 سال پیش، از طریق ترانه‌ای مشهور با نام «سال 2000» به ذهن شنوندگان راه یافت. ترانه از سیاهی سال 2000 می‌گفت و آن را «فصل شکفتن فلز» می‌نامید. زمانه‌ای که عاطفه «تا بی‌نهایت زیر صفر» سقوط می‌کند و روزگاری که «قبیله یعنی یه نفر». اکنون که در دهه دوم هزاره سوم به سر می‌بریم، و به نظر می‌رسد رشد فناوری ارتباطات به ویژه طی 20 سال اخیر بیش از هر زمانی زندگی روزمره انسان‌ها را متحول کرده است، شرکت‌کنندگان در اجلاس مجمع جهانی اقتصاد در داووس از «انقلاب چهارم» می‌گویند که پس از انقلاب صنعتی قرن هجدهم، انقلاب الکتریسیته در قرن نوزدهم و انقلاب الکترونیک و فناوری اطلاعات در قرن بیستم، قرار است حوزه‌های مختلف علوم را متحول کند که از هوش مصنوعی و روبوتیکس گرفته تا چاپگرهای سه‌بعدی و نانوتکنولوژی و موارد دیگر را شامل می‌شود. در نگاه نخست به نظر می‌رسد انقلاب چهارمی در کار نیست و هر‌چه مطرح می‌شود، ادامه‌ای است بر انقلاب سوم. کلاوس شواب، بنیانگذار و رئیس اجرایی مجمع جهانی اقتصاد، در پاسخ معتقد است که سه چیز باعث می‌شود انقلاب چهارم واقعاً وجود داشته باشد: سرعت، عمق و تاثیر سیستمی آن. ترجمه بخشی از نوشته کلاوس شواب در همین پرونده منتشر شده است که می‌تواند جزییاتی بیشتر در این رابطه به دست دهد.

با این مقدمه به نظر می‌رسد می‌توان از ابعاد گوناگون به انقلاب چهارم پرداخت. شواب به طور خاص به تاثیر این انقلاب بر کسب‌وکار، دولت و مردم پرداخته است. درست همان‌طور که در ترانه «سال 2000» گفته می‌شود، لااقل در نگاه اول تاثیر انقلاب چهارم بر زندگی، هویت، روابط، سلامت، ظرفیت‌ها و تعاملات مردم، چندان روشن نیست و شاید قدری نگران‌کننده و در نگاهی بدبینانه‌تر، نومیدکننده باشد. انقلاب چهارم دولت‌ها را نیز تحت ‌تاثیر قرار خواهد داد. صدای مردم رساتر خواهد بود و دولت‌ها نیز امکانات بیشتری بر اعمال قدرت خود در اختیار خواهند داشت. به گفته شواب، دولت‌ها در شرایطی با انقلاب چهارم مواجه می‌شوند که بسیاری از آنها با فرآیندهای انقلاب سوم مجهز شده‌اند. تاثیر عمده و اساسی انقلاب در حوزه اقتصاد خواهد بود؛ جایی که کسب‌وکارها متحول می‌شوند و شرایط برخورداری و نابرابری تغییر می‌کند. انقلاب چهارم امکانات جدیدی برای شرکت‌ها و صنایع فراهم می‌کند تا به شیوه‌ای بهتر پاسخگوی مشتریان خود باشند. چهار حوزه اصلی شامل انتظارات مشتریان، ارتقای تولید، نوآوری‌های همکارانه و فرم‌های سازمانی است. اما همه چیز به همین خوبی نخواهد بود. برندگان اصلی این روند، آنهایی هستند که در موج ابداع و کارآفرینی فناوری‌ها پیشرو هستند. به آنها می‌توان بسیاری از شرکت‌ها و صنایعی را افزود که مقتضیات انقلاب چهارم را دریافته‌اند. اما این انقلاب مثل تمامی رویدادها و تحولات، بازندگانی هم خواهند داشت؛ مثلاً کارگرانی که دیگر تقاضایی برای نیروی کار آنها وجود نخواهد داشت و شاید برخی از صنایع و شرکت‌ها. این موضوع بر روند توزیع درآمد، ثروت و نابرابری نیز تاثیر خواهد گذاشت. با این تفاسیر انقلاب چهارم همان‌قدر که فرصتی کم‌نظیر برای برخی از مردم خواهد بود، برای بسیاری دیگر تهدید به شمار می‌رود و تعبیر آنها از انقلاب چهارم، تفاوتی با آنچه ترانه «سال 2000» تصویر می‌کند، نخواهد داشت.