لاتاری بزرگ

سرانجام پس از حدود یک سال و چند ماه، بار دیگر قرعه‌کشی برای فروش خودرو بازگشته است و این‌بار ایران‌خودرو قصد دارد ۱۲0 هزار دستگاه خودرو از خودروهای تولیدی خود را به این شکل به بازار عرضه کند. البته از این ظرفیت ۵۰ درصد به طرح مادران، ۲۰ درصد به خودروهای فرسوده و تنها 30 درصد به متقاضیان عادی (یعنی 36 هزار دستگاه) اختصاص دارد. با توجه به تعداد ثبت‌نام‌کنندگان به نظر می‌رسد شانس زیادی برای برنده شدن در قرعه‌کشی وجود نخواهد داشت و دوباره می‌توان یک لاتاری بزرگ را شاهد بود.

تاریخچه قرعه‌کشی خودرو

قرعه‌کشی خودرو برای اولین‌بار در سال 1398 و به دنبال هجوم مردم برای خرید خودرو ابداع شد. اختلاف شدید قیمت کارخانه‌ای و قیمت بازار سبب شده بود تا تعداد متقاضیان خودرو کارخانه‌ای به‌شدت افزایش یابد و در این میان، دلالان و واسطه‌گران خودرو نیز حداکثر تلاش خود را می‌کردند تا بتوانند بیشترین سود را از این ظرفیت ایجادشده کسب کنند. به دلیل عدم توان پاسخگویی شرکت‌های تولیدکننده خودرو به این حجم از تقاضا و از طرف دیگر، عدم تمایل کلی آنها به عرضه خودرو در مقیاس وسیع (به دلیل تعیین دستوری قیمت خودروها)، قرعه‌کشی خودرو به عنوان راهکاری برای رفع معضل شکاف بین عرضه و تقاضا طراحی شد که البته در نهایت نتایج چندان مطلوبی به همراه نداشت و بسیاری از متقاضیان مصرفی خودرو، موفق به خرید خودرو از طریق این سازوکار نشدند.

به دنبال عدم موفقیت این طرح، پس از گذشت حدود سه سال از عمر اولین قرعه‌کشی خودرو، در پاییز سال ۱۴۰۱ به عنوان راهکار جایگزین، استفاده از سازوکار بورس برای عرضه خودرو در نظر گرفته شد که با مخالفت شورای رقابت و البته عدم تمایل وزارت صمت به استفاده از بورس، روش جدیدی تحت عنوان سامانه یکپارچه (روش نوبت‌دهی) ابداع شد. وزارت صمت تاکید داشت که در این روش همه متقاضیان باید خودرو دریافت کنند. در این رویکرد، اگر فردی در دور اول نوبت‌دهی که به صورت تصادفی صورت می‌گرفت موفق به دریافت خودرو نمی‌شد، نوبت شخص محفوظ می‌ماند.

مهم‌ترین اهداف ایجاد سامانه یکپارچه، خروج دلالان از بازار خودرو و متوازن کردن عرضه و تقاضا بود اما به دلیل طولانی شدن فرآیند تحویل خودرو و موج انصراف متقاضیان، مجدد نقش واسطه‌گران تقویت شد. در نهایت و پس از عدم رضایت خودروسازان از سازوکار سامانه یکپارچه و البته اعتراضات مردمی طی یک سال گذشته، در تیرماه سال جاری وزیر صمت در بازدید از نمایشگاه تحول صنعت خودرو بر حذف سامانه یکپارچه تاکید کرد. پس از گذشت یک ماه از اظهارنظر وزیر صمت، در نهایت شرکت ایران‌خودرو از سایت جدید فروش خود رونمایی کرد و شیوه قرعه‌کشی مجدد برای عرضه خودرو برقرار شد.

نیاز شدید به شانس

تا لحظه نگارش این مطلب دو میلیون و 180 هزار نفر در قرعه‌کشی ایران‌خودرو شرکت کردند که البته تنها حدود نیمی از این جمعیت (یک میلیون و 120 هزار نفر) متقاضیان عادی را شامل می‌شوند و باقی شرکت‌کنندگان در طرح مادران (جوانی جمعیت)، طرح خودروهای فرسوده و طرح خودرو برقی ثبت‌نام کرده‌اند.

از سمت دیگر تعداد کل خودروهای تخصیص‌یافته 120 هزار دستگاه است که تنها 30 درصد آن (36 هزار دستگاه) برای متقاضیان عادی در نظر گرفته شده است. در حال حاضر، شانس کلی برنده شدن ثبت‌نام‌کنندگان در قرعه‌کشی حدود 5 /5 درصد است (مجموع چهار طرح). البته این رقم، برای خودروهای طرح عادی کمتر از چهار درصد است که با توجه به عدم اتمام مهلت ثبت‌نام در لحظه تنظیم این گزارش و افزایش تعداد شرکت‌کنندگان در روزهای آتی، این اعداد به مراتب کوچک‌تر نیز خواهند شد و شانس ثبت‌نام‌کنندگان کاهش خواهد یافت.

البته طی ادوار قبلی قرعه‌کشی نیز، شانس برنده شدن و دریافت خودرو همواره بسیار پایین بوده و عملاً می‌توان آن را به یک بخت‌آزمایی بزرگ تشبیه کرد. ایران‌خودرو طی سال‌های اخیر بیش از 40 قرعه‌کشی انجام داده است که میزان احتمال کسب امتیاز خرید خودرو در برخی از آنها در نمودار 1 قابل مشاهده است. در تمامی این موارد شانس بالایی برای شرکت‌کنندگان مشاهده نمی‌شود.

به عنوان مثال، در برخی دوره‌ها این شانس حتی به کمتر از 2 /0 درصد نیز رسیده و در بیش از 15 دوره، کمتر از یک درصد بوده است. بیشترین شانس برنده شدن به یکی از آخرین قرعه‌کشی‌ها (پیش از تغییر روش فروش خودرو) برمی‌گردد؛ زمانی که 100 هزار دستگاه خودرو میان حدود یک میلیون و 800 هزار نفر قرعه‌کشی شد و شانس بردن خودرو به 5 /5 درصد رسید.

البته اگر صرفاً طرح عادی در نظر گرفته شود، شانس برنده شدن کمتر نیز خواهد بود. شانس دریافت خودرو برای متقاضیان طرح عادی همواره کمتر از پنج درصد بوده و در چند دوره از مرز 1 /0 درصد نیز پایین‌تر رفته و به چند‌صدم درصد رسیده است. دلیل این اتفاق عمدتاً تاکید ایران‌خودرو بر سایر طرح‌ها بوده است. از اواخر سال 1400 طرح جوانی جمعیت (طرح مادران) نزد ایران‌خودرو اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده و ایران‌خودرو همواره نیمی از ظرفیت عرضه خودرو خود و چه‌بسا بیشتر را به این طرح اختصاص می‌دهد.

در این طرح (که برای مادرانی است که فرزند دوم یا مابعد آنها، سنی کمتر از سه سال داشته باشد) شانس برنده شدن به‌شدت بیشتر از طرح عادی است و هیچ‌گاه کمتر از یک درصد نبوده است. در بسیاری از دوره‌ها شانس دریافت خودرو در طرح جوانی جمعیت، بیش از 10 درصد بوده و در یکی از دوره‌ها حتی از مرز 50 درصد عبور کرده است (حدود 9 هزار دستگاه برای 17 هزار نفر).

طرح دیگری که در دوره‌های گذشته بخشی از ظرفیت قرعه‌کشی خودرو به آن اختصاص یافته، طرح نوسازی خودروهای فرسوده بوده است. البته این طرح هم تعداد خودرو عرضه‌شده و هم تعداد متقاضیان بسیار کمتری دارد و به همین دلیل تاثیر کمتری بر نتایج کلی قرعه‌کشی‌ها دارد. پیش از این هیچ‌گاه تعداد خودروهای عرضه‌شده در این طرح، از مرز 10 هزار دستگاه و تعداد متقاضیان آن از مرز 500 هزار نفر عبور نکرده است اما در مجموع، شانس بردن خودرو در این طرح به اندازه طرح مادران نیست و طرح مادران همواره بیشترین شانس برنده شدن را به خود اختصاص داده است.

اما در طرح عادی که مهم‌ترین بخش قرعه‌کشی خودرو است، تقریباً هیچ‌گاه شانس بالایی برای برنده شدن وجود نداشته و به‌جز چند دوره خاص، همواره شانس برنده شدن در این طرح کمتر از یک درصد بوده است. اگر اوج خوش‌شانسی در نظر گرفته شود قرعه‌کشی انجام‌شده در بهمن 1401 با 2 /4 درصد بیشترین شانس مردم برای تصاحب خودرو بوده است. در قرعه‌کشی کنونی که قرار است در هفته آتی انجام شود، شانس برنده شدن در قرعه‌کشی برای متقاضیان عادی (تا زمان نگارش مطلب) حدود 2 /3 درصد است که ممکن است با افزایش در تعداد ثبت‌نامی‌ها طی روزهای آتی، این رقم کاهش پیدا کند. اگر فرض کنیم که تا پایان زمان ثبت‌نام، 5 /1میلیون نفر (در طرح عادی) ثبت‌نام کنند شانس افراد برای برنده شدن حدود 5 /2 درصد خواهد بود. در نهایت به نظر نمی‌رسد که در این دوره مردم شانس چندان بیشتری نسبت به ادوار گذشته داشته باشند و باز هم باید دست به دامن بخت و اقبال فراوان بود.

مبالغ بلوکه‌شده کلان

تا پیش از سامانه یکپارچه، مبالغ مربوط به پیش‌ثبت‌نام خودروها در یک حساب امانی از روز اول تا روز آخر نام‌نویسی جمع می‌شد و پس از مشخص شدن نتایج قرعه‌کشی و خریداران نهایی خودرو، مبالغ مربوط به پیش‌پرداخت خرید خودرو در اختیار خودروساز قرار می‌گرفت و مبالغ مربوط به افرادی که در قرعه‌کشی ناموفق بودند، به حساب آنها بازگردانده می‌شد.

به دلیل مشکلاتی که میان وزارت صمت، خودروسازان و مشتریان رخ می‌داد و نگرانی مردم از بابت زمان و نحوه استرداد مبالغ واریزی‌شان در نهایت تصمیم بر وکالتی کردن حساب و بلوکه شدن پول در آن شد. این روش به ویژه در سامانه یکپارچه و روش نوبت‌دهی استفاده شد؛ به این شکل که ابتدا افراد مبلغی در حساب بانکی مسدود می‌کنند و در مرحله دوم با ورود به سامانه اقدام به ثبت‌نام کرده و پس از طی فرآیند ثبت‌نام، در مرحله سوم خودرو موردنظر را انتخاب کرده و درنهایت با پرداخت مابه‌التفاوت، به فاصله سه ماه خودرو را دریافت می‌کنند.

حال یکی از شروطی که این‌بار ایران‌خودرو برای متقاضیان طرح عادی برقرار کرده این است که برای ثبت‌نام اولیه، مبلغ ۲۳۰ میلیون تومان وجه در حساب وکالتی در بانک‌های عامل بلوکه کنند. با توجه به تعداد ثبت‌نام‌کنندگان طرح عادی (یک میلیون و 120 هزار نفر) می‌توان برآورد کرد که حدود 260 همت (5 /4 میلیارد دلار) در بانک‌ها بلوکه شده که رقم بسیار کلانی است.

البته بخشی از این رقم، تسهیلاتی است که بانک‌ها (تحت عنوان وام یا موارد دیگر) به مشتریان می‌دهند. از میان مبلغ 230 میلیون تومان لازم برای شرکت در قرعه‌کشی بسیاری از بانک‌ها مبلغی مابین 80 تا 130 میلیون تومان را به عنوان تسهیلات به مشتریان ارائه می‌کنند.

چرخه بدون پایان

با توجه به عدم تعادل عرضه و تقاضای بازار خودرو ایران و وجود تقاضای سوداگرانه زیاد در این بازار، به نظر می‌رسد بار دیگر شرایط مانند سال‌های گذشته به سمت قرعه‌کشی‌های پیاپی و تکراری سوق پیدا کند و قیمت‌های بازار و کارخانه بیش از پیش دچار اختلاف شوند. راه‌حل‌های مختلفی همچون افزایش تولید و افزایش عرضه، ارائه محصولات با قیمت واقعی (و نه دستوری) و همچنین ایجاد بازار رقابتی برای حل این معضل و خروج بازار خودرو از آشفتگی پیشنهاد شده است اما به نظر می‌رسد شرایط یا تمایل برای اجرای آن وجود ندارد.

در نهایت باید دید که آیا باز هم چرخه بی‌پایان قرعه‌کشی‌های متعدد ایجاد می‌شود یا با اندیشیدن چاره‌ای مناسب بساط واسطه‌گران و دلالان برچیده شده و شرایط بازار خودرو ایران به سمت تعادل می‌رود تا مردم بدون دغدغه و نگرانی وارد بازار شوند.