نفس‌بریده

نفس تجارت جهانی گرفته شده. افزایش قیمت‌های جهانی انرژی ناشی از کاهش تولیدات نفتی اوپک‌پلاس و تداوم تنش‌های ژئوپولیتیک در سراسر جهان موجب شده تا تجارت جهانی افت قابل توجهی داشته باشد. اما آیا این آمار نگران‌کننده است؟

بر اساس گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه تجارت کالاهای 20 اقتصاد بزرگ جهان موسوم به گروه 20 در سه‌ماه دوم سال 2023 نسبت به فصل قبل افت داشته است. بر این اساس ارزش صادرات این کشورها بیش از سه درصد و ارزش وارداتشان دو درصد نسبت به نخستین فصل 2023 کاهش داشته و این در حالی است که تجارت جهانی در سه‌ماه نخست سال 2023 نیز روندی نزولی را پشت سر گذاشته بود. کاهش تقاضای جهانی و نوسان قیمت کالاهای اساسی به‌خصوص انرژی دلایل اصلی این روند نزولی هستند. در آمریکا صادرات و واردات به ترتیب 7 /5 و دو درصد افت را به ثبت رساندند و کانادا هم شاهد افت 7 /3درصدی واردات بود. در اتحادیه اروپا صادرات آلمان و ایتالیا کاهش یافت و تنها فرانسه توانست به صورت جزئی صادراتش را افزایش دهد. واردات این اتحادیه هم 2 /1 درصد افت کرد. آسیای شرقی هم با کاهش شدید تجارت کالایی مواجه بود به‌طوری که صادرات چین افتی 7 /5درصدی را تجربه کرد و ژاپن و کره جنوبی هم حدود هشت درصد از ارزش صادراتی‌شان کاسته شد. البته این آمار کاهشی تنها مخصوص به تجارت کالایی نبود و تجارت خدمات هم در سه‌ماه دوم سال 2023 روندی کاهشی داشته است.

نگاهی به گزارش آنکتاد هم نشان می‌دهد ارزش تجارت جهانی در سال 2022 اگرچه به بیش از 32 هزار میلیارد دلار رسیده اما اوضاع نامساعد اقتصاد جهانی، افزایش نااطمینانی‌ها و نگرانی‌های مربوط به فشارهای تورمی رشد آن را در سه‌ماه پایانی سال گذشته منفی کرده است.

ارزش کل تجارت کالایی با رشد ۱۰درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ و تجارت خدمات با افزایش حدود ۱۵درصدی نسبت به سال ۲۰۲۱ به ترتیب ۲۵ هزار میلیارد دلار و هفت هزار میلیارد دلار بوده است اما نکته قابل توجه اینکه این سطح رشد در تجارت تا حد زیادی به علت رشد قوی در نیمه اول ۲۰۲۲ اتفاق افتاده و رشد آن در نیمه دوم سال ۲۰۲۲ به ویژه در فصل آخر سال مورد بررسی کمتر از حد معمول بوده است.

در سه‌ماه پایانی ۲۰۲۲ ارزش تجارت جهانی کالاها، حدود سه درصد نسبت به فصل سوم همین سال کاهش یافته، و ارزش تجارت خدمات در بازه زمانی مزبور تقریباً روند ثابتی داشته است. برآوردهای آنکتاد بیانگر آن است که با وجود کاهش ارزش تجارت کالایی، حجم تجارت کالاها در طول فصل چهارم ۲۰۲۲ نسبت به فصل سوم همین سال، افزایش یافته است. افزایش حجم تجارت بین‌المللی نشان‌دهنده تاب‌آوری تقاضای جهانی برای محصولات وارداتی و کاهش ارزش تجارت جهانی با توجه به افزایش حجم آن ناشی از کاهش میانگین قیمت کالاهای مبادلاتی بوده است.

روندهای مهم تجارت جهانی سال 2022

بهبود چشم‌انداز اقتصادی در اقتصادهای بزرگ: شاخص مدیران خرید چین از دسامبر ۲۰۲۲ بیش از پنج واحد درصد افزایش یافته که نشان‌دهنده تقویت فعالیت‌های تولیدی و خدماتی است. این امر موجب کاهش نگرانی‌ها در مورد اختلال در زنجیره تامین جهانی شده است. علاوه بر این، پیش‌بینی رشد اقتصادی در برخی از جوامع به سمت بالا اصلاح شده است؛ به‌طور مثال انتظار می‌رود اقتصادهای اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده آمریکا دچار رکود در سال ۲۰۲۳ نشوند. 

کاهش هزینه‌های حمل‌ونقل: تنگناهای پیش‌روی لجستیک تا حد زیادی رفع شده و ظرفیت حمل‌ونقل در سال ۲۰۲۲ افزایش یافته است. شاخص نرخ حمل‌ونقل کانتینری شانگهای به سطح قبل از همه‌گیری بازگشته است و انتظار می‌رود در طول سال ۲۰۲۳ در سطح پایین باقی بماند.  

تضعیف دلار آمریکا: پس از رسیدن دلار به سطوح بالا در سال ۲۰۲۲ شاخص دلار ایالات‌متحده آمریکا بین نوامبر ۲۰۲۲ و فوریه ۲۰۲۳ تقریباً هفت درصد کاهش یافت. از آنجا که بیشتر مبادلات تجاری بر اساس دلار صورت می‌پذیرد، تضعیف دلار به افزایش تقاضا برای کالاهای مبادله‌ای منجر می‌شود.

افزایش تقاضای جهانی برای خدمات: انتظار می‌رود تجارت جهانی خدمات در سال ۲۰۲۳ رشد بیشتری داشته باشد که عمدتاً ناشی از افزایش تقاضا برای خدمات فناوری اطلاعات و ارتباطات و بهبود در بخش‌های سفر و گردشگری است.

تنش‌های ژئوپولیتیک: این نوع تنش‌ها، از جمله مقابله نظامی روسیه و اوکراین، کماکان بزرگ‌ترین خطری است که بر تجارت بین‌المللی در طول سال ۲۰۲۳ تاثیر منفی می‌گذارند.

تورم، قیمت کالا و نرخ بهره: انتظار بر این است که نرخ بهره در اکثر اقتصادها به دلیل تداوم نگرانی‌های تورمی در سطح بالایی باقی بماند. در صورتی که فشارهای تورمی در سطوح بالایی باقی مانده باشد، بانک‌های مرکزی نرخ‌های بهره سیاستی بالاتری را اتخاذ می‌کنند و تا زمانی که تورم در سراشیبی سقوط قرار نگرفته باشد، این نرخ‌ها را حفظ خواهند کرد. همچنین برآورد آنکتاد این است که همچنان بهای کالاها به ویژه انرژی، غذا و فلزات بالاتر از میانگین قبل از همه‌گیری کووید ۱۹ باشد.

نگرانی از پایداری بدهی: سطح کنونی بدهی جهانی، همراه با نرخ بهره بالا، همچنان بر شرایط اقتصاد کلان بسیاری از کشورها تاثیر منفی خواهد گذاشت.

تهدیدهای روبه‌رشد تجارت جهانی

تجارت جهانی و نظام چندجانبه‌گرایی چندسالی است تحت فشار است و انتخاب‌های سیاستگذاری قدرت‌های بزرگ نیز آینده روشنی را برای آن متصور نیست. اگرچه امروز هنوز شواهدی قطعی مبنی بر پایان عصر جهانی‌شدن تجارت بین‌الملل وجود ندارد اما اوضاع آن چندان هم مساعد نیست. بیایید نگاهی به آمار و ارقام بیندازیم. در مقیاس دلاری رشد تجارت جهانی بعد از بحران مالی جهانی 2009-2008 آهسته شده و در سال 2020 به دلیل وقوع پاندمی کرونا سقوطی شدید داشته است. اما از آن زمان به بعد تجارت به بالاترین سطح تاریخی خود برگشته است. اما از نظر سهمی از تولید ناخالص داخلی، تجارت جهانی روندی نزولی داشته است. دلیل آن هم چین است که برای سال‌ها استراتژی «گردش دوگانه» را برای اولویت دادن به مصرف داخلی دنبال می‌کند و در عین حال از تجارت و سرمایه‌گذاری بین‌المللی باز مانده است و البته هند. این موضوع نشان می‌دهد که هر دو کشور چین و هند به پایان یک دهه رونق صادرات خود رسیده‌اند و آمارها هم نشان می‌دهد که واردات کالاهای واسطه آنها نسبت به گذشته کاهش یافته است. این در حالی است که سهم واردات کالاهای واسطه بقیه جهان از GDP هنوز روندی رو به رشد دارد، همین‌طور سهم صادرات کالاها و خدمات از تولید ناخالص داخلی. وضع تعرفه تجاری میان چین و آمریکا در سال 2018 تاثیری منفی روی تجارت جهانی نداشت و تنها تجارت دوگانه آنها را کاهش داد. نکته جالب اینجاست که تجارت کالاهایی که بیشترین تاثیر را از این تعرفه‌ها پذیرفتند در سایر نقاط جهان با رشد مواجه شدند. در حقیقت تجارت کاهش پیدا نکرد و تنها بازتخصیص داده شد. جنگ تعرفه‌ها کشورهای دیگر نظیر اتحادیه آفریقا، اتحادیه کشورهای جنوب شرق آسیا (آسه‌آن) و کشورهای شراکت ترانس-پاسیفیک را از دنبال کردن توافقات تجاری منطقه‌ای و چندجانبه بازنداشته است. پاندمی کووید 19 باعث شد بسیاری از کشورها به‌طور موقت صادرات مواد دارویی خود را محدود و برخی دیگر نیز به دنبال افزایش قیمت مواد غذایی در پی جنگ روسیه و اوکراین صادرات گندم و مواد غذایی را متوقف کنند. اما بسیاری از دولت‌ها به عنوان مثال از طریق توافقاتی که کار متخصصان را در کشورهای خارجی آسان‌تر یا جریان کالاهای مصرفی را از طریق استانداردهای ایمنی مشترک تسهیل می‌کند، هنوز با جدیت به دنبال ادغام اقتصادی هستند. بدون شک تجارت با اندکی تغییر نسبت به تغییرات در محیط سیاستگذاری واکنش نشان می‌دهد. خود سیاست‌ها هم با کمی وقفه نسبت به جو عمومی حاکم تغییر می‌کنند. اصطلاحاتی نظیر «امنیت ملی» به کلیدواژه متداولی در مقالات خبری و پژوهشی تبدیل شده است. شاید یکی از مهم‌ترین نظرسنجی‌های اخیر اقتصاددانان از سوی دانشکده بازرگانی دانشگاه شیکاگو انجام شده باشد. در مارس 2018، 100 درصد افراد مورد بررسی با تعرفه‌های اولیه ایالات‌متحده مخالف بودند. با این حال در ژانویه 2022 پاسخ‌دهندگان نسبت به زنجیره عرضه جهانی تردید داشتند. تنها دو نفر از 44 اقتصاددان با این جمله مخالف بودند که «اتکا به نهاده‌های خارجی صنایع آمریکا را در برابر اختلالات آسیب‌پذیر کرده است».

ابرجهانی ‌شدن

عصر «ابرجهانی ‌شدن» که از دهه 1990 میلادی شکل گرفت یک دستاورد اقتصادی عظیم بود. فقر شدید طبق تعریف بانک جهانی به‌طور چشمگیری کاهش یافته و انتظار می‌رود در همه کشورها به جز تعداد کمی از کشورهایی که از نظر نهادی شکننده هستند، تا حدودی به لطف رشد چشمگیر در کشورهای آسیای شرقی حذف شود. استانداردهای زندگی که با درآمد سرانه اندازه‌گیری می‌شود، در سراسر جهان افزایش یافته است. مصرف‌کنندگان در اقتصادهایی که درهای خود را به روی تجارت باز کرده‌اند با تنوع فوق‌العاده‌ای از کالاها با قیمت مقرون‌به‌صرفه از سراسر کره زمین مواجه شده‌اند. تلفن‌های هوشمند، رایانه‌ها و سایر وسایل الکترونیکی به مردم این امکان را می‌دهد که بهره‌وری بیشتری داشته باشند و از سرگرمی‌های متنوع‌تری نسبت به آنچه نسل‌های قبلی تصور می‌کردند لذت ببرند. کاهش قیمت سفرهای هوایی به مردم اجازه داده تا از کشورهای دیگر دیدن کنند و آنها را در معرض فرهنگ‌ها و ایده‌های جدید قرار داده است- تجربه‌ای که زمانی تنها برای افراد فوق‌ثروتمند ممکن بود. در حالی که عوامل بسیاری در این افزایش استانداردهای زندگی نقش داشتند، باز بودن اقتصاد و سایر سیاست‌های بازارمحور نقش اساسی داشتند. تجارت با کشورهای با درآمد پایین (در آن زمان) بر قیمت کالاها و دستمزدها در اقتصادهای پیشرفته تاثیر گذاشت و به نفع مصرف‌کنندگان در این کشورها و کارگران در اقتصادهای صادرکننده بود. با وجود تسهیل کمی و افزایش بدهی در ایالات‌متحده، تورم به طرز شگفت‌انگیزی پایین ماند. در نهایت، جهان غرب از یک دوره طولانی و نادر صلح برخوردار بود که باعث رونق شد. ارتباط تنگاتنگ جهانی که در پایان قرن بیستم به دست آمد، مسلماً یکی از عوامل اصلی کمک‌کننده و انگیزشی بود. در این دوران ابرجهانی ‌شدن جنگ و نزاع به معنای اختلال در زنجیره‌های عرضه جهانی بود و عواقب سنگینی برای تجارت جهانی به همراه داشت.

جنبش ضدجهانی ‌شدن

اگر بخواهیم سه فاز را برای جنبش ضدجهانی‌ شدن در نظر بگیریم، فاز نخست حدود سال 2015 آغاز شد. زمانی که عصبانیت از جهانی‌شدن و رقابت از کشورهای با درآمد کم، موجب ظهور برگزیت، تعرفه‌های آمریکا، اعمال تلافی‌جویانه چین و تجدیدحیات دیدگاه‌های تندرو در اروپا شد. فاز دوم این جنبش زمانی آغاز شد که دولت‌ها در زمان پاندمی کرونا در سال 2020 خواستار تاب‌آوری شدند. اما تاب‌آوری به چه معنا بود؟ تعریف و سنجش تاب‌آوری به ماهیت یک شوک بستگی دارد. به عنوان مثال کووید هم در عرضه و هم در تقاضا شوک ایجاد کرد. به‌طوری که تامین‌کنندگان بین‌المللی کلیدی را بارها با مشکلات قرنطینه و کاهش سرعت تحویل کالاها مواجه کرد و در سوی دیگر تقاضا را برای اقلام دارویی و کالاهای بادوام نظیر خودرو و خانه دست‌دوم به شدت افزایش داد. در دوران کرونا تاخیر در تحویل کوتاه‌مدت و کمبود ناشی از اختلالات در تجارت بین‌الملل به مثابه یک بحران بود اما استدلال‌هایی علیه تجارت که بر شکنندگی زنجیره‌های تامین تاکید می‌کنند با شواهد سازگار نیستند. این استدلال‌ها برای دامن زدن به احساسات حمایت‌گرایانه که در فاز اول ایجاد شده بود، استفاده شد، اما در نهایت اثرات اولیه پایدار نبود. تجارت در سال 2021 به سرعت رشد کرد زیرا جهان در مدیریت همه‌گیری زمانه سخت خود را پشت سر گذاشته بود. فاز سوم ضدجهانی ‌شدن همزمان با حمله روسیه به اوکراین در فوریه 2022 آغاز شد. با توقف عرضه گاز روسیه به اروپایی‌ها قیمت انرژی به شدت افزایش یافت و مشکلات اتکا به یک کشور واحد برای واردات یک نهاده حیاتی آشکار شد. نگرانی‌ها ذاتاً در مورد روسیه نبود. کشورها به این فکر می‌کردند که اگر مجبور شوند یک‌شبه از چین جدا شوند، چه اتفاقی می‌افتد. سیاستگذاران به این نتیجه رسیدند که زمان آن رسیده تا برای کاهش وابستگی خود به یک کشور اقداماتی جدی انجام دهند. تقریباً در همان زمان، طرز فکر جدیدی به‌طور گسترده ترویج پیدا کرد با این مضمون که رفاه بین‌المللی یک بازی حاصل جمع صفر است. ایالات‌متحده صادرات تراشه‌ها و حافظه پیشرفته و ماشین آلات تولید آنها را به چین ممنوع کرد. فناوری‌های نیمه‌رسانا مطمئناً کاربردهای نظامی دارند و ممنوعیت‌های صادراتی می‌تواند ارتش چین را به عقب براند. اما این فناوری‌ها کاربردهای بسیار بیشتری در بخش غیرنظامی دارند بنابراین این ممنوعیت‌ها توسعه فناوری غیرنظامی را نیز به تاخیر می‌اندازند. جهان از جهانی که در آن تجارت، رقابت و نوآوری در همه کشورها تشویق می‌شد، به دنیایی تغییر کرد که پیشرفته‌ترین اقتصاد در آن نه‌تنها به دنبال رقابت، بلکه به دنبال سلب آن بود.