به نفع یوآن
دلارزدایی چه عواقبی برای اقتصاد ایران دارد؟
سعید مشهوری / تحلیلگر اقتصاد
روسیه و چین سخت تلاش می‌کنند دلار را از مبادلات خود با دیگر کشورها حذف کنند اما این دو کشور در این راه تنها نیستند و خیلی از کشورها از جمله فرانسه، ایران، مالزی، هندوستان، عراق و برزیل اعلام کرده‌اند که قصد دارند وزن دلار را در تجارت خود کاهش دهند و به استفاده از ارزهای محلی در مبادلات روی آورند. بدون شک مهم‌ترین اظهارنظر در این زمینه را امانوئل مکرون در سفر به پکن و دیدار با مقام‌های ارشد چینی مطرح کرد.
او گفت: «اروپا باید وابستگی‌اش به دلار آمریکا را کاهش دهد.»
سخنان رئیس‌جمهوری فرانسه در میان سیاستمداران جهان غرب نیز مدافعان زیادی دارد.
ارز ملی آمریکا برای دورانی بسیار طولانی، ارز مسلط جهان برای تجارت بوده و سهم آن به عنوان ارز ذخیره جهانی بسیار بالاتر از دیگر ارزهاست اما همواره این پرسش مطرح بوده که آیا این وضعیت همیشه ادامه پیدا خواهد کرد؟ پس از حمله روسیه به اوکراین، گروه ۷ اقتصاد بزرگ، ۳۰۰ میلیارد دلار ذخیره دلاری و یورویی روسیه را مسدود کردند. این اقدام یک الگوی مهم را به وجود آورده و سیگنالی که به بازارها ارسال شده این است که هر کشور با ذخیره ارزی به دلار یا یورو به‌طور بالقوه در معرض خطر مصادره شدن این دارایی‌ها در صورت بروز تنش قرار دارد.
به همین دلیل روسیه و چین دنیایی را می‌خواهند که در آن، دلار نقشی حیاتی در سیستم مالی و پولی جهان نداشته باشد و آنها در حال تغییر ساختار ذخیره ارزی خود هستند تا چنین اتفاقی رخ دهد.
برخی اقتصاددانان معتقدند دور شدن از سیستم ارزی مبتنی بر دلار آمریکا و حرکت به سمت سیستم ارزی چندقطبی به نفع یوآن خواهد بود. مفهوم ارز قوی، مفهومی غربی بوده اما حالا در حال تبدیل شدن به یک مفهوم شرقی است. در بلندمدت همزمان با کاهش ارزش دلار، یورو و پوند، تنها ارزی که با گذشت زمان قوی‌تر می‌شود نه ضعیف‌تر، یوآن است. اما ما در حال حرکت به سمت یک سیستم مبتنی بر یوآن یا یوآن‌محور نیستیم. نکته کلیدی این است که کشورها برای آنکه گروگان یک سیستم پولی خاص نشوند به سمت سیستم پولی چندقطبی حرکت خواهند کرد. به عبارت دیگر، هدف، اجتناب از آسیب‌پذیر بودن در برابر استفاده یک کشور از ارز ذخیره به عنوان سلاح است.
برای درک بهتر شرایط ضروری است اوضاع را از دید کشورهای غیرغربی هم ببینیم. از دید بسیاری از کشورها، وضعیت به‌وجود‌آمده لزوم متنوع کردن سبد ذخایر ارزی و کاستن از سهم دلار و یورو در آن را کاملاً نشان می‌دهد. دو ماه پیش بانک یوبیاس پژوهشی را درباره تمایل 30 بانک مرکزی بزرگ در حوزه ذخایر ارزی خارجی انجام داد و در این پژوهش مشخص شد که آنها برای متنوع کردن سبد ذخایر ارز خارجی خود به یوآن چین توجه ویژه دارند. در واقع بر محبوبیت یوآن نزد بانک‌های مرکزی افزوده شده است. ۸۵ درصد مدیران بخش ذخیره ارزی بانک‌های مرکزی در یوآن سرمایه‌گذاری کرده‌اند یا مایل‌اند این کار را انجام دهند. یک سال پیش این رقم ۸۱ درصد بود. تحلیلگر بانک یوبیاس می‌گوید: «شاهد کاهش تدریجی نقش و جایگاه دلار هستیم و سیستمی که در آینده شکل خواهد گرفت سیستم ارزی چندقطبی است.»
البته مدت‌هاست کشورها تمایلی ندارند به یک ارز به‌خصوص به عنوان ارز ذخیره وابسته باشند و این تحول نشان‌دهنده تغییر در ساختار قدرت جهانی است. هر کشور هوشمند باید ذخایر ارزی خود را به ارزهای ملی قدرت‌های رقیب نگهداری کند تا ریسک‌ها متعادل شود. واردکنندگان بزرگ مواد خام از جمله چین نیز به این موضوع آگاه هستند که باید مواد خام را به ارز ملی‌شان یا سبدی از ارزهای معتبر دادوستد کنند و نه صرفاً به یک ارز خاص. دلیل دیگر لزوم متنوع کردن سبد ذخیره ارزی، تورم است. یک ویژگی مهم ارز ذخیره این است که این ارز، ذخیره باثبات ارزش است اما در دوره کنونی صرفاً در تئوری این‌گونه است. ارزش دلار و یورو در برابر طلا کاهش یافته زیرا میزان بالا از این دو ارز چاپ و به اقتصاد تزریق شده است. ۵۰ سال پیش شما برای خرید همان میزان طلا به 10 برابر کمتر دلار نیاز داشتید.
کاملاً منطقی است که کشورها برای حفاظت از دارایی‌های خود به سمت طلا حرکت کنند اما جنگ روسیه علیه اوکراین سبب شده طلا به گروگان مسائل ژئوپولیتیک تبدیل شود. در نهایت باید به درس‌هایی که تحریم روسیه از سوی غرب برای دیگر کشورها داشته اشاره شود. همه شاهد هستند که به دلیل تحریم‌ها، روسیه برای مبادلات خود با مشکلات گوناگون مواجه است و آمریکا از دلار به عنوان سلاح علیه روسیه استفاده می‌کند. سلطه دلار بر اقتصاد جهان عامل آسیب‌پذیری کشورهاست و اگر تحریم علیه کشوری اعمال شود آن کشور برای ادامه فعالیت اقتصادی و تجاری دچار مشکلات بزرگ خواهد شد.
ایران نیز در کنار کشورهای ناراضی از تسلط دلار، در سال‌های گذشته بارها اعلام کرده که حاضر است دلار را از مبادلات خود کنار بگذارد اما به نظر می‌رسد این موضوع با مشکلاتی مواجه است.
سیاستمداران می‌گویند اگر دلار را از مبادلات تجاری خود حذف کنیم، مشکل تورم در اقتصاد ایران حل می‌شود. اما اقتصاددانان می‌گویند به افزایش نرخ دلار باید از زاویه دیگری بنگریم. در واقع این دلار نیست که در اقتصاد جهانی در حال ارزشمند شدن است، بلکه این ریال است که دارد با کاهش ارزش روبه‌رو می‌شود.
به عقیده اقتصاددانان، مساله‌ای که ما با آن روبه‌رو هستیم اصلاً ارتباطی به دلار ندارد؛ مساله اصلی اقتصاد ایران کاهش ارزش ریال بوده و این کاهش ارزش ریال باید متوقف شود. بنابراین در برابر ایده دلارزدایی این پرسش مطرح می‌شود که اگر از همین حالا در بخش عمده‌ای از مبادلات دلار را حذف کنیم، چه ارزی را باید جایگزین کنیم؟ فرض کنیم که به کشورهای طرف مبادله خود می‌گوییم که در ازای کالایی که از ایران می‌خرند باید به ما ریال دهند. این البته باعث می‌شود که تقاضایی برای ریال به وجود بیاید ولی مساله این است که ما خودمان نمی‌توانیم ریال را نگه داریم چون نیاز به واردات داریم و چاره‌ای نداریم جز اینکه ریال بدهیم و ارز کشورهای دیگر را از کشورهای طرف مبادله تهیه کنیم و اگر ارزش ریال در داخل کشور ما به‌طور مداوم در حال تنزل باشد، به این معنی است که در ازای گرفتن ارزهای دیگر باید ریال بیشتری بدهید چون ارزش ریال کاهش پیدا کرده است. در عین حال وقتی برای گرفتن ارزهای دیگر ریال‌های بیشتری بدهیم، یعنی نرخ و قیمت آن ارزها افزایش پیدا کرده است. بنابراین برای حل مشکل افزایش قیمت دلار و سایر ارزها، باید جلوی کاهش ارزش ریال گرفته شود. اگر بخواهیم دلار را از مبادلات تجاری خود حذف کنیم و مبادلات تجاری خود را با ارز دیگری انجام دهیم، مساله اقتصاد ایران حل نمی‌شود. مساله اصلی اقتصاد ایران این است که ریال دارد با سرعت بالایی تولید می‌شود. یعنی عرضه ریال خیلی بالاست و متوسط رشد ریال در اقتصاد ما در مقایسه با رشد ارزهای اقتصادهای کشورهای دیگر بیشتر است. نکته دوم این است که به خاطر حکمرانی بدی که در اقتصاد ایران و سوءمدیریت‌هایی که در عرصه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و اجتماعی وجود دارد، تقاضا برای ریال و پول هم به‌طور مداوم در حال کاهش یافتن است. فرض کنید دلار وجود خارجی ندارد. در این صورت نرخ ارز مرجع احتمالاً یورو و یوآن می‌شود. وقتی ارزش ریال مدام کاهش می‌یابد طبیعی است که قیمت یورو و یوآن هم افزایش می‌یابد.
اقتصاددانان می‌گویند دلارزدایی از اقتصاد جهان ممکن است ولی به یک دیپلماسی قوی نیاز دارد و به صورت ائتلافی و جمعی از سوی کشورهای ثروتمند با اقتصاد قدرتمند امکان پیدا می‌کند؛ کاری که اتحادیه اروپا با یورو هم از پس آن برنمی‌آید. مساله صرفاً اقتصادی نیست و رقابت‌های ژئوپولیتیک و ماشین جنگی آمریکا بخش مهمی از کار است. به همین دلیل برای کشوری مثل ایران پروژه‌های ماجراجویانه، معنایش گرفتاری بیشتر مردم است.
