فرزندهراسی
چرا سیاست‌های تشویقی فرزندآوری موثر نیستند؟
زینب موسوی: آن زمان که در ابتدای دهه 70 و در بحبوحه تحولات اجتماعی ایرانِ پس از انقلاب، فرزند کمتر ضامن زندگی بهتر تلقی می‌شد، هنوز بیم افول ساختار جمعیت وجود نداشت. مدارس آنچنان مملو از هیاهوی کودکان و نوجوانان بود که حتی تغییر روند جمعیتی در سال‌های پیش‌رو در تصور نمی‌گنجید؛ فرزندانی که مولود دهه 60 یا اواخر دهه 50 بودند و طولانی شدن جنگ و نیاز به نیروی جوان، برنامه‌های تنظیم خانواده را منتفی و سیاست‌های تشویقی ازدیاد جمعیت را برقرار کرد. بعد از جنگ هشت‌ساله اما نیاز کشور به فرصت برای ترمیم آسیب‌ها و عقب‌ماندگی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برجای مانده، نخستین و توجیه‌پذیرترین بهانه آن سال‌ها برای اجرای سیاست کنترل در راستای تعدیل آهنگ رشد جمعیت بود. رفته‌رفته تحولات اجتماعی، ارتقای وضعیت آموزشی، رشد فردگرایی و... به کمک سیاست‌های کنترلی آمد و نابسامانی اقتصادی، درآمد ناکافی، عدم اعتماد از آینده شغلی و تامین مالی نیز عوامل مهم دیگری شدند تا تمایل فرزندآوری میان زوج‌های ایرانی کاهش یابد.
آمارها به روشنی این عدم تمایل را بیان می‌کنند؛ نرخ رشد جمعیت حدود چهار درصد در سال 65، در ابتدای دهه 70 (همزمان با آغاز اجرای سیاست‌های کنترلی) به 4 /2درصد رسید و این روند نزولی تا آنجا پیش رفت که پنج سال بعد، این رقم تا 4 /1درصد تنزل یافت؛ تنزلی که گواه موفقیت سیاست‌های کنترلی بود.
البته این روند در میانه سال‌های 75 تا 85 تغییر کرد و اندکی افزایش نشان داد. اما این افزایش دیری نپایید و تا سال 95، به 24 /1درصد رسید. وضعیت نرخ باروری نیز از 8 /6 در سال 60 به 8 /1 در سال 98 کاهش پیدا کرد. بر اساس مطالعات جمعیت‌شناسی و دیدگاه‌های جمعیت‌شناسان، در صورت تداوم روند فعلی باروری، رشد جمعیت کشور در حدود سال‌های 1415 تا 1420 به صفر خواهد رسید. به عبارتی ساختار جمعیت در 20 سال آینده به سمت سالخوردگی پیش خواهد رفت. همین اعداد و تحلیل آن، یک دهه است که نگرانی در زمینه سالخوردگی جمعیت ایرانی را افزایش داده و از سوی دیگر، تلاش‌ها را بر تبیین و اجرای سیاست‌های جوانسازی جمعیت استوار کرده است. نمونه این تلاش‌ها، علاوه بر تبیین و ابلاغ سیاست‌های کلی جمعیت در سال 93، طرح تعالی جمعیت و کاهش موانع فرزندآوری است؛ طرحی که گرچه در مجلس دهم نیز وجود داشت اما به سرانجام نرسید. حالا در مجلس یازدهم، همان طرح با هدف نیل به نرخ باروری 5 /2 در رشد کمی جمعیت تا سال 1404 و همچنین با در نظر گرفتن ارتقای کیفی و تثبیت جمعیت تا سال 1430، در حال بررسی است. البته مخالفان این طرح، مفاد آن را با وجود وضعیت اقتصادی فعلی، قابل اجرا و موثر بر جوانسازی ساختار جمعیت نمی‌دانند. در پرونده حاضر به بررسی ریشه‌های کاهش فرزندآوری و همچنین شکست سیاست‌های تشویقی برای افزایش نرخ باروری می‌پردازیم؛ سیاست‌هایی که بی‌توجه به عوامل اقتصادی به عنوان پررنگ‌ترین متغیر اثرگذار بر کاهش فرزندآوری تبیین می‌شوند حال آنکه حتی ضمانتی برای اجرای آنها وجود ندارد و موثر بودن آنها نیز با تردید جدی روبه‌رو است.
