اهمیت استراتژیک ذخایر زغال‌سنگ

ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی همواره به ‌عنوان دو شاخص مهم کلان برنامه‌های اقتصادی محسوب می‌شود. ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه کشور تا افق 1400 نیز با تاکید بر این موارد، اهداف کمی نظیر متوسط رشد اقتصادی سالانه هشت درصد و کاهش نرخ بیکاری از 6 /12 درصد در سال 1395 به 6 /8 درصد در سال 1400 را هدف‌گذاری کرده است. در این میان، بخش معدن در ششمین برنامه توسعه از چنان اهمیتی برخوردار بوده که در ماده 2 این قانون از آن به‌ عنوان یکی از مسائل محوری برنامه توسعه نام برده شده است. سهم معدن در قانون برنامه پنج‌ساله ششم توسعه، متوسط رشد ارزش افزوده سالانه 8 /8 درصد و نیز متوسط رشد سالانه اشتغال 6 /4‌درصدی است. با این توصیفات، با در نظر گرفتن جمعیت حدود 100 هزارنفری شاغل به‌طور مستقیم در بخش معدن کشور، رسیدن به اهداف اشتغال برنامه ششم نیازمند ایجاد سالانه حداقل پنج هزار شغل مستقیم در حوزه معدن خواهد بود. به طوری که ‌باید تا پایان این برنامه حدود 25 هزار شغل مستقیم در بخش معدن ایجاد شده باشد. حال سوال اینجاست که آیا اصولاً این‌چنین پتانسیل رشدی برای ایجاد اشتغال و رشد ارزش افزوده در انواع مختلف ذخایر معدنی کشور وجود دارد و در صورت وجود، کدام ذخایر معدنی کشور نیازمند توجه ویژه برای پاسخگویی به این‌چنین اهداف کلانی هستند.

اهمیت زغال‌سنگ

پیش از آنکه به موضوع اهمیت استراتژیک ذخایر زغال‌سنگ برای کشور بپردازیم، مطلب مهم دیگری را مورد بررسی قرار خواهیم داد. احتمالاً در عصر حاضر اولین سوالی که ذهن مخاطب این مقاله را به خود مشغول می‌کند آن است که چرا با وجود سرمایه‌گذاری دنیا روی انرژی‌های تجدیدپذیر، ایران باید به دنبال توسعه معادن زغال‌سنگ خود باشد. برای پاسخ به این سوال به بررسی چشم‌انداز انرژی دنیا در سال‌های پیش‌رو می‌پردازیم. بر اساس تازه‌ترین گزارش سازمان بین‌المللی انرژی1 در سپتامبر 2017 با عنوان «چشم‌انداز انرژی دنیا در سال 2040»، اگرچه جهت‌گیری سرمایه‌گذاری‌های جدید دنیا با بهره بردن از مشوق‌های دولتی کشورها به سمت تولید انرژی از منابع تجدیدپذیر حرکت می‌کند، اما سوخت‌های فسیلی همچنان و حداقل تا سه دهه آینده منابع اصلی تولید و تامین انرژی دنیا محسوب می‌شوند. بر اساس این گزارش، پیش‌بینی می‌شود که میزان تولید الکتریسیته از زغال‌سنگ تا سال 2040 دارای رشد 10‌درصدی نسبت به سال 2015 خواهد بود و از میزان 41 /9 تریلیون کیلووات‌ساعت در سال 2015 به بیش از 39 /10 تریلیون کیلووات‌ساعت در سال 2040 خواهد رسید. این پیش‌بینی بیانگر این ادعاست که دنیا همچنان در حال سرمایه‌گذاری روی تامین انرژی از منابع زغال‌سنگ بوده و این مهم تا سالیان دور ادامه خواهد داشت. در کنار این، بیش از 74 درصد از تولید فولاد دنیا به روش کوره‌بلند و کنورتور صورت می‌پذیرد. رشد 12‌درصدی تولید زغال‌سنگ کک‌شو در جهان در بازه پنج‌ساله 2011 تا 2015 نیز بیانگر اهمیت و سرمایه‌گذاری‌های کلان اخیر در این حوزه در دنیاست. از طرف دیگر اهمیت بهره‌گیری از ذخایر زغال‌سنگ در ایران به خاطر ذخایر نفت و گاز به شدت مغفول مانده است. این در حالی است که سایر رقبای ایران در ذخایر انرژی، نظیر آمریکا و روسیه با وجود دارا بودن ذخایر غنی نفت و گاز و نیز دارا بودن رتبه‌های اول و دوم در تولید گاز طبیعی و رتبه‌های سوم و اول در تولید نفت خام دنیا، به شدت بر ذخایر زغال‌سنگ خود نیز سرمایه‌گذاری کرده‌اند. به عنوان مقایسه، آمریکا و روسیه رتبه‌های سوم و پنجم در تولید زغال‌سنگ دنیا را بر عهده داشته و به ترتیب، 9 /8 و 2 /5 درصد از زغال‌سنگ دنیا را تولید می‌کنند.2 در مقابل، ایران نه‌تنها به دنبال اکتشاف بیشتر ذخایر زغال‌سنگ خود نرفته، بلکه به استخراج ذخایر موجود زغال‌سنگ خود نیز نپرداخته است. این در حالی است که سایر کشورهای دنیا همچنان به دنبال سرمایه‌گذاری در این بخش مهم اقتصاد دنیا هستند.

در حال حاضر بیش از 40 درصد از انرژی الکتریکی دنیا از منابع زغال‌سنگ تامین می‌شود و متوسط جهانی تولید و نرخ برداشت از ذخایر قطعی زغال‌سنگ جهان حدود 8 /0 درصد است. ایران با نرخ برداشت 1 /0‌درصدی از ذخایر زغال‌سنگ خود، با نسبت یک‌هشتم نسبت به متوسط جهانی در حال تولید از ذخایر زغال‌سنگ خود است و تا به امروز هیچ نیروگاه زغالی در کشور احداث نشده است.

گفتنی است سرمایه‌گذاری روی استخراج ذخایر زغال‌سنگ، علاوه بر اشتغال‌آفرینی بالا در قیمت‌های کنونی دارای جذابیت اقتصادی بالایی نیز است. متوسط قیمت هر تن زغال‌سنگ کک‌شو طی یک سال گذشته بیش از 160 دلار بوده است و این منجر به سودآوری بالای شرکت‌های تولیدکننده زغال‌سنگ دنیا شده است. علت بهره‌وری پایین معادن قدیمی زغال‌سنگ کشور در حال حاضر به خاطر عدم سرمایه‌گذاری مجدد در این معادن برای مدتی قریب به 40 سال بوده است. استفاده از تکنولوژی روز دنیا و استخراج مکانیزه زغال‌سنگ علاوه بر افزایش بهره‌وری، سودآوری این بخش تولیدی کشور را نیز به شدت افزایش خواهد داد. این در حالی است که کشور با وجود دارابودن 15 /1 میلیارد تن ذخیره قطعی زغال‌سنگ تنها 1 /1 میلیون تن تولید دارد! این بدان معناست که ظرفیت بالقوه ذخایر زغال‌سنگ در اشتغال‌زایی، ثروت‌آفرینی و تامین امنیت انرژی کشور به صورت بالفعل درنیامده است.

پتانسیل ایجاد 30 هزار شغل

انواع مختلف زغال‌سنگ کشور از منظر زنجیره ارزش شامل دو نوع عمده زغال‌سنگ کک‌شو مصرفی در تولید فولاد و زغال‌سنگ حرارتی که در تولید انرژی الکتریکی مورد استفاده قرار می‌گیرد است. در بخش حاضر، پتانسیل ایجاد شغل ذخایر قطعی زغال‌سنگ کشور در دو بخش زغال‌سنگ کک‌شو و حرارتی به تفکیک بررسی می‌شود. مجموع ذخایر قطعی زغال‌سنگ ایران در حال حاضر 15 /1 میلیارد تن است که از این میزان حدود 900 میلیون تن آن زغال‌سنگ کک‌شو و بیش از 250 میلیون تن آن زغال‌سنگ حرارتی است. سرمایه‌گذاری در همین میزان ذخیره قطعی زغال‌سنگ کشور پتانسیل ایجاد 30 هزار شغل مستقیم را دارد. فراتر از این، بر اساس پیش‌بینی شرکت‌های روسی فعال در زمین اکتشاف معادن زغال‌سنگ ایران، مناطقی از کشور حدفاصل نایبند کرمان تا طبس دارای ذخایر 11 تا 14 میلیارد تنی زغال‌سنگ است. با سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش اکتشاف زغال‌سنگ در این نواحی بخش مهمی از این ذخایر احتمالی تبدیل به ذخایر قطعی خواهد شد که فصل جدیدی از ظرفیت‌های توسعه را پیش‌روی کشور قرار خواهد داد. سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته در کشور در طول زنجیره ارزش زغال‌سنگ کک‌شو بر اساس ظرفیت تولید بالادست، برنامه‌ریزی‌شده و عدم تولید کافی زغال‌سنگ، صنایع پایین‌دست را دچار بحران کرده است. بر اساس ظرفیت مصرفی واحدهای کوره‌بلند، کشور نیازمند 3 /4 میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو است. این بدان معناست که بر اساس حجم تولید کنسانتره زغال‌سنگ حال حاضر واحدهای تولیدی که حدود 1 /1 میلیون تن است و همچنین ظرفیت واحدهای تولید کنسانتره زغال‌سنگ کشور (و نیز نیاز وارداتی زغال‌سنگ برای ارتقای کیفی محصول داخلی و بلندینگ مناسب)، کشور نیازمند 3 /1 میلیون تن واردات و تولید سه میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شوی داخلی است. این بدان معناست که تولید کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو در معادن کشور با فرض 30 درصد واردات این محصول ‌باید حدوداً به سه برابر تولید حال حاضر آن برسد و این مطلوب تنها از طریق سرمایه‌گذاری مجدد و توجه ویژه به این صنعت حاصل خواهد شد.

اما دیگر نکته مهم در این بخش علاوه بر تامین زغال‌سنگ مورد نیاز برای صنایع پایین‌دستی نظیر ککسازی و فولاد و به کار انداختن زنجیره کامل تولید در این بخش، افزایش میزان اشتغال در این بخش تولیدی کشور است. بر اساس تخمین‌ها، تعداد نیروی انسانی شاغل در معادن زغال‌سنگ کشور حدود 9 تا 11 هزار نفر است. افزایش سه برابری تولید کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو در معادن زغال‌سنگ کشور نیازمند حداقل دو برابر شدن تعداد نیروی انسانی در این بخش تولید است. این به معنای ایجاد بیش از 10 هزار شغل مستقیم تنها در یک حلقه از زنجیره اقتصادی کشور است که مسلماً به ایجاد ده‌ها هزار شغل غیرمستقیم در سایر بخش‌های مرتبط منجر خواهد شد. در حال حاضر، سالانه حدود 5800 میلیون تن زغال‌سنگ حرارتی در دنیا تولید می‌شود که کشورهای چین، آمریکا، هند، ژاپن، آلمان، آفریقای جنوبی، کره جنوبی، استرالیا، روسیه و انگلیس به ترتیب 10 کشور اول تولیدکننده انرژی الکتریکی از این منابع هستند. وفور استفاده از منابع زغال‌سنگ در تامین انرژی الکتریکی اهمیت استراتژیک این ذخایر برای کشورهای توسعه‌یافته دنیا را بیان می‌دارد.

بر اساس تازه‌ترین گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، حجم تولید انرژی الکتریکی با استفاده از زغال‌سنگ تا سال 2040 همچنان با رشد روبه‌رو خواهد بود. بر اساس این گزارش، مناطقی از دنیا نظیر هند، خاورمیانه و آفریقا دارای بخش مهمی از سرمایه‌گذاری‌ها در این حوزه خواهند بود. این سازمان پیش‌بینی می‌کند که تقاضای زغال‌سنگ در کشور هند در بازه سال‌های 2015 تا 2040 بیش از 90 درصد افزایش خواهد یافت که کاهش احتمالی مصرف زغال‌سنگ در چین را جبران خواهد کرد. در کنار اینها، تا سال 2040 تولید الکتریسیته با استفاده از زغال‌سنگ در خاورمیانه و آفریقا به آرامی رشد پیدا خواهد کرد. این مطلب بیانگر تداوم سرمایه‌گذاری کشورهای دنیا و منطقه در به‌کارگیری زغال‌سنگ در تولید انرژی الکتریکی است. ایران در حال حاضر دارای هیچ نیروگاه حرارتی در حال بهره‌برداری نیست. در حال حاضر تنها یک پروژه نیروگاه حرارتی در کشور و در منطقه طبس (استان خراسان جنوبی، در منطقه مزینو شهرستان طبس) در دست احداث بوده که بعد از گذشت قریب به دو دهه، دارای پیشرفت فیزیکی کمی بوده و در حال حاضر عملیات ساخت آن متوقف است. مطالعات احداث این نیروگاه در طبس حدود دو دهه قبل انجام شد و وزارت نیرو هم از سال 1388 عملیات اجرایی احداث این پروژه را آغاز کرد. این طرح نیروگاهی با ظرفیت تولید ۶۵۰ مگاوات شامل دو واحد بخار ۳۲۵ مگاواتی است و هزینه سرمایه‌گذاری آن حدود 500 میلیون دلار برآورد شده است.

مجموع ذخایر قطعی زغال‌سنگ حرارتی ایران در حال حاضر بیش از 250 میلیون تن است. علاوه بر این حدود 3 /1 میلیارد تن ذخیره احتمالی زغال‌سنگ حرارتی در مناطق کوچعلی و مزینو کشور نیز واقع شده است. این در حالی است که با وجود دارا بودن این میزان از ذخایر ماده معدنی در کشور، سالانه تنها حدود 150 تا 200 هزار تن از این ماده تولید و صادر می‌شود. در عین حال، به دلیل هزینه بالای حمل از مراکز تولید این محصول تا بنادر صادراتی، ارزش اقتصادی این محصول نیز به شدت کاهش یافته است. در حالی که زنجیره ارزش این ماده معدنی همانند سایر کشورهای دنیا با سرمایه‌گذاری در تولید انرژی الکتریکی تکمیل خواهد شد و علاوه بر از بین رفتن هزینه‌های حمل‌ونقل این محصول، زمینه ایجاد اشتغال و ثروت‌آفرینی در کشور نیز به وجود خواهد آمد. زنجیره ارزش زغال‌سنگ حرارتی دارای نرخ اشتغال بالاتری در مقایسه با سایر مواد معدنی کشور نظیر سنگ‌آهن و آلومیناست. تولید هر 1000 مگاوات قدرت به طور متوسط نیازمند حدود پنج تا هفت میلیون تن زغال‌سنگ حرارتی (زغال‌سنگ با کیفیت و ارزش حرارتی بالا) است و اشتغال مستقیم بیش از پنج تا هفت هزار نفر تنها در بخش معدن را به همراه خواهد داشت.

به این ترتیب، با توجه به میزان عظیم ذخایر این حامل انرژی در کشور، ظرفیت بالقوه این دسته از منابع کشور در اشتغال‌زایی و ثروت‌آفرینی به شدت مغفول مانده است. در یک محاسبه ساده، سرمایه‌گذاری برای تولید 3000 مگاوات قدرت با استفاده از این ذخایر علاوه بر افزایش چهاردرصدی ظرفیت تولید برق کشور، منجر به اشتغال مستقیم حدود 20 هزار نفر و اشتغال غیرمستقیم حدود 150 تا 200 هزار نفر در سایر بخش‌های مرتبط خواهد شد. استفاده از چنین ظرفیت ایجاد اشتغالی در حالی که کشور با آمار بالای بیکاری روبه‌روست، چشم‌انداز توسعه کشور را تحت تاثیر قرار خواهد داد. علاوه بر این اهداف برنامه‌ریزی‌شده ایجاد اشتغال در بخش معدن در ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه کشور با سرمایه‌گذاری در این حوزه محقق خواهد شد.

توسعه معادن و زنجیره ارزش زغال‌سنگ

اهمیت بخش معدن در اشتغال‌زایی و شکوفایی وقتی اهمیت بیشتری به خود می‌گیرد که بسیاری از اندیس‌های معدنی کشور در استان‌های محروم و کمتر توسعه‌یافته قرار دارند و در صورت آغاز و توسعه فعالیت‌های معدنی، نقش مهمی در محرومیت‌زدایی از این مناطق ایفا خواهند کرد. در همین زمینه، ذخایر اکتشاف‌شده زغال‌سنگ در استان خراسان جنوبی و در شهرستان طبس حدود 76 درصد ذخایر زغال‌سنگ کشور است. در حال حاضر حدود 800 میلیون تن از ذخایر قطعی زغال‌سنگ کشور در این منطقه قرار دارد. علاوه بر محرومیت‌زدایی، توسعه و بهره‌برداری از این ذخایر، راهکار مهمی در برابر تهدیدات اقلیمی بلندمدت است که این منطقه از کشور ما را به شدت تحت تاثیر قرار داده و در آینده بلندمدت نیز تحت تاثیر بیشتری قرار خواهد داد. مهم‌ترین تهدیدات اجتماعی و امنیتی کشور در مناطق شرقی شامل تغییرات اقلیمی نظیر خشکسالی، بحران آب و عدم توسعه‌یافتگی صنعتی است که مقالات زیادی در مورد آن در سال‌های اخیر نگاشته شده است و در محافل مختلف کارشناسی و کلان مورد بحث قرار گرفته است. این عدم توسعه‌یافتگی صنعتی در کنار وضعیت کنونی اقلیمی این مناطق، نتیجه‌ای جز بحران‌های عظیم مهاجرتی و عواقب ناشی از آن نظیر حاشیه‌نشینی شهرهای کلان و خالی شدن مرزهای شرقی، گسترش فقر و بیکاری، تضادهای اجتماعی و سایر مشکلات ناشی از آن را به همراه نخواهد داشت. چه آنکه سال‌هاست بسیاری از مناطق شمالی، مرکزی و غربی کشور با مشکلات ناشی از این بحران مهاجرتی دست‌به‌گریبان بوده‌اند. به همین منظور توسعه معادن زغال‌سنگ در این منطقه راهکار پایداری برای توسعه صنعتی جمعیت ساکن در این نواحی از کشور قلمداد می‌شود. برای روشن شدن اهمیت موضوع توسعه اقتصادی و اجتماعی این مناطق به چند عامل تاثیرگذار بر این موضوع می‌پردازیم.

نیاز کشور به سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش اکتشاف

بر اساس اسناد زمین‌شناسی ملی، ذخایر احتمالی زغال‌سنگ در مناطق شرقی کشور بین 11 تا 14 میلیارد تن تخمین زده می‌شود. چنین سطحی از ذخایر احتمالی در صورت سرمایه‌گذاری بیشتر در جهت تبدیل آن به ذخایر قطعی، ایران را در جمع 15 کشور اول دارای بیشترین ذخایر زغال‌سنگ جهان قرار خواهد داد. اهمیت موضوع اکتشاف با توجه به این نکته مشخص می‌شود که کشف ذخایر جدید و تبدیل ذخایر احتمالی به قطعی استراتژی پیشرفت اقتصادی و اشتغال‌زایی کشور را در سطح کلان برای چندین دهه آتی تحت تاثیر قرار خواهد داد. این مساله به‌ طور مشخص در مورد زغال‌سنگ، دارای ظرفیت عظیمی است که در صورت توجه و توسعه، مانند سایر کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه دنیا، فصل جدیدی از توسعه اقتصادی و اجتماعی را در سطح کلان کشور و در مناطق محروم به همراه  خواهد داشت. در حال حاضر منابع مالی سرمایه‌گذاری‌شده در اکتشاف معادن زغال‌سنگ بسیار ناچیز بوده و علاوه بر آن عمق مطالعات اکتشافی در پهنه‌های زغال‌خیز بسیار کم است. سرمایه‌گذاری بیشتر و استفاده از منابع غیربودجه‌ای و افزایش عمق حفاری‌های اکتشافی از منظر کارشناسان بخش معدن از مهم‌ترین اولویت‌هایی است که باید در راستای توسعه معادن زغال‌سنگ تحقق یابد.

جمع‌بندی

رسیدن به اهداف اشتغال در ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه کشور نیازمند ایجاد حدود 25 هزار شغل مستقیم در بخش معدن تا پایان این برنامه است. در میان انواع ذخایر مواد معدنی موجود در کشور، معادن زغال‌سنگ از پتانسیل بالایی در اشتغال‌زایی برخوردار است. بر اساس محاسبات موجود، توسعه معادن زغال‌سنگ کشور پتاسیل ایجاد نزدیک به 30 هزار شغل مستقیم و ده‌ها هزار شغل غیرمستقیم را داراست. به‌طور خلاصه، برای تامین زغال‌سنگ کک‌شوی موردنیاز صنعت فولاد کشور، ایران سالانه نیازمند واردات 3 /1 میلیون تنی این محصول و تولید بیش از سه میلیون تن کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شو است. این میزان تولید، به معنای تولید حدوداً سه برابری حجم تولید کنسانتره زغال‌سنگ کک‌شوی حال حاضر کشور است که منجر به افزایش 10 هزارنفری اشتغال مستقیم در این حوزه خواهد شد. علاوه بر این، سرمایه‌گذاری برای تولید 3000 مگاوات قدرت الکتریکی از زغال‌سنگ حرارتی نیازمند تولید بیش از 15 میلیون تن زغال‌سنگ حرارتی است که منجر به ایجاد اشتغال مستقیم بیش از 20 هزار نفر در بخش معدن و اشتغال غیرمستقیم 5 تا 10 برابری در سایر بخش‌ها خواهد شد. بدین ترتیب، تحقق اهداف برنامه‌ریزی‌شده بخش معدن در ششمین برنامه پنج‌ساله توسعه کشور نیازمند توجه جدی به توسعه معادن زغال‌سنگ و تکمیل زنجیره ارزش آن است. علاوه بر این، توسعه معادن زغال‌سنگ به لحاظ استراتژیک دارای اهمیت فوق‌العاده‌ای برای کشور است. از جمله این موارد، 1- اهمیت تنوع‌بخشی منابع تولید انرژی، همانند سایر کشورهای دارای منابع عظیم نفت و گاز، 2- توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار در مناطق شرق و جنوب شرقی کشور به منظور محرومیت‌زدایی و نیز پیشگیری از بحران‌های مهاجرتی ناشی از تغییرات اقلیمی در این مناطق و 3- تنوع سبد تکنولوژی تولید فولاد با استفاده از زغال‌سنگ است که از بااهمیت‌ترین مسائل حال حاضر و سال‌های آتی کشور محسوب می‌شود. 

پی‌نوشت‌ها: 

  1- گزارش آژانس بین‌المللی انرژی در سپتامبر 2017 با عنوان چشم‌انداز انرژی دنیا در سال 2040

 2- آمار سازمان زمین‌شناسی آمریکا و آمار سالانه شرکت بی‌پی (BP)