امتیازات خاص دو همسایه برای هم
همکاری اقتصادی ایران-ارمنستان چه چشم‌اندازی دارد؟
موضوع همکاری اقتصادی ارمنستان و ایران بحث تازه‌ای نیست. با این حال، برخلاف بسیاری از ارزیابی‌های دیگر نباید منافع آنی اقتصادی مدنظر قرار گیرند بلکه باید شرایط مطلوب کنونی را فرصتی برای تجدید حیات تجارت سنتی و روابط اقتصادی بین اقوام آریایی دانست. اقوامی که تمدن اروپایی را در شرایط ژئوپولتیک جدید بنا نهادند. علاوه بر این، لازم است ماهیت راهبردی و سودمند همکاری دو طرف به طور واقع‌گرایانه‌ای ارزیابی شود: ارمنستان دسترسی ایران به اوراسیا و بازارهای اروپایی را تقویت و با استفاده از تجربه اقتصاد بازار، اصلاحات نهادی و شبکه گسترده ارمنی‌ها در سراسر جهان به ورود تدریجی ایران به اقتصاد جهانی کمک می‌کند. همزمان ایران به ارمنستان کمک می‌کند تا از حلقه مسدود حمل‌ونقل و وابستگی به تنها مسیر ارتباطی از طریق گرجستان نجات یابد.
موضوع همکاری اقتصادی ارمنستان و ایران بحث تازه‌ای نیست. با این حال، برخلاف بسیاری از ارزیابی‌های دیگر نباید منافع آنی اقتصادی مدنظر قرار گیرند بلکه باید شرایط مطلوب کنونی را فرصتی برای تجدید حیات تجارت سنتی و روابط اقتصادی بین اقوام آریایی دانست. اقوامی که تمدن اروپایی را در شرایط ژئوپولتیک جدید بنا نهادند. علاوه بر این، لازم است ماهیت راهبردی و سودمند همکاری دو طرف به طور واقع‌گرایانه‌ای ارزیابی شود: ارمنستان دسترسی ایران به اوراسیا و بازارهای اروپایی را تقویت و با استفاده از تجربه اقتصاد بازار، اصلاحات نهادی و شبکه گسترده ارمنی‌ها در سراسر جهان به ورود تدریجی ایران به اقتصاد جهانی کمک می‌کند. همزمان ایران به ارمنستان کمک می‌کند تا از حلقه مسدود حمل‌ونقل و وابستگی به تنها مسیر ارتباطی از طریق گرجستان نجات یابد. ارمنستان همچنین این فرصت را به دست می‌آورد تا در بازار گسترده مصرفی ایران به مزیت‌های رقابتی دست یابد. مشکلات ارتباطی ایران و ارمنستان در اولین سال‌های استقلال ارمنستان و همچنین در دوران ریاست‌جمهوری احمدی‌نژاد مورد توجه قرار گرفتند. در آن زمان مقامات دو کشور توافقنامه‌هایی را در زمینه حمل‌ونقل و انرژی امضا کردند. این برنامه‌ها بلندپروازانه بودند: اتصال خطوط راه‌آهن دو کشور، ساخت خطوط انتقال برق ولتاژ بالا و یک پالایشگاه در خط مرزی با ارمنستان، اعمال تعرفه صفر برای بارهای ارمنستان در بزرگراه‌های ایران و استفاده ارمنستان از بندرانزلی و بندرعباس بدون پرداخت تعرفه گمرک. اما در حقیقت علاوه بر طرح خطوط برقی که باید برق مناطق مرزی ایران را تامین می‌کرد سایر طرح‌ها روی کاغذ باقی ماندند. محاسبات مربوط به پروژه‌های راه‌آهن به دقت انجام شد اما 5 /3 میلیارد دلار لازم برای اجرای آن هیچ‌گاه تامین نشد. تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران یکی از دلایل آن بود اما اکنون اکثر تحریم‌ها برداشته شده‌اند و دو طرف این فرصت را دارند تا طرح‌های بلندپروازانه را احیا کنند. ایران می‌تواند برای ارمنستانی که در محاصره کشورهای نامهربان قرار دارد مسیر راهبردی ورود به بازارهای جهانی را از طریق بنادر خلیج‌فارس مهیا کند. علاوه بر این، پیوستن ایران به اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) به ارمنستان امکان می‌دهد تا هزینه‌های گمرکی و عوارضی را به میزان زیادی کاهش دهد و از دشواری‌های تشریفات اداری رها شود. ما نباید چشمانمان را به روی واقعیت‌ها ببندیم. اعتماد، ثبات، قابلیت پیش‌بینی روابط و همچنین وفاداری، ارمنستان را به یک اولویت در انتخاب شریک راهبردی برای ایران تبدیل می‌کند. روابط ایران و ارمنستان را نباید صرفاً روابط دوجانبه تلقی کرد بلکه باید توجه داشت که ارمنستان می‌تواند نقش مهمی در ایجاد و توسعه پیوندهای سودمند میان ایران و سایر کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا بازی کند. این فرآیند نقش چند عامل راهبردی و ژئواقتصادی را برجسته می‌سازد:
♦ ارمنستان تنها کشور عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیاست که با ایران هم‌مرز است و روابط اقتصادی نزدیکی با آن دارد.
♦ ارمنستان و ایران به‌طور مرتب نمایشگاه‌های تجاری و صنعتی بین‌المللی برپا می‌کنند که ابزار مناسبی برای ورود محصولات محلی به بازارهای یکدیگر خواهند بود.
♦ عملکرد آینده کریدور شمال-جنوب منطقه مقری را قادر می‌سازد از طریق باورا به مرز گرجستان متصل شود. به این ترتیب کانال لجستیکی دیگری برای تحویل محصولات ایرانی از طریق بنادر دریای سیاه به کشورهای مختلف جهان باز می‌شود.
♦ با استفاده از فرصت‌های موجود در منطقه آزاد اقتصادی ارس و منطقه آزاد اقتصادی ارمنستان، شرکت‌های ایرانی می‌توانند کالاهای خود را صادر و نیازهای بازار بزرگ روسیه را تامین کنند.
با وجود اینکه از توافق هسته‌ای و رفع بخشی از تحریم‌های ایران زمان زیادی نگذشته است فعالیت‌ها و کارهای مشترک زیادی برای برقراری ارتباطات سیاسی و اقتصادی صورت گرفته‌اند. طرف ارمنستانی فهرستی از حدود 40 کالا تهیه کرد که انتظار دارد تعرفه‌های گمرکی آنها در زمان صدور به ایران کاهش یابد. یک برنامه اقدام مشخص تدوین شده است که طبق آن توافقنامه‌های همکاری میان بسیاری از کشورها در آینده قابل پیش‌بینی و همچنین برگزاری نمایشگاه‌ها و فروش کالاهای دو طرف در کشورهای یکدیگر نهایی خواهند شد. قراردادهای فعال تجاری و اقتصادی میان ایران و ارمنستان در سال 2016 روند کند همکاری‌های سال گذشته را متحول کرد و سرعت بخشید. اکتبر گذشته نمایشگاه «اکسپو 2016 ارمنستان» در تهران برگزار شد و 80 شرکت محصولات صنعتی و خدمات خود را به نمایش گذاشتند. نمایشگاه صنعتی «اکسپو روسیه ارمنستان به همراه ایران 2016» نیز با حضور بیشتر از 40 شرکت و بنگاه ایرانی در حوزه‌های مختلف بازار ایران در ایروان برگزار شد. اقدامات خاصی که دو کشور در سال‌های 2016-2015 انجام دادند الهام‌بخش تقویت بیشتر همکاری‌ها بود. به ویژه اعضای شورای کمیسیون اقتصادی اوراسیا (EEC) تصمیم گرفتند تا واردات قطعات و تجهیزات سومین خط انتقال برق در جمهوری ارمنستان را از تعرفه‌های گمرکی معاف سازند. این خط انتقال، ارمنستان را به همسایه جنوبی مرتبط می‌سازد. تصمیم دولت ارمنستان به تعریف پروژه ZAO انجامید که برای افزایش واردات گاز طبیعی از ایران و تقویت کارایی خط گاز ایران-ارمنستان طراحی شد. ساخت سومین خط انتقال برق ولتاژ بالا میان ایران و ارمنستان طبق توافق دو طرف پیش می‌رود و هزینه آن از طریق وام دولت ایران تامین می‌شود. پیش‌بینی می‌شود این طرح تا سال 2018 تکمیل شود. ساخت نیروگاه آبی مقری بر روی رود ارس نیز آغاز شده است. با این حال سطح تجارت کنونی میان دو کشور کافی نیست. فقط پنج درصد از گردش تجارت خارجی ارمنستان با ایران است، بنابراین لازم است طرح جدید و باکیفیتی برای همکاری اقتصادی ایران-ارمنستان تدوین شود که در آن ارمنستان صرفاً بازار مصرف محصولات ایرانی نباشد بلکه در سازمان‌دهی طرح‌های سرمایه‌گذاری و تدوین و اجرای پروژه‌های مشترک مشارکت کند. در میان پروژه‌های فراوان می‌توان به چند مورد مشخص اشاره کرد. ادارات ارزیابی محصولات غذایی حلال در ارمنستان می‌توانند به افزایش صادرات این نوع محصولات به ایران کمک و انگیزه مهمی برای فعال‌سازی ارتباطات تجاری ایجاد کنند. برجسته‌سازی کالاهای صادراتی ارمنستان در افزایش عرضه و فروش آنها در بازارها تاثیر متقابل داشته است. این اقدام برای هر دو طرف مفید خواهد بود. همزمان، این اقدامات تاثیر مثبتی بر بخش گردشگری خواهد داشت چراکه گردشگران آن دسته از مواد غذایی را دریافت می‌کنند که با الزامات و شرایط گروه‌های خاص مطابقت دارند. گردشگری حوزه‌ای است که برنده قطعی در شرایط کنونی خواهد بود. ارمنستان از قدیم یکی از مقاصد گردشگری پرطرفدار برای ایرانیان بوده است چراکه دسترسی آسان و آزادی رفت‌وآمد مهیاست. با وجود تعداد زیاد طرح‌ها، پیشنهادات و نظرات تجاری، اول از همه لازم است به آن پروژه‌های مشترکی بازگردیم که قبلاً آغاز شده اما به دلایل مختلف معلق مانده‌اند. در میان آنها می‌توان به ایجاد منطقه آزاد تجاری میان ایران و ارمنستان، ساخت سد آبی رودخانه ارس، ساخت کریدور شمال-جنوب، ساخت راه‌آهن، پالایشگاه نفت، خط لوله محصولات پتروشیمی، خط سوم انتقال برق پرولتاژ، نیروگاه آبی مقری و دیگر پروژه‌ها اشاره کرد. کشاورزی حوزه دیگری برای همکاری است، علاوه بر اجرای پروژه پرورش دام و صدور محصولات حلال، باید توجه داشت که همکاری با ایران به بهره‌برداری از زمین‌های کشاورزی وسیعی می‌انجامد که برای باغبانی علمی و کشت سبزیجات مناسب هستند. هم‌اکنون نیمی از این زمین‌ها خالی و متروک مانده‌اند. علاوه بر این، بازار مصرف ایران محل خوبی برای عرضه محصولات شرکت‌های نوپای ارمنستانی در زمینه‌های الکترونیک رادیویی، کالاهای مصرفی الکترونیکی، رایانه، تلفن هوشمند، تبلت و... است. طبق گزارش مجامع اقتصادی، ارمنستان هم‌اکنون فقط از یک‌سوم توانایی بالقوه صنعتی‌اش استفاده می‌کند. همچنین با توجه به توان رقابتی مطلق ارمنستان در منطقه و کشورهای شوروی سابق، یکی از راه‌های کمک به ایران در توسعه اقتصادی ملی می‌تواند آموزش متخصصان ایرانی در دانشگاه‌های ارمنستان در زمینه فناوری اطلاعات و طبق استانداردهای بالاتر جهانی باشد. می‌توانیم انتظار داشته باشیم که این تلاش‌ها بر شاخص‌های تجارت اقتصادی در روابط دوجانبه تاثیر مثبتی داشته باشد. برخی عقیده دارند در صورت آزادسازی تعرفه‌ها با ایران، صادرات کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به آن کشور در مجموع 70 درصد افزایش می‌یابد و صادرات ارمنستان به ایران بیش از سه برابر می‌شود. برآوردهای ما نشان می‌دهد با اجرای پروژه‌هایی که در بالا ذکر شد و پروژه‌های مرتبط با آنها، حجم مبادلات تجاری در پنج سال آینده به حداقل دو میلیارد دلار خواهد رسید. تولید ناخالص داخلی ارمنستان دو برابر می‌شود و با افزایش احتمال صدور محصولات ایرانی به بازارهای دیگر تولید ناخالص داخلی آن به 450 تا 500 میلیارد دلار یا بیشتر می‌رسد در این حالت ایران پس از روسیه دومین شریک تجاری ارمنستان خواهد بود.
