شاخص بهبود‌یافته‌ همچنان نامطلوب!

امروزه چالش‌هایی چون تعداد افراد زیر خط فقر و افراد گرسنه و نبود تعادل در رژیم غذایی روزانه افراد سبب شده که موضوع امنیت غذایی به یکی از مسائل مهم کشور تبدیل شود. طبق تعریف سازمان ملل، امنیت غذایی دسترسی همه مردم به غذای کافی در تمام اوقات برای داشتن جسمی سالم است. 

طبق این تعریف موجود بودن غذا، دسترسی به غذا و پایداری در دریافت غذا سه عنصر اصلی است. مطالعات مختلفی طی سال‌ها برای سنجش میزان امنیت یا ناامنی غذایی در ایران انجام شده است. 

امنیت غذایی به عنوان شاخصی برای سلامت فرد و خانواده مطرح است که اندازه‌گیری آن می‌تواند به سیاستگذاران برای طراحی برنامه‌ها و ارزشیابی عملکردها کمک کند. امنیت غذایی در اسناد بالا‌دستی کشور مانند قانون اساسی، سند چشم‌انداز 1404 و برنامه‌های توسعه مورد توجه قرار گرفته است.

ناامنی غذایی و گرسنگی می‌تواند علاوه بر تاثیر بر سلامت جسمی، آثار سوء‌اجتماعی و روانی نیز به همراه داشته باشد، از این‌رو تامین امنیت غذایی برای آحاد جامعه یکی از اهداف کلان برنامه‌ریزی‌های توسعه اقتصادی-‌اجتماعی است. 

امنیت غذایی به معنای علمی، روشی حساب‌شده برای رفع مشکلات غذا و تغذیه و در چارچوب تعریف‌شده‌ای برای برنامه‌ریزی و مدیریت توسعه است. 

در سطح جهانی نهادها و سازمان‌های متعدد از جمله سازمان ملل متحد، سازمان خواربار کشاورزی و بانک جهانی، به تلاش‌هایی برای رفع این مشکل با ارائه تعاریف مشخص‌تر و ارائه راهکارهای مناسب برای مساله مبادرت کردند. 

از آنجا که مقیاس‌های مختلف برای سنجش امنیت غذایی خانواده وجود دارد به طور قطع و دقیق نمی‌توان در مورد وضعیت کشور قضاوت کرد ولی به صورت نسبی در این مورد می‌توان اظهار نظر کرد.

سنجش امنیت غذایی در سطح خرد خانوارها

پژوهش‌های علمی با تکیه بر شاخص‌های بین‌المللی قابل قیاس، شیوع ناامنی غذایی خانواده در سطح کشور را 20 تا 60 درصد ارزیابی می‌کنند که این مساله در مورد خانوارهای زن‌سرپرست و اقشار کم‌درآمد جامعه بسیار بالاتر است. 

در سطح خرد خانوار عواملی که بر امنیت غذایی موثر است عبارتند از: تحصیلات پدر و مادر، وضعیت شغلی آنها، سن والدین، تعداد افراد شاغل خانواده، تک‌والدی یا زن‌سرپرست بودن خانوار و میزان درآمد ماهانه، وضعیت اقتصادی و اجتماعی خانوار، قومیت. 

این عدد برای کشورهای توسعه‌یافته 10 تا 11 درصد است. وضعیت ایران در نقشه شاخص جهانی امنیت غذایی وضعیت متوسطی دارد. 

وضعیت امنیت غذایی تقریباً در نیمی از استان‌های کشور (14 استان) از نسبتاً ناامن تا بسیار ناامن متغیر است و استان‌هایی مانند تهران، یزد و اصفهان در طبقه‌بندی بسیار امن غذایی طبق بررسی سامانه ملی پایش امنیت غذایی و تغذیه در سال 1386 بوده‌اند.

ابعاد امنیت غذایی در سطح کلان

1- در دسترس و فراهم بودن غذا که براساس ظرفیت تولید داخلی، ظرفیت واردات، وجود ذخایر و کمک‌های غذایی سنجیده می‌شود.

2- دسترسی به غذا که با وضعیت اقتصادی-‌اجتماعی خرد خانوار و زیرساخت‌های بازار حمل‌ونقل و سیستم توزیع غذا سنجیده می‌شود.

3- پایداری عرضه و دسترسی که متاثر از شرایط اقلیمی و مجموعه عوامل اقتصادی و سیاسی است.

4- استفاده مطلوب از غذای سالم و بهداشتی که به بهداشت و تغذیه کیفیت و سلامت غذا، دسترسی به آب سالم و امکانات بهداشتی بستگی دارد.

بررسی امنیت غذایی از بُعد فراهم بودن غذا

اگر امنیت غذایی با توجه به مولفه در دسترس و فراهم بودن غذا سنجیده شود باید به ظرفیت تولید داخلی، ظرفیت واردات، وجود ذخایر غذایی و کمک‌های غذایی توجه شود. در سال‌های اخیر با توجه به اعطای بسته‌های حمایتی غذایی به خانوارهای کم‌درآمد، می‌توان با اطمینان از بهبود وضعیت امنیت غذایی در این بعد اظهارنظر کرد. با نگاهی به ترکیب و وضعیت خانوارهای فقیر در ایران متاسفانه درصد بالاتری از اعتیاد و بزهکاری والدین نسبت به سایر دهک‌های درآمدی وجود دارد و پرداخت کمک‌های غیرنقدی سبب رفع مطمئن‌تر نیازهای تغذیه‌ای خانوار می‌شود. نگاهی به تجارب سایر کشورهای موفق در امر فقرزدایی و تامین امنیت غذایی، موثر بودن این روش را تایید می‌کند.

امنیت غذایی از طریق قیاس هزینه‌های خوراکی خانوار

هر چند عوامل اقتصادی و درآمدی نقش اساسی و تعیین‌کننده در امنیت غذایی و توان بالقوه خانوار در برآورده کردن نیازها دارد، عوامل فرهنگی و اجتماعی نیز نقش شایان توجهی در مدیریت موثر بودجه خانوار و انتخاب غذای مناسب با قیمت بهتر را دارد. برای سنجش عامل دسترسی به غذا در تعریف امنیت غذایی در ایران می‌توان از هزینه‌های مصارف خوراکی از طریق شاخص قیمت مربوطه تعدیل‌شده و هزینه کل و درآمد کل تعدیل‌شده با بعد خانوار و شاخص قیمت کل کالاها و خدمات مصرفی استفاده کرد. با توجه به آمار موجود در سایت مرکز آمار هزینه‌های مصارف خوراکی و غیرخوراکی با توجه به تعداد متوسط بعد خانوار و نیز شاخص قیمتی تعدیل‌شده در جدول ۱ نمایش داده شده است.

در بخش هزینه‌های خوراک، یک فرد شهری از 97 هزار ریال در سال 81 تا سال 84 روند افزایشی را تا 116 هزار ریال داشته است، از آن سال به بعد این شاخص با کاهش مداوم سالانه به عدد 71 هزار ریال رسیده است؛ با قضاوتی سطحی می‌توان این امر را به کوچک شدن سفره غذای خانوار که بارها در رسانه‌ها ذکر شده است تعبیر کرد ولی برای داشتن قضاوت صحیح باید با تکیه بر تئوری‌های مصرف آن را بررسی کرد. یکی از راه‌های بررسی توجه به شاخص‌های هزینه درآمدی در کشور است. در جدول ۲ شاخص هزینه‌های کل و درآمد کل که با توجه به شاخص کل قیمت‌ها و نیز بعد خانوار در دو گروه شهری و روستایی تعدیل شده نشان داده شده است.

خانوار شهری در سال 81 با 16 هزار ریال کمبود منابع مالی با وجود درآمد 290 هزار ریال و هزینه 306 هزار ریال مواجه بود و طی سال‌های متوالی همیشه هزینه‌های خانوار مازاد بر درآمدهای خانوار بوده است. در سال 90 بعد از اجراسازی طرح هدفمندی یارانه‌ها در سال 89 این رقم کمبود منابع مالی خانوار به هفت ریال رسیده است. طی سال‌های مورد بررسی تنها سال‌های 93 و 94 سال‌هایی هستند که در دوره مورد بررسی درآمد خانواده بر هزینه‌های آن به‌طور متوسط فزونی داشته است. 

در سال 94 برای هر فرد شهری 22 هزار ریال مازاد درآمد گزارش شده و این در حالی است که طی همین سال‌های 93 و 94 روند کاهشی مصارف خوراکی ادامه‌دار بوده است. از مقایسه آمار فوق می‌توان نتیجه گرفت که کاهش هزینه‌های خوراکی خانوار با معنای افزایش ناامنی غذایی خانوار نبوده و ناشی از تغییر سلایق و اولویت‌بندی هزینه‌ها در خانوار نشأت می‌گیرد. 

نتیجه این که با توجه به بررسی آمار فوق و فزونی جستن درآمدها بر هزینه‌ها به نظر می‌رسد وضعیت امنیت غذایی در کشور به صورت متوسط بهبود پیدا کرده باشد.

با تکیه بر آمارهای سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل (FAO) آمار سال‌های 2012 تا 2015 و شاخص‌های مهم نیز در زمینه وضعیت امنیت غذایی کشور می‌توان نظر داد. در ادامه به بررسی وضعیت ایران براساس چند شاخص مهم این سازمان پرداخته می‌شود.

امنیت غذایی از طریق شاخص ارزش تولید سرانه غذا

یکی از مهم‌ترین شاخص‌ها برای سنجش وضعیت امنیت غذایی کشورها شاخص ارزش تولید سرانه غذاست. این شاخص هم برای سنجش روند داخل یک کشور استفاده دارد و هم به صورت گسترده برای انجام مقایسه‌های بین‌المللی استفاده می‌شود. طبق تعریف سازمان غذا و کشاورزی این شاخص ارزش دلاری خالص سرانه تولید غذا با قیمت‌های ثابت 2006-2004 را نشان می‌دهد و جهت کاهش خطا در اندازه‌گیری به صورت میانگین‌های دوره‌ای سه‌ساله بیان می‌شود. اعداد مربوط به ایران که در جدول آمده است، بهبود در این زمینه را در کشور نشان می‌دهد.

امنیت غذایی از طریق شاخص کفایت متوسط عرضه روزانه انرژی

شاخص کفایت متوسط عرضه روزانه انرژی که از طریق میزان عرضه‌شده انرژی به میزان مورد نیاز انرژی محاسبه می‌شود. این شاخص اگر همزمان با شاخص سوء‌تغذیه بررسی شود می‌تواند هم بیانگر میزان درصد رفع نیازها باشد و هم نشان دهد که سوء‌تغذیه بر اثر توزیع نامناسب بوده یا بر اثر کمبود  غذا رخ داده است. 

شاخص فوق برای کاهش درصد خطا در اندازه‌گیری به صورت متوسط‌های سه‌ساله محاسبه می‌شود و برای هر کشور با توجه به ترکیب جمعیتی یکنواخت‌سازی اعداد انجام می‌شود. در جدول 4 وضعیت ایران با توجه به داده‌های موجود بیان شده است.

امنیت غذایی از طریق شاخص جلوگیری از سوء‌تغذیه

شاخص جلوگیری از سوء‌تغذیه که طبق تعریف بیانگر احتمال این است که فردی که به صورت تصادفی از میان جمعیت انتخاب شده مقدار مصرف کالری‌اش از میزان مقدار مورد نیاز برای برداشتن یک زندگی فعال و سالم کمتر باشد چقدر است. این شاخص هر چقدر کاهش یابد افزایش امنیت غذایی را نشان می‌دهد. در جدول 5 وضعیت ایران نشان داده شده است. همان‌طور که دیده می‌شود ایران از این لحاظ نیز بهبود داشته است.

امنیت غذایی از طریق شاخص عمق کمبود غذا

شاخص عمق کمبود غذا نشان می‌دهد که چه مقدار کالری برای از بین بردن سوء‌تغذیه مورد نیاز است. در این شاخص میزان اختلاف بین کالری مورد نیاز فرد با مقدار کالری که در شرایط سوء‌تغذیه و تعداد افراد در وضعیت سوءتغذیه محاسبه می‌شود و در نهایت با توجه به جمعیت یکنواخت‌سازی آماد صورت می‌گیرد، به‌طور متوسط دریافت می‌کند. کاهش این شاخص بیانگر افزایش امنیت غذایی است. در جدول 6 آمارهای موجود ایران برگرفته از آمارهای سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد آمده است. طی سال‌ها در ایران عمق کمبود غذا کاهش داشته است. شاخص عمق کمبود غذا که به صورت متوسط دوره‌های سه‌ساله جهت کاهش خطا محاسبه می‌شود،  ارائه شده است. وضعیت این شاخص نیز همنوا با سایر شاخص‌ها بیانگر این است که امنیت غذایی وضعیت ایران به تدریج روند صعودی مناسبی در چهار سال اخیر داشته است.

امنیت غذایی از طریق شاخص دسترسی به آب

شاخص درصد جمعیت که دسترسی به منابع آب بهبود‌یافته دارند درصدی از جمعیت را که دسترسی مناسب به مقدار مناسبی از آب سالم از طریق آب لوله‌کشی خانگی و عمومی دارند نشان می‌دهد. حداقل مقدار قابل دسترسی در روز نیز 20 لیتر برای هر فرد با توجه به فاصله حداکثر تا یک کیلومتری تعریف می‌شود. در شاخص فوق که وضعیت ایران در جدول 7 نشان داده شده است بهبود جزئی طی سال‌ها در ایران به چشم می‌خورد.

یکی دیگر از مولفه‌های نمایانگر امنیت غذایی، وجود ذخایر غذایی است. ذخایر مواد غذایی استراتژیک مانند گندم و برنج در سه سال اخیر روند افزایش داشته و از این لحاظ توان افزایش امنیت غذایی کشور بهبود یافته است.

برای جمع‌بندی باید گفت در حقیقت امنیت غذایی بنیان جامعه توسعه‌یافته و عنصر اصلی سلامت فکری، روانی و جسمانی اعضای آن است و همواره یکی از اهداف عمده برنامه‌های توسعه کشاورزی و روستایی ایران در گذشته و حال بوده و به عنوان یکی از شروط تحقق امنیت ملی از وظایف اساسی دولت‌ها در هر کشور است. با توجه به آمارهای بررسی‌شده می‌توان گفت وضعیت ایران در سال‌های اخیر به لحاظ شاخص‌های مختلف امنیت غذایی بهبود داشته است ولی در قیاس با سایر کشورهای جهان وضعیت مطلوب نیست و نیاز به برنامه‌ریزی و سیاستگذاری‌های خاص در این زمینه وجود دارد.