آموزه‌های فرهنگی آب

کاهش مصرف آب یک چالش مهم در جهان مدرن است، و مشارکت فرهنگی و مردمی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. بسیاری از ادیان دنیا آموزه‌ها و اصولی را در خود جای داده‌اند که به مسائل محیط زیست، از جمله کاهش مصرف آب، اشاره می‌کنند. در ادیان مختلف، ارزش‌ها و اصولی وجود دارند که می‌توانند به فرهنگ کاهش مصرف آب کمک کنند. برای مقابله با چالش‌های محیط زیستی قرن حاضر، امروزه اندیشمندان رویکرد مدیریت جامع منابع آب را پیشنهاد می‌کنند. درک واقعی و درست از مدیریت جامع منابع آب مستلزم داشتن یک نگاه سیستمی بوده و در گرو شناخت و دخالت دادن تمامی ذی‌نفعان در فرآیند تصمیم‌گیری‌هاست. این امر، به نوبه خود موجب جلب مشارکت مردمی در اجرای سیاست‌ها، راهبردها و برنامه‌های مدیریت منابع آبی می‌شود. این مقاله با تاکید بر فرهنگ و آموزه‌های دینی در تحقق مدیریت جامع و مشارکتی منابع آب و ارتباط این آموزه‌ها با موفقیت طرح‌های مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست سعی کرده است با توجه به فاصله موجود بین آموزه‌های دینی با توجه به مفاهیم پایه تا اجرای برنامه‌ها، راه‌حل‌هایی ارائه کند. نتایج نشان می‌دهد که ظرفیت بالایی برای جلب مشارکت جوامع محلی با تکیه بر آموزه‌ها و نهادهای فرهنگی و دینی وجود دارد که شایسته است به‌طور جدی مورد توجه سیاستگذاران و برنامه‌ریزان در حوزه مدیریت منابع طبیعی و محیط زیست ایران قرار گیرد.

مقدمه

آموزه‌های دینی، با ارائه اصول اخلاقی و انسان‌محور، می‌توانند به افراد و جوامع کمک کنند تا در مواجهه با چالش مصرف آب، رفتارهای مسوولانه و پایدار را درک و اجرا کنند. همچنین، فرهنگ و سنن جامعه نیز می‌توانند نقش موثری در تحول الگوهای مصرف آب ایفا کنند. این مقدمه به بررسی اهمیت آموزه‌های دینی و فرهنگی در مدیریت بهینه آب و ارتباط این آموزه‌ها با مفاهیم محیط‌ زیست می‌پردازد. حفاظت از منابع طبیعی و محیط زیست به معنای عدم بهره‌برداری یا حتی کمتر استفاده کردن از امکانات طبیعت نیست، بلکه استفاده بهینه و خردمندانه از طبیعت است. در سطح جهان، بحران آب به دلیل عوامل مختلفی مانند رشد جمعیت، صنعتی شدن، تغییرات اقلیمی و نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی به وجود آمده است. جهت نیل به اهداف مدیریت منابع طبیعی و برون‌رفت از چالش‌های موجود پیش‌روی، امروزه اندیشمندان راهکارهای مدیریتی را پیشنهاد می‌کنند (شمسایی و همکاران، 1386).

تغییر الگوی بارندگی و خشکسالی در بسیاری از مناطق دنیا بروز کرده است. بر اساس گزارش سازمان جهانی تقریباً 2 /2 میلیارد نفر در سراسر جهان به یک منبع آب دسترسی ندارند. در ایران نیز با مشکلات جدی آب روبه‌رو هستیم. نواحی از کشور مانند خراسان، کرمان و سیستان و بلوچستان با کمبود آب طبیعی روبه‌رو هستند. بیشترین مصرف آب در ایران مربوط به بخش کشاورزی است. همچنین مشکلاتی مانند فرسایش خاک و کاهش سطح آب‌های زیرزمینی به دلیل نقص در نگهداری و مصرف آب در بسیاری از نقاط ایران وجود دارد. نظام‌های بهره‌برداری از آب در ایران، یک امر تاریخی، اجتماعی و فرهنگی بوده است (ازکیا و رستمعلی‌زاده، 1393). مرور منابع نشان می‌دهد فعالیت‌ها بیشتر معطوف به اهداف حفاظت خاک و کنترل سیلاب بوده و توجه چندانی به مقوله مدیریت آب نشده است (مصطفایی و همکاران، 1398). با وجود پیشرفت‌های حاصله در سال‌های اخیر، الگوی مدیریت جامع و نقش جوامع محلی به‌عنوان ذی‌نفعان اصلی و جایگاه آموزه‌ها و نهادهای دینی و فرهنگی و استفاده از این نهادها در مدیریت منابع طبیعی و حفاظت از محیط زیست کمتر دیده شده و نادیده گرفته شده است (داوودی و کاظمی، 1389). نهادهای دینی و دین قادرند با توجه به قدرت اقناعی خود، نظام عقیدتی را در جامعه تعمیق و تحکیم کنند. بنابراین نقش مردم در تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، اجرا، نظارت و ارزشیابی هر برنامه اجرایی و حفاظتی ارزش حیاتی دارد و باید در نظر گرفته شود (محمدلو و همکاران، 1399). برای حل این مشکلات نیاز به رویکردهای چندجانبه و مدیریتی قوی داریم، که شامل مصرف پایدار آب، استفاده بهینه از منابع آب، توسعه فناوری‌های ارتقای کارایی آب، حمایت از کشاورزی هوشمند، بهره‌وری بهینه از آب‌های زیرزمینی، آموزش و پژوهش در حوزه مدیریت منابع آب، افزایش ظرفیت اقتصادی و مالی برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب و بهبود همکاری‌های بین‌المللی است.

روش

بر اساس آمار سازمان ملل متحد، در سال 2020، میانگین مصرف آب در سطح جهان برابر با 173 لیتر بر نفر در روز بوده است. این عدد با توجه به نواحی و کشورها، متغیر است و ممکن است برخی مناطق با مشکل کمبود آب روبه‌رو شوند. در مورد ایران، مصرف آب نیز تحت تاثیر عوامل مختلفی قرار می‌گیرد. بر اساس آمارهای سازمان برنامه و بودجه، در سال 1398 (2022-2021)، مصرف آب ایران برابر با 2 /89 میلیارد مترمکعب در سال بوده است. این آمارها به‌طور کلی با توجه به داده‌های گفته‌شده، قابل تغییر و به‌روزرسانی هستند.

از منظر اعتقادی و دینی، در آموزه‌های زندگی‌ساز اسلام، اسراف ممنوع و حرام است. این ممنوعیت همه ابعاد زندگی انسان را فرامی‌گیرد. اصل اعتدال و اجتناب از اسراف در کاهش مصرف آب ضروری است. این اصل به عنوان یک اصل مهم در مدیریت منابع طبیعی تلقی می‌شود، یعنی همه مردم در تمام شئون و در هر زمان و مکان موظف‌اند اصل عدم اسراف را رعایت کنند. به استناد آیه شریفه «کلُوا وَاشرَبُوا ولا تُسرِفُوا إنَّهُ لایُحِبُ المُسرِفین»، نعمت‌های الهی امانت‌هایی هستند که خداوند برای رشد و تعالی انسان‌ها در اختیار آنها نهاده است، پس بهره‌برداری از نعمت‌ها باید همسو با اوامر الهی و در جهت سعادت جاودانی انسان باشد. گاهی تعصب علمی بعضی از متخصصان و سازمان‌های مرتبط با مدیریت و حفاظت از محیط زیست، می‌تواند مانع به‌کارگیری دانش و تجربه‌های بومی در امر مدیریت جامع مدیریت آب شود. بهره‌گیری از خرد تجربه‌گرای بهره‌برداران محلی می‌تواند در راستای اجرایی شدن توسعه پایدار به متخصصان علمی و دستگاه‌های اجرایی در این زمینه کمک اساسی کند. در این راستا گذشته از تمام جنبه‌ها و مشوق‌هایی که به تقویت و تثبیت مشارکت منجر می‌شوند، مشارکت مردمی در حفظ منابع آبی یک جنبه کلیدی و ضروری در مدیریت پایدار منابع آب است. مردمی که در حوزه محلی خود در فرآیند تصمیم‌گیری و عملکرد مربوط به آب شرکت می‌کنند، می‌توانند نقش مهمی در جلب اهتمام به حفاظت از منابع آبی ایفا کنند. در ادامه، به برخی از راهکارها و شیوه‌های مشارکت مردمی در حفظ منابع آبی اشاره می‌شود، از جمله به ظرفیت آموزه‌های دینی و فرهنگی، توجه شده است (شاه‌ولی و همکاران، 1388). در این صورت، مطالعه عمیق‌تری در آموزه‌های ادیان مختلف و تاثیرات فرهنگی بر رفتارهای مصرف آب ضروری به نظر می‌رسد. آیا اصول دینی می‌توانند به ترسیم الگوهای مستدام در مصرف آب کمک کنند؟ آیا فرهنگ و سنن محلی می‌توانند الهام‌بخش ایجاد تغییرات مثبت در مدیریت منابع آب باشند؟

ناکامی سیاست‌های گذشته مدیریت آب، موجب شده تا حرکتی اصلاحی برای بازنگری و آسیب‌شناسی رفتار گذشته و یافتن راه‌هایی برای افزایش کارایی مدیریت آب کشور آغاز شود. عوامل موثر بر مدیریت چرخه آب، موضوعی است که بسیار مورد توجه قرار گرفته است. جمع‌بندی‌ها بر این توافق قرار گرفته که سیستم‌های اجتماعی و سازوکارهایی که بر چرخه آب تاثیر دارند، فراتر از مدیریت آب هستند و موضوع بحران آب باید در چهارچوب نهادها و سیستم‌های اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد (2009,Water-UN).

در واقع، مدیریت آب «مردم‌محور» به عنوان شیوه مناسب‌تر برای مقابله با عدم قطعیت‌های موجود در بخش آب می‌تواند کمک شایانی در مدیریت عرضه و تقاضا داشته باشد 

(2015, Browne) و بسیج اجتماعی به عنوان یکی از عوامل حکمرانی آب، می‌تواند نقش مهمی در حل چالش‌ها داشته باشد (2015, Alier and Labajos)

در نظام‌های آبیاری سنتی که قنوات منبع آبدهی بودند، سه نوع مالکیت شامل مالکیت آب با زمین، مالکیت آب جدا از زمین و آب‌های وقفی مرسوم بود. در قنواتی که سهامداران بزرگ در اکثریت باشند، قنات متعلق به عمده مالکان بود و مالکیت آب و زمین جدا از هم نبود. در این نظام اداره و مدیریت آب پیچیدگی نداشت و حتی در مواردی آب مسوول خاصی نداشت و به‌وسیله خود مردم اداره می‌شد (صفی‌نژاد، 1384). روش‌های آبیاری در آبیاری سنتی ایران شامل روش‌های غرق‌آبی یا کرتی، نشتی یا فارویی (جوی-پشته‌ای)، تشتکی یا حوضچه‌ای، کوزه‌ای یا سبویی و روش بیل آب یا سیلابی است (گروسی، 1382). روش آبیاری کوزه‌ای در زراعت‌های جالیزی مناطق بیابانی استفاده می‌شد. آبیاری تراوا یا همان کوزه‌ای (شکل 1) از قدیمی‌ترین و ارزان‌ترین روش‌های آبیاری شناخته‌شده برای مزارع کوچک است. این روش آبیاری با استفاده از کوزه‌های رسی متخلخل، بدون لعاب و دفن‌شده در منطقه توسعه ریشه گیاه انجام می‌شد. با طراحی صحیح این سیستم از نیروی مکش خاک برای برداشت آب از منبع می‌توان استفاده کرد. آب از کوزه به بیرون نشت می‌کند که تحت تاثیر جذب ریشه گیاه است (مجدزاده و رهنام، ۱۳۸۶). از جمله مزایای این نوع روش‌های سنتی داشتن فناوری بومی، تحول‌پذیری، اشتغال‌زایی و توسعه پایدار است (حقوقی‌اصفهانی، 1392). حتی بنا به جبر شرایط منطقه‌ای، در برخی نقاط کشور استفاده از آب باران و ذخیره آن برای مصارف خانگی نیز مرسوم بوده و همچنان نیز ادامه دارد. از طرفی روش‌های نوین بهره‌برداری از آب در دنیا در حال توسعه است.

نتایج

ایران به دلیل خشکسالی‌های پیاپی، کاهش نزولات آسمانی، محدود شدن ظرفیت منابع آبی، افزایش جمعیت و مصرف نادرست آب با توجه به رفتار اشتباه مصرفی، با چالش‌های متعددی در تامین و توزیع آب مواجه شده است. اسلام تاکید دارد که انسان‌ها باید به عنوان خلفای زمین مسوولیت‌پذیری نسبت به منابع آب و حفظ محیط زیست داشته باشند. حفظ منابع طبیعی، از جمله آب، به عنوان یک وظیفه مذهبی در نظر گرفته می‌شود. کمبود آب در ایران، یک چالش جدی است که نیاز به راهکارهای جامع و هوشمندانه دارد. در زیر چند راهکار فناورانه و سنتی ارائه می‌شود:

 ترویج فرهنگ مدیریت هوشمند آب: تشویق به استفاده از تجهیزات صرفه‌جویی در مصرف آب مانند سیستم‌های آبیاری هوشمند و دستگاه‌های صرفه‌جویی در حمام و آشپزخانه، همچنین بهره‌برداری بهتر از آب‌ها در بخش کشاورزی می‌تواند به کاهش بار مصرف آب کمک کند.

 سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آبی: افزایش همکاری بین دولت و بخش خصوصی

 جمع‌آوری و فرآوری آب باران: فناوری‌های جمع‌آوری آب باران می‌توانند در جمع‌آوری و استفاده مجدد از آب باران کمک کنند. جمع‌آوری آب باران از طریق لوله‌ها، باغچه‌های بارانی و تانک‌های ذخیره‌سازی از آب باران می‌تواند برای نیازهای آبی مانند آبیاری باغ‌ها و گلخانه‌ها استفاده شود.

 تصفیه آب فاضلاب: فناوری تصفیه آب فاضلاب می‌تواند آب فاضلاب را به آب قابل استفاده تبدیل کند. سیستم‌های تصفیه آب مدرن، فرآیندهایی مانند تصفیه فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک را برای حذف آلودگی و آلاینده‌ها استفاده می‌کنند.

 حفظ و بازیافت آب در صنعت: استفاده مجدد از آب‌های صنعتی و به‌کارگیری فرآیندهایی مانند افزودن سیستم‌های خنک‌کننده حرارتی می‌تواند باعث صرفه‌جویی در مصرف آب شود.

 ساخت آبگیرها و قنات‌ها: از جمله روش‌های سنتی مدیریت آب است.

 استفاده از روش‌های آبیاری مکشوفه مکانیزه: جوی‌کشی، قنات کشاورزی و...

 توسعه روش‌های نوین از جمله آب‌شیرین‌کن‌ها و استحصال آب از رطوبت جو در نواحی ساحلی کشور با رعایت ضوابط محیط زیستی

 ارائه آموزش کاربردی و ترویج بهره‌وری و مدیریت منطقه‌ای آب به ذی‌نفعان

 استفاده از تکنولوژی کاهنده مصرف آب در بخش‌های خانگی و صنعتی

تحقیقات در حوزه نانوتکنولوژی و تولید مواد ضد آب می‌تواند در کاهش تبخیر آب و افزایش کارایی در استفاده از آب در کشاورزی و صنعت موثر باشد.

بنابراین تغییر رفتار مصرف، کاری مشکل و زمان‌بر است اما مهم‌ترین راهبرد برای کاهش مصرف آب است. برای رسیدن به رفتار صحیح مصرفی، باید دانست چنانچه اطلاعات و آموزش‌های کافی به افراد جامعه داده شود آنها می‌توانند خود بر مبنای نگرش جدید، تصمیم درست و صحیح را اتخاذ کنند و نتیجه نهایی این فرآیند تغییر الگوی مصرف خواهد بود. 

منابع:

1- ازکیا، م. و رستم‌علیزاده، و. 1393. جنبه‌های اجتماعی نظام آبیاری در ایران. مجله انسان‌شناسی، 12(21:)11-43.

2- حقوقی‌اصفهانی، م. 1392. نظام‌های بهره‌برداری از منابع آب در کشاورزی ایران. انتشارات سمر، جامعه مهندسان مشاور ایران: تهران. -عرب پور. (2021). ارائه الگوی حکمرانی آب مبتنی ‌بر بازاریابی اجتماعی در راستای تغییر رفتار مصرفی آب. مجلس و راهبرد، 28(106)، 99-128.‌ 416.

3- خاتونی، نگین، و کلاهی، مهدی. (2021). بررسی نقش و کارکرد مراتع در زمینه آب (مقاله مروری).‌

UN-Water Annual Report 2009

4- Rodríguez‐Labajos, B., & Martínez‐Alier, J. (2015). Political ecology of water conflicts. Wiley Interdisciplinary Reviews: Water, 2(5), 537-558.