زندگی در جهان رسانه‌ای‌‌شده

جمعه 23 آبان سال 1382 میدان نبوت شهر قم؛ جمعیت انبوهی گرد آمده بودند تا مراسم به دار آویختن زنی را به نظاره بنشینند که به قرآن کریم اهانت کرده بود. به‌رغم صدور اطلاعیه‌هایی از سوی مقامات انتظامی مبنی بر عدم صحت این ماجرا، هزاران نفر در میدان نبوت منتظر اجرای مراسم اعدام بودند. ساعت‌ها می‌گذشت و خبری از تدارک مراسم نبود. گوش مردم به صحبت‌های مسوولان بدهکار نبود و کم‌کم صدای اعتراض انبوه جمعیت برخاست و زمانی‌که ماموران نیروی انتظامی برای پراکنده کردن جمعیت وارد عمل شدند، درگیری و خشونت بالا گرفت. در این میان، عده‌ای دستگیر شدند و خسارات زیادی به اموال عمومی و مغازه‌های اطراف میدان وارد آمد. چند روز قبل، مطلبی در قالب یک اعلامیه در میان مردم دست به دست می‌شد که از دستگیری زنی با چهره ببر خبر می‌داد؛ و انتشار این اعلامیه زمینه را برای شکل‌گیری تجمع چند هزار نفری فراهم آورد. به ادعای نویسنده این اعلامیه، چهره این زن در نتیجه اهانت به قرآن کریم تغییر کرده و به زن ببرنما تبدیل شده بود. نویسندگان این اعلامیه توانسته بودند با سوءاستفاده از اعتقادات مردم و نیز دستکاری فنی تصویر یک زن، احساسات عمومی را برانگیزانند. مردم نیز بدون توجه به اعتبار منبع ارائه‌دهنده این خبر و اینکه نویسنده این مطلب کیست، بدون تفکر انتقادی و بررسی میزان انطباق ماجرا با واقعیت و همچنین بدون مشورت‌جویی از کارشناسان، بی‌اختیار به بازیگران این نمایش عمومی تبدیل شده بودند.1 تقریباً 15 سال از ماجرای زن ببرنما می‌گذرد و متاسفانه اخبار و داستان‌هایی از این دست نه‌تنها کم نشده‌اند بلکه به‌شدت افزایش یافته‌اند؛ داستان‌هایی که با برانگیختن احساسات عمومی، زمینه سوءاستفاده‌های مادی و معنوی را برای طراحان این داستان‌ها و اخبار کذب فراهم می‌آورند. اخبار کذب درباره مرگ افراد مشهور، درباره نامزدها در بازه زمانی انتخابات، درباره مسائل عمومی نظیر حوزه سلامت یا بلایای طبیعی از این جمله هستند.

داستان‌هایی از این دست کم نیستند؛ و بی‌گمان فراگیری رسانه‌های اجتماعی و حجم و گستره نفوذ آنها یکی از مهم‌ترین دلایل شکل‌گیری چنین فضایی است. دلایل متعددی را می‌توان برای محبوبیت رسانه‌های اجتماعی برشمرد: سهولت دسترسی، چندسویه بودن، نامحدود و غیررسمی بودن، ارزان بودن و سانسور کم؛ همه اینها بر جذابیت استفاده حداکثری از آنها افزوده است. کاربرد گسترده این رسانه‌ها شرایط متفاوتی را برای زیستن در جهان کنونی رقم زده است. به نحوی که هیچ‌یک از عرصه‌های اجتماعی از نفوذ رسانه‌ها در امان نیستند؛ رسانه‌ها به هر روزنه‌ای رسوخ پیدا کرده‌اند و گریزی از رویارویی با پیام‌های رسانه‌ای برای شهروندان وجود ندارد. در چنین شرایطی، پرسش‌های مهمی مطرح می‌شود. پرسش‌هایی از این دست که وظیفه شهروندان در این دنیای رسانه‌ای‌شده چیست؟ هر شخص به چه اطلاعاتی، چه میزان و چه زمانی نیاز دارد؟

کسب مهارت سواد رسانه‌ای به عنوان یک راهبرد ضروری و لازم برای زندگی در جامعه کنونی از سوی اندیشمندان عرصه ارتباطات و رسانه معرفی می‌شود. مهارت سواد رسانه‌ای به فرد اجازه می‌دهد با شناسایی اولویت‌ها، اهداف و انگیزه‌های خود، به دنبال محتوایی برود که نیازهای واقعی او را ارضا خواهند کرد. چنین فردی وقتی نسبت میان خود و جهان پیرامون را به درستی تبیین کند به راحتی سراغ اخبار و داستان‌های ساده‌انگارانه نمی‌رود. مهارت سواد رسانه‌ای فرد را قادر می‌سازد تا برداشت و تفسیری درست از پیام‌های رسانه‌ای داشته باشد و با نگاهی انتقادی، عمق داستان‌ها و رویدادها را جست‌وجو کند. در مراحل نهاییِ فرآیند یادگیری سواد رسانه‌ای نیز از فرد خواسته می‌شود با بهره‌گیری از ظرفیت‌های رسانه‌ای موجود، در راستای روشنگری درباره رویدادهای جهان پیرامون گام بردارد. در تعریف جامعی که در عرصه بین‌المللی از سواد رسانه‌ای ارائه شده است، چنین می‌خوانیم: سواد رسانه‌ای یعنی توانمندی دسترسی به رسانه‌ها، فهم و درک پیام‌های رسانه‌ای، ارزیابی انتقادی پیام‌های رسانه‌ای و تولید پیام.2 به منظور تمییز اخبار و داستان‌های کذب از میان سایر پیام‌های رسانه‌های دریافتی، شخص در کنار تبیین نیازهای واقعی خود، باید از توانایی انتقادی لازم برای به چالش کشیدن پیام‌های رسانه‌ای برخوردار باشد. زمانی‌که شما با یک مطلب خبری روبه‌رو می‌شوید نخست باید از اعتبار منبع خبر اطمینان حاصل کنید. هر اندازه اطلاعات درباره منبع ارائه‌کننده خبر بیشتر باشد، آن منبع از اعتبار بالاتری برخوردار است؛ چراکه امکان پیگیری بیشتر را برای فرد فراهم می‌آورد. اطلاعاتی نظیر نام نویسنده یا سایت، اطلاعات تماس، رزومه نویسنده و... . حتی اگر این اطلاعات در ادامه مطلب مدنظر ارائه نشده بود (در صورت وجود) با یک جست‌وجوی ساده می‌توان به آنها دست یافت. نکته دیگری که باید مدنظر داشت این است که در جست‌وجوی اخبار و مطالب مورد نیاز هیچ‌گاه نباید به مطالعه عنوان مطلب بسنده کرد. ارائه‌دهندگان اطلاعات معمولاً تلاش می‌کنند با انتخاب عناوینی اقناع‌کننده، توجه مخاطب را جلب کنند. از این رو، مطالعه صِرف عنوان مطالب خبری نمی‌تواند دیدگاهی کامل درباره محتوای مطلب به مخاطب ارائه دهد. بنابراین، پیش از آنکه مطلبی را تنها به واسطه جذابیت عنوان، برای دیگران ارسال یا درباره آن اظهارنظر کنید، حتماً به‌طور کامل آن را بخوانید، با نگاهی انتقادی تحلیل کنید و سپس در راستای نشر آن گام بردارید. در نهایت، باید اذعان داشت که در فرآیند انتشار اخبار و مطالب کذب همه نقش دارند: سازندگان اخبار، سازمان‌هایی که آنها را پخش می‌کنند، شبکه‌های اجتماعی و کاربران.

اهمیت لینک‌های موجود در متن مطلب مفروض، نکته مهم دیگری است که باید به آن توجه کرد. مطالعه‌ای که در دانشگاه کلمبیا به انجام رسید نشان می‌دهد 59 درصد از لینک‌های خبر در شبکه‌های اجتماعی هرگز کلیک نمی‌شوند. به عبارت دیگر، از هر 10 آمریکایی، شش نفر به خواندن عنوان مطلب بسنده می‌کند.3 این پدیده یکی از مولفه‌های عصر جدید است. هرچه دانش بیشتر در دسترس قرار می‌گیرد، مخاطبان بیشتر به نسخه‌های کوتاه از مطالب بسنده می‌کنند. مردم دیدگاه خود را بر اساس مطالب خلاصه شکل می‌دهند بدون اینکه برای تعمق بیشتر در مطلب تلاشی به خرج دهند. شما به عنوان مخاطب پیام‌های رسانه‌ای باید از خود بپرسید از کجا می‌توان نسبت به صحت ماجرا یا مطلب خبری اطمینان حاصل کرد؟ سیولا لیپکین، مدیر اجرایی انجمن ملی سواد رسانه‌ای (National Association for Media Literacy) آمریکا معتقد است جست‌وجوی مطلب مدنظر از دو منبع معتبر دیگر به شما کمک می‌کند تا بیشتر نسبت به صحت ماجرا آگاهی پیدا کنید.4 تاسف‌برانگیز است که برخی از مخاطبان پیام‌های رسانه‌ای معیار مناسبی برای ارزیابی صحت و اعتبار مطالب در اختیار ندارند. نتایج مطالعه‌ای که اخیراً در دانشگاه استنفورد به انجام رسیده است نشان می‌دهد اکثر نوجوانان قادر به تمییز اخبار کذب از اخبار واقعی نیستند. نوجوانان مورد مطالعه در این تحقیق، دو مولفه را به عنوان اصلی‌ترین معیارهای ارزیابی اعتبار یک مطلب خبری ذکر کرده‌اند: نخست اینکه تا چه اندازه اطلاعات جزئی در خبر وجود دارد و دوم اینکه آیا مطلب خبری با عکسی بزرگ همراه است یا خیر.5 باید پذیرفت که با گذر زمان و پیشرفت جنبه‌های تکنولوژیک جهان پیرامون، زندگی برای شهروندان آگاه دشوارتر و پیچیده‌تر می‌شود. اگر شهروندان نخواهند با اقتضائات دنیای جدید و سبکی از زندگی که به ایشان پیشنهاد می‌شود مقابله کنند، زندگی آرام و بی‌دغدغه‌ای را در پیش خواهند داشت؛ البته به بهای از دست رفتن اراده‌شان! اما اگر شهروندان بر آنند تا با اختیار، مسیر خاص خود را در این جهان ترسیم و اراده خود را اِعمال کنند باید بیش از پیش تلاش کنند. زندگی در جهان رسانه‌ای‌شده کنونی با اتکا به مهارت‌های شهروندی در دهه‌های گذشته میسر نمی‌شود. کسب سواد رسانه‌ای از الزامات زندگی در جهان معاصر است؛ و هر یک از شهروندان به فراخور موقعیتی که در آن قرار گرفته‌اند باید به سطحی از مهارت سواد رسانه‌ای دست یابند. در غیر این صورت، بازیگر بازی دیگرانی خواهند شد که هر از گاهی با طرح نقشه‌هایی هدفمند سعی در سوءاستفاده مادی و معنوی از ایشان دارند.