مشارکت در مشارکت

اوراق مشارکت یکی از ابزارهای غیر‌مستقیم سیاست‌های پولی در کشور است، آمار منتشر‌شده نشان می‌دهد استقبال از بهره‌گیری از این ابزار در سال‌های گذشته افزایش یافته است، بر این اساس از سال‌های 1373 تا 1389 حدود 33 هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت عرضه شده که از این حجم حدود 5/29 هزار میلیارد تومان از این اوراق به فروش رسیده است. همچنین در سال گذشته 47 درصد از اوراق منتشر‌شده بانک مرکزی با تقاضا از سوی مشتریان روبه‌رو بوده است.

تاریخچه اوراق مشارکت در ایران
بعد از انقلاب اسلامی ایران، به دلایل گوناگون از جمله عدم مشروعیت تعلق بهره به اوراق قرضه، از تمایل افراد و موسسات بخش خصوصی به خرید اوراق قرضه به تدریج کاسته شد. از سال ۱۳۵۹ خرید دست اول این اوراق توسط بخش خصوصی به طور کلی متوقف شد. این عامل همراه با انقضای تدریجی سررسید اوراق موجود در دست افراد و موسسات خصوصی موجب شد، از میزان معاملات دست دوم نیز در بورس اوراق بهادار کاسته شود. با اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا از ابتدای سال ۱۳۶۳ اوراق قرضه جدیدی جهت عرضه به مردم منتشر نشد و به تبع آن معاملات دست دوم این اوراق نیز متوقف شد. اوراق قرضه جدید، صرفاً به منظور جایگزینی اوراق سررسید‌شده و همچنین جایزه اوراق قرضه در جریان منتشر شد. بنابراین یافتن جایگزین مناسب برای اوراق قرضه که بتواند در تامین مالی بخش دولتی و همچنین اجرای عملیات بازار باز و مدیریت نقدینگی بانک مرکزی مورد استفاده قرار گیرد، مورد توجه و عنایت سیاستگذاران وقت قرار گرفت.
در سال ۱۳۷۳ اوراق مشارکت با هدف افزایش مشارکت مردم در فعالیت‌های اقتصادی و به منظور ایجاد تنوع در ابزارهای مالی و تامین منابع طراحی شد. همچنین ایجاد، تکمیل و توسعه طرح‌های سودآور عمومی و خصوصی از طریق منابع غیر‌بانکی از جمله دلایل روی آوردن به این اوراق یاد می‌شد. در سال ۱۳۷۶ نیز قانون نحوه انتشار اوراق مشارکت به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید.
بدین ترتیب یکی از انواع اوراق مشارکت که همان تامین مالی است در نظام اقتصادی کشور دوباره جریان یافت. از دیگر اهداف انتشار اوراق مشارکت، «اجرای عملیات بازار باز» و «مدیریت نقدینگی و اعتبار» و «مداخله در بازار پول» توسط بانک مرکزی است. در حالی که در اکثر کشورها، این ابزار متکی بر سیستم نرخ بهره ثابت و از قبل تعیین‌شده در قالب خرید و فروش اوراق قرضه استوار است، در اقتصاد ایران باید از ابزاری استفاده می‌شد تا منطبق با موازین اسلامی باشد. بر این اساس، در ماده ۹۱ قانون برنامه سوم به بانک مرکزی اجازه داده شد با تصویب شورای پول و اعتبار از اوراق مشارکت بانک مرکزی استفاده کند. شورای پول و اعتبار نیز در اواخر سال ۱۳۷۹، انتشار این اوراق را بر مبنای دارایی‌های بانک مرکزی تصویب و بانک مرکزی برای اولین بار در اسفندماه ۱۳۷۹ سه هزار میلیارد ریال اوراق مشارکت با سررسید شش‌ماهه و نرخ سود علی‌الحساب ۱۹ درصد در سال با هدف مدیریت نقدینگی منتشر کرد.
انتشار و عرضه اوراق مشارکت بانک مرکزی از جمله ابزارهای سیاست انقباضی و اجرای عملیات بازار باز است، به طوری که با عرضه این اوراق از حجم نقدینگی که در قالب اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و سپرده‌های دیداری و غیر‌دیداری است، کاسته می‌شود. در بخش پایه پولی نیز انتشار این اوراق موجب افزایش بخش بدهی‌های بانک مرکزی و متعاقب آن کاهش بخش «خالص سایر اقلام پایه پولی» شده و در مجموع پایه پولی را کاهش می‌دهد؛ لذا در مجموع انتشار اوراق از دو طریق آنی و تاخیری (نقدینگی و پایه پولی) موجبات کاهش رشد نقدینگی را فراهم ساخته و سیاستگذار پولی را قادر می‌سازد به کنترل نقدینگی مبادرت ورزد.

اوراق مشارکت در سال‌های گذشته
استفاده از ابزار اوراق مشارکت در سال‌های قبل شدت گرفته است، گزارش‌های بانک مرکزی نشان می‌دهد در سال 1386 حدود 1770 میلیارد تومان اوراق مشارکت انتشار یافته است که از این میزان حدود 1769 میلیارد تومان اوراق مشارکت به فروش رسیده بود. همچنین آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد حجم اوراق مشارکت در سال 1389 بسیار بالا بوده است. بر این اساس در این سال حدود 7/17 هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت انتشار یافت که از این میزان حدود 6/15 هزار میلیارد تومان به فروش رسید. آماری که حکایت می‌کند، علاوه بر افزایش انتشار اوراق از سوی نهادها، استقبال از این طرح نیز راضی‌کننده بوده است. همچنین گزارش‌های بانک مرکزی از سال‌های 1373 تا 1389 گویای این مطلب است که در مجموع بالغ بر 33 هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت توزیع شده که در حدود 5/29 هزار میلیارد تومان از آن به فروش رسیده است. در نتیجه می‌توان عنوان کرد در طول این سال‌ها، حدود 88 درصد از اوراق مشارکت منتشر‌شده، به فروش رسیده است. همچنین از میان آمار ارائه‌شده در طول این سال‌ها می‌توان دریافت حدود 53 درصد اوراق مشارکت در سال 1389 منتشر شده است. این اوراق البته مجموع اوراقی است که تمامی نهادها در این سال‌ها منتشر کرده‌اند.

اوراق مشارکت بانک مرکزی در سال 1391
بانک مرکزی در سال گذشته حدود 10 هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت منتشر کرد که از این میزان بالغ بر 4/4686 میلیارد تومان به فروش رفته است. در نتیجه می‌توان عنوان کرد 47 درصد از اوراق مشارکت بانک مرکزی در سال گذشته با تقاضای مشتریان روبه‌رو بوده است. بر این اساس عرضه این اوراق در سه مرحله صورت گرفت که سود علی‌الحساب در این سه مرحله 20 درصد بوده است. بر اساس آمار منتشر‌شده از بانک مرکزی، در مرحله اول حدود 5/2 هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت منتشر شد که 50 درصد از آن به فروش رسید.
استقبال اوراق مشارکت در مرحله دوم دو برابر شد، اطلاعات بانک مرکزی نشان می‌دهد سهمی از اوراق فروش‌نرفته در مرحله اول نیز فروخته شد، گزارش‌ها نشان می‌دهد در این مرحله نیز بالغ بر 5/2 هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت از سوی بانک مرکزی منتشر شد که در حدود 67/2 هزار میلیارد تومان اوراق به فروش رسید و 670 میلیارد تومان نیز از مرحله اول طرح اوراق مشارکت فروخته شد. انتشار و فروش اوراق مشارکت در مرحله سوم اما کمی قابل تامل بود، از میان پنج هزار میلیارد تومان اوراق مشارکت حدود 770 میلیارد تومان آن به فروش رسید. این آمار گویای این مطلب است که تنها 12 درصد از اوراق مشارکت عرضه‌شده، به فروش رفته است. شاید بتوان یکی از عوامل عدم استقبال اوراق مشارکت را در بر‌آورد نامناسب تقاضای آن از سوی مسوولان وقت بانک مرکزی دانست، اما از دیگر عامل‌های عدم موفقیت طرح اوراق مشارکت، افزایش نرخ ارز بود که جذابیت سرمایه‌گذاری در این بازار در قبال اوراق مشارکت را بیشتر کرد.