زنده‌باد پتروشیمی

یکی دو ماه اول سال حساب نیست؛ در اغلب سال‌های گذشته، حتی در دوران رونق بی‌سابقه درآمدهای نفتی -که از شیر مرغ تا جان آدمیزاد به کشور وارد می‌شد- تراز تجاری ایران در یکی دو ماه اول سال مثبت بود. به یک دلیل بسیار ساده: فروردین‌ماه نیمه‌تعطیل اقتصاد ایران هرگونه واردات را در رخوت و رکود فرو می‌برد، اما صادرات به ویژه در بخش‌های وابسته به نفت (میعانات گازی و محصولات پتروشیمی) به اقتضای فعالیت مداوم چاه‌های نفت و پالایشگاه‌ها چندان تعطیل‌بردار نبود. بنابراین در فروردین هر سال، تراز تجاری ایران به شدت مثبت می‌شد و تا به روال متعادل خود برگردد، یکی دو ماه طول می‌کشید. با این حساب، هر سال تازه در پایان فصل بهار، چشم‌انداز واقعی تراز تجاری اندک‌اندک رخ می‌نمود و در طول ماه‌های بعد شکاف میان صادرات غیرنفتی و واردات ماه‌به‌ماه بزرگ‌تر می‌شد (و طبعاً کفه ترازو به سمت واردات سنگینی می‌کرد).
امسال اما به نظر می‌رسد ماجرا اندکی فرق دارد. چهارمین ماه سال را که پشت سر گذاشتیم، تراز تجاری مثبت 4 /3 میلیارد‌دلاری چشم‌ها را زد. ارزش صادرات غیرنفتی ایران در این ماه بیش از 25 درصد بیشتر از واردات بود. رقم، بزرگ‌تر از آن بود که قابل اغماض باشد. به ویژه با توجه به اینکه در دو سال قبل، همین موقع از سال تراز تجاری ایران به ترتیب منفی 387 و منفی 790 میلیون دلار بود و سال قبل‌تر (92) هم که تراز تجاری مثبت بود، رقم آن به بیشتر از 287 میلیون دلار نرسید.
روشن است که امسال چیزی عوض شده، اما سوال این است که چطور در این زمانه رکود، تراز تجاری ایران اینقدر بهبود پیدا کرده؟ نکند همان‌طور که برخی منتقدان دولت می‌گویند، پای دستکاری آماری در میان است؟ از آنجا که گمرک ایران از چند ماه قبل سیستم‌های آنلاین خود را به طور کامل پیاده کرده و دسترسی روزانه به آمار تجارت خارجی فراهم است، این احتمال بسیار ضعیف می‌نماید. بنابراین، با فرض اعتماد به آمارهای رسمی تلاش خواهیم کرد دلایل این جهش در تراز تجاری را از میان آمار و ارقام موجود استخراج کنیم.
از آنجا که مبنای محاسبه تراز تجاری، اختلاف میان صادرات (غیرنفتی) و واردات است، دو عامل ممکن است در مثبت شدن قابل توجه تراز تجاری نقش داشته باشد: 1- کاهش واردات و 2- رشد صادرات. در ادامه به تفکیک، اثر هر یک از این دو عامل را بر تحولات تجارت خارجی در چهارماهه نخست سال 1395 بررسی و روند آن را با سه سال قبل مقایسه می‌کنیم.

کاهش واردات؛ تداوم یک روند سه‌ساله
بنا بر گزارش رسمی گمرک جمهوری اسلامی ایران، در چهارماهه نخست سال 1395 مجموعاً 9 میلیون و 958 هزار تن انواع کالا به ارزش 12 میلیارد و 865 میلیون دلار وارد کشور شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل از نظر وزن 79 /12 درصد و از نظر ارزش 12 /7 درصد کاهش نشان می‌دهد. به بیان دیگر، در چهارماهه نخست سال 1395 یک میلیون و 460 هزار تن کالای کمتر به کشور وارد شده و 987 میلیون دلار ارز کمتر خرج واردات شده است.
بررسی روند واردات چهارماهه نخست سال در چهار سال اخیر نشان می‌دهد میزان واردات طی دو مرحله کاهش، از قله 17 میلیارد و 318 میلیون‌دلاری سال 1393 به کف 12 میلیارد و 865 میلیون‌دلاری امسال رسیده است (جدول و نمودار شماره1 را ببینید).

افزایش صادرات؛ افتان و خیزان
بر اساس گزارش گمرک ایران، در چهارماهه نخست سال جاری، 41 میلیون و 161 هزار تن کالا به ارزش 16 میلیارد و 308 میلیون دلار به خارج از کشور صادر شده است که نسبت به دوره مشابه سال قبل از حیث وزن 37 /36 درصد و از لحاظ ارزش 11 /21 درصد افزایش نشان می‌دهد. به عبارت دیگر، در دوره اخیر 10 میلیون و 977 هزار تن کالای بیشتر نسبت به دوره مشابه سال 1394 به خارج از کشور صادر شده که دو میلیارد و 843 میلیون دلار ارز بیشتر به کشور وارد کرده است.
بررسی روند صادرات غیرنفتی در چهارماهه نخست سال طی چهار سال گذشته اما رویه ثابتی نشان نمی‌دهد: صادرات غیرنفتی در یک روند افتان و خیزان از 13 میلیارد و 289 میلیون دلار سال 1392 تا 16 میلیارد و 308 میلیون دلار سال 1395 رسیده است. (جدول و نمودار شماره 2 را ببینید).
فارغ از این روندهای چهارساله، محاسبه‌ای دیگر نشان می‌دهد تراز تجاری ایران در دوره چهارماهه نخست سال 1395 نسبت به دوره مشابه پارسال سه میلیارد و 830 میلیون دلار رشد کرده و از منفی 387 میلیون دلار در چهارماهه 94 به مثبت سه میلیارد و 443 میلیون دلار در چهارماهه 95 رسیده است. در این میان، کاهش واردات با سهم 987 میلیون‌دلاری، حدود یک‌چهارم این بار را به دوش کشیده و سه‌چهارم باقی‌مانده مربوط به افزایش دو میلیارد و 843 میلیون دلار صادرات غیرنفتی است (نمودار شماره 3).

جزییات اقلام واردات ایران
یکی دیگر از مولفه‌های موثر در ارزیابی تراز تجاری ایران ترکیب کالاهای عمده وارداتی و صادراتی است. بر اساس گزارش گمرک، کالاهای اساسی همچون سال‌های گذشته، جایگاه نخست را در میان اقلام عمده وارداتی به خود اختصاص داده‌اند. به لحاظ ارزش واردات، برنج با 475 میلیون دلار (با سهم 7 /3‌درصدی از کل واردات)، ذرت دامی با 335 میلیون دلار (با سهم 6 /2‌درصدی از کل)، لوبیای سویا با 315 میلیون دلار (با سهم 45 /2‌درصدی از کل)، کنجاله سویا با 240 میلیون دلار (با سهم 87 /1درصدی از کل) و «قطعات منفصله جهت تولید اتومبیل ‌سواری به استثنای لاستیک» به ارزش 227 میلیون دلار (با سهم 77 /1درصدی از کل) پنج کالای عمده وارداتی ایران در چهارماهه نخست سال 1395 بوده‌اند که مجموعاً 37 /12 درصد از کل واردات را به خود اختصاص داده‌اند.
مقایسه اقلام عمده وارداتی چهارماهه 95 با دوره مشابه پارسال نشان می‌دهد که یکی از اقلام عمده پارسال -که از قضا می‌تواند به‌عنوان مهم‌ترین قلم آنها به حساب آید- در میان پنج قلم برتر وارداتی امسال نیست: ردیف تعرفه‌ای «ماشین‌آلات و دستگاه‌های به‌هم فشردن، شکل دادن یا قالب‌گیری سوخت‌های معدنی جامد، خمیرهای سرامیکی و سایر محصولات معدنی، ماشین‌های درست کردن قالب‌های ریخته‌گری از ماسه» که گروهی از کالاهای واسطه‌ای را شامل می‌شود، پارسال با سهم 96 /1‌درصدی از کل واردات چهارماهه در ردیف چهارم اقلام عمده وارداتی ایران بود، اما امسال از این رده خارج شده است: اتفاقی که می‌تواند به‌عنوان نشانه‌ای از مصرفی‌تر شدن واردات ایران در چهارماهه نخست امسال ارزیابی شود (جدول شماره 3 را ببینید).

جزییات اقلام صادرات ایران
اما شاید راهگشاترین بخش گزارش گمرک ایران در پاسخ به سوال ابتدایی این گزارش (دلیل افزایش کم‌سابقه تراز تجاری ایران) جزییات اقلام عمده صادراتی باشد.
گزارش گمرک جمهوری اسلامی نشان می‌دهد در چهارماهه نخست امسال، این اقلام تعرفه‌ای به ترتیب در صدر صادرات غیرنفتی ایران قرار داشته‌اند: میعانات گازی با دو میلیارد و 912 میلیون دلار (و سهم ارزشی 86 /17 درصد)، گازهای طبیعی مایع‌شده با یک میلیارد و 940 میلیون دلار (و سهم ارزشی 89 /11 درصد)، گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی‌شکل مایع‌شده با 575 میلیون دلار (و سهم ارزشی 52 /3 درصد)، روغن‌های سبک و فرآورده‌ها به جز بنزین با 510 میلیون دلار (و سهم ارزشی 13 /3 درصد) و پروپان مایع‌شده با 494 میلیون دلار (و سهم ارزشی 3 /3 درصد). مشاهده می‌شود که همین پنج قلم کالای «نفت‌پایه» بیش از 43 /39 درصد از ارزش صادرات «غیرنفتی» ایران را به خود اختصاص داده‌اند (جدول شماره4 را ببینید).
یک آمار جالب توجه دیگر نیز در گزارش گمرک وجود دارد که تصویر بسیار روشن‌تری از ترکیب صادرات غیرنفتی ایران به دست می‌دهد. بر اساس این آمار، از مجموع 16 میلیارد و 308 میلیون دلار صادرات ایران در چهارماهه نخست امسال، 9 میلیارد و 681 میلیون دلار آن (تقریباً معادل کل واردات در همین مقطع زمانی) ناشی از صادرات میعانات گازی و محصولات پتروشیمی بوده که کاملاً «نفت‌پایه» و تا حدود زیادی «دولتی» به حساب می‌آیند. این سهم 36 /59‌درصدی کالاهای نفت‌پایه از صادرات غیرنفتی ایران البته چندان بی‌سابقه هم نیست. چراکه در ثلث اول سال گذشته هم از مجموع 13 میلیارد و 465 میلیون دلار صادرات غیرنفتی ایران، هفت میلیارد و 975 میلیون دلار آن (معادل 23 /59 درصد از کل) در همین رسته قرار گرفته بودند (جدول شماره 5 را ببینید).
نکته چشمگیر در این آمار، کاهش 77 /8‌درصدی ارزش صادرات میعانات گازی از یک‌سو و افزایش 51 /41درصدی ارزش صادرات پتروشیمی از سوی دیگر است. این کاهش و افزایش باعث شده است که سهم میعانات گازی در سبد صادراتی ایران از 71 /23 درصد در چهارماهه نخست سال 1394 به 86 /17 درصد در دوره مشابه امسال افت کند و در مقابل سهم کالاهای پتروشیمی در این سبد از 52 /35 درصد پارسال به 51 /41 درصد در سال جاری برسد. اتفاقی که اگرچه تغییری در سهم مجموع صادرات «نفت‌پایه» ایران طی دوره چهارماهه 95 به 94 ایجاد نکرده، اما به دلیل ارزش افزوده بالاتر محصولات پتروشیمی نسبت به میعانات گازی، می‌تواند نشانه‌ای از بهبود ترکیب صادرات غیرنفتی ایران باشد (نمودارهای شماره 4، 5 و 6 را ببینید.)

صادرات به کشورهای توسعه‌یافته‌تر
بخش دیگری از گزارش گمرک نشان می‌دهد: کشورهای عمده طرف تجارت با ایران هم در دوره چهارماهه نخست امسال تفاوت‌هایی با دوره مشابه پارسال داشته است: چین، امارات، کره جنوبی، ترکیه و هند در حالی امسال پنج کشور نخست صادرکننده کالا به ایران بودند که سال گذشته نیز همین جایگاه‌ها را به همین ترتیب اشغال کرده بودند. اما عمده‌ترین واردکنندگان کالاهای ایرانی در چهارماهه نخست پارسال به ترتیب چین، عراق، امارات، هند و افغانستان بودند که امسال دو کشور کره جنوبی و ترکیه به این فهرست پنجگانه وارد شده و دو کشور هند و افغانستان از آن خارج شدند. ترکیب واردکنندگان عمده کالاهای ایرانی در سال جاری به ترتیب عبارت بود از: چین، امارات، ترکیه، عراق و کره جنوبی.

ارزان می‌فروشیم، گران می‌خریم
با وجود این بهبودها در وضعیت تجارت، نسبت ارزشی /‌وزنی صادرات و واردات ایران همچنان به شدت به سود واردات است و شکاف میان «متوسط ارزش هر تن کالای وارداتی» با «هر تن کالای صادراتی» بیشتر هم شده است. گزارش گمرک ایران نشان می‌دهد در چهارماهه نخست امسال هر تن کالای وارداتی به طور متوسط 1292 دلار ارزش داشته است (51 /6 درصد بیشتر از دوره مشابه پارسال) و هر تن کالای صادراتی به طور متوسط 396 دلار (19 /11 درصد کمتر از سال قبل). نمودار شماره 7 این روند را نشان می‌دهد.

کارنامه ثلث اول تحت تاثیر رونق پتروشیمی
با در نظر گرفتن مجموع این تحلیل‌ها، به نظر می‌رسد کارنامه ثلث اول 95 تجارت ایران بیش از هر چیز تحت تاثیر توسعه روزافزون تولید و صادرات پتروشیمی بوده است. موضوعی که در گزارش توصیفی گمرک ایران درباره آمارهای تجارت چهارماهه 95 نیز به نوعی بیان شده است: «بر اساس آمار تجارت خارجی کشورمان در مدت یادشده در صادرات کالاهای پتروشیمی کشورمان شاهد رکوردشکنی سهم این کالاها از کل صادرات کشورمان بوده‌ایم، به ‌طوری که با افزایش 51 /41‌درصدی صادرات این کالاها در سال‌جاری سهم این کالاها از کل صادرات غیرنفتی به 51 /41 درصد افزایش یافته است. در این مدت شش میلیارد و 769 میلیون دلار انواع کالای پتروشیمی به وزن 13 میلیون و 684 هزار تن از ایران به سایر کشورها صادر شد. سهم کالاهای پتروشیمی از کل صادرات کشورمان در چهارماهه نخست سال گذشته 52 /35 درصد بود.»
گزارش رسمی گمرک جمهوری اسلامی در عین حال، بخشی از رشد 11 /21درصدی صادرات غیرنفتی و مثبت شدن 4 /3 میلیارد‌دلاری تراز تجاری ایران را ناشی از «آثار مثبت برجام» و «اجرای سیاست‌های اقتصاد مقاومتی» می‌داند و تاکید می‌کند: «تراز عملکرد تجارت خارجی کشورمان در مجموع حکایت از آن دارد که با اجرایی شدن برجام شاهد به ثمر نشستن چانه‌زنی تجار و بازرگان کشورمان برای افزایش صادرات غیرنفتی هستیم که این مهم علاوه بر آثار مثبت برجام نشان‌دهنده آثار و نتایج پیاده‌سازی سیاست‌های اقتصاد مقاومتی در دولت هم هست.»