اتاق بازرگانی کرمانشاهان چه زمانی تاسیس شد؟
از اطاق تجارت تا اتاق بازرگانی
پیش از ایجاد هرگونه تشکیلات صنفی و اتحادیههای تجاری در تاریخ معاصر ایران و عمدتاً قبل از مشروطیت، حرکتی اجتماعی در مرکز کشور در عهد سلطنت ناصرالدینشاه(۱۳۱۳-۱۲۶۴ ه. ق) صورت گرفت که در تالیف افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ذیل مبحثطبقه بازرگان، هوشیاری اجتماعی و مجلس و وکلای تجار از آن نام برده شده است، چنان که میخوانیم «مجلس وکلای تجار ایران» که مجلس تجارت هم میگفتند یکی دیگر از مناظم جدید است، دستگاه اقتصادی با صلاحیت حقوقی و شخصیت سیاسی.
پیش از ایجاد هرگونه تشکیلات صنفی و اتحادیههای تجاری در تاریخ معاصر ایران و عمدتاً قبل از مشروطیت، حرکتی اجتماعی در مرکز کشور در عهد سلطنت ناصرالدینشاه (1313-1264 هـ. ق) صورت گرفت که در تالیف افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ذیل مبحث طبقه بازرگان، هوشیاری اجتماعی و مجلس و وکلای تجار از آن نام برده شده است، چنان که میخوانیم «مجلس وکلای تجار ایران» که مجلس تجارت هم میگفتند یکی دیگر از مناظم جدید است، دستگاه اقتصادی با صلاحیت حقوقی و شخصیت سیاسی. در فرض کلی، این مجلس مقام تنظیمکننده نقشه ترقی اقتصادی و توسعه بازرگانی خارجی بود، از نظر قضایی مسوولیت محکمه تجارت را بر عهده داشت و حتی با اختیاراتی بیشتر از آن، بالاخره مجلسی بود، مرکب از نمایندگان منتخب تجار ایران با هدف سیاسی، بر روی هم جلوههای تازهای بود، از حرکت اجتماعی طبقه تجار در اوضاع تاریخی زمانه.
مجلس وکلای تجار که در سال 1301 هـ. ق تاسیس یافت، تشکیل میشد از مجلس مرکزی پایتخت با شاخههای گستردهاش در همه ولایات.
انتخابات مجلس وکلای تجار در بیشتر ولایات در دو ماهه شوال و ذیالقعده 1301 انجام گرفت، مجالس یکان یکان برپا گشتند (افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، ص335).
آدمیت ضمن معرفی هیات وکلای شهرها در مورد وکلای تجار در کرمانشاهان آورده است: «وکلای دهگانه کرمانشاه، از طرف سی و یک نفر در ذیالقعده انتخاب شدند اما صورت آن بهدست نیامد» (همان، ص 339).
پیرامون قطعیت تشکیل هیات وکلای تجار کرمانشاهان شکی نیست، چرا که ظلالسلطان که از سال 1296 هـق بر بخش گستردهای از ایران آن روزگار حاکمیت داشته در پاسخ تلگراف صدر اعظم نوشته است: «همان قسم که در روز اول حکم فرمودید مجلس تجارت در ولایات منعقد شود، اینجانب هم به همه ولایات نوشتم و جوابهای تشکرآمیز از فارس و کرمانشاهان و بعضی جاهای دیگر رسید» (همان، صص 348 و 349).
بر همین اساس نقش تجار و بازرگانان در جریانهای سیاسی جامعه در هر حال و با هر اندیشهای نقشی کارساز و کلیدی بوده، در استان کرمانشاهان تعدادی از بازرگانان در دوره اول مجلس شورای ملی سال 1285 خورشیدی نامزد احراز نمایندگی یا وکالت مجلس شده (اسناد انتخابات مجلس شورای ملی کرمانشاهان در بیست و چهار دوره مجلس شورای ملی، صص 41 تا 43).
منتخب دوره اول مجلس از کرمانشاهان یکی از بازرگانان به نام حاج ملک محمد تاجرکرمانشاهی بوده که از ناحیه تجار و کسبه به نحو انتخابات طبقاتی از طرف مردم کرمانشاه برگزیده شد (نهضت مشروطیت در کرمانشاه و کنگاور، ص 149).
از سال 1304 خورشیدی شهرستانهای سنقر و کرمانشاه دارای هیاتهای اتحادیه تجار بوده و اسنادی با سربرگ مربوطه از آنها موجود است (اسناد تجاری ادوار اول تا پنجم شورای ملی
1304- 1285 ش، صص 489،492 و 493).
در اسناد و اوراق کمیسیون عرایض ادوار مجلس شورای ملی شهریورماه سال 1206 خورشیدی، عریضهای با سربرگ چاپی هیات اتحادیه تجار کنگاور و با امضای رئیس اتحادیه تجار و ممهور به مُهر هیات مذکور موجود است که تظلمات عمومی را به مجلس شورای ملی دوره ششم اعلام داشته است (اسناد بایگانی راکد کمیسیون عرایض مجلس شورای ملی دوره ششم، ج 1، کارتن 65، نمره 64-).
به هر صورت تا پیش از تشکیل اتاق تجارت کرمانشاه به صورت رسمی در سال 1310، اتحادیه تجار شهرستانها پیگیر مطالبات مردمی و صنفی محل خود بودهاند. و از جمله هم موجودیت اتحادیه عمومی اصناف کرمانشاهان که در سال 1305 خ فعال بوده و اعضای شناختهشدهای داشته است (مکتوب نمره 133، 25 شهر رجب 1345، کتابخانه اسناد مجلس).
وزارت تجارت و فواید عامه
بعد از مشروطه در تشکیلات جدید دولتی برابر نظام نوین دو وزارتخانه به اسامی تجارت و فواید عامه پدید آمد، وزارت تجارت، وزارتخانه نوسازی نبود، اما پیش از مشروطیت فاقد اهمیت نقش اجرایی بوده و تنها به آن بخش از اختلافات بازرگانان که امکان آن نبود تا در میان خود دوستانه آن اختلافات حل شود، رسیدگی میشد و گهگاهی نیز در اختلافات و برخوردهای تجار ایرانی و دیگر کشورها خودی نشان میداد، اما در تشکیلات جدید وزارت تجارت، اداراتی مانند اداره محاکمات تجاری داخله، اداره فلاحت و اداره صنایع گنجانده شد و از ادارهای تشریفاتی به سازمانی بزرگ و مهم که در برابر مجلس شورای ملی پاسخگو و مسوول بود بدل شد (تاریخ تجارت و سرمایهگذاری صنعتی در ایران، ج 2، ص 797).
قانون تشکیل اتاقهای تجارت
قانون تشکیل اتاقهای تجارت در دهم مهرماه 1309 خورشیدی تصویب و به موجب آن اجازه تاسیس 36 اتاق جدید در شهرهای بزرگ به تناسب نمایندگان از 6 الی 15 نفر داده شد. بنا به متن مواد قانون عضویت در اتاق تجارت افتخاری و مدت عضویت اعضا سه سال تعیین شد که در پایان هر سال یک ثلث اعضا باید تجدید میشدند و در قانون وظایف اتاق نیز تعریف شده بود (نشریه از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران، ص 26). اتاق تجارت کرمانشاه بر اساس پیشنهاد اصلاح قانون اتاق تجارت و اصلاحات انجامشده آن که از جانب مجلس دوره هشتم تصویب شده بود شکل گرفت (مجله اتاق تجارت، شماره 32، 15 بهمن 1310، ص 11).
تشکیل اولین دوره اتاق تجارت در کرمانشاه
اتاق تجارت کرمانشاه و سپس با تغییر نام آن به اتاق بازرگانی از اولین روز تشکیل جلسه تمامی مطالب و مراتب مطرحشده و تصمیمات متخذه آن توسط منشی مربوطه در دفترهایی با کاغذ بزرگ امتحانی مجلد، با قلم نیش و جوهر مرکب، مشکی، آبی، بنفش شرح اقدامات لازمه آن به تعداد هر جلد دفتر تا دوران انقلاب اسلامی ثبت شده، اولین نشست اتاق به این صورت در جلد اول دفتر مربوطه آمده است: بر حسب دعوت حکومت جلیله کرمانشاهان «نمایندگان محترم اداره کل تجارت» روز یکشنبه 16 آبان سال 1310 آقایان مفصله ذیل که از طرف هیات معظم دولت به عضویت اتاق تجارت کرمانشاه منتخب شدهاند، در دارالحکومه حاضر، اعتبارنامه عضویت اتاق به 11 نفر حاضرین از طرف حکومت جلیله تسلیم شد. اسامی حاضرین: آقای حاجی سیدمهدی ملکوتی، آقای حاجی سیدمرتضی سامنیزاده، آقای میرزاعلیآقا فخرالتجار، آقای میرزا عباس حاجدایی، آقای حاج محمدهادی حریری، آقای میرزا فتحالله قندی، آقای حاجی میرزا عباسعلی فرهودی، آقای حاجی عبدالحسینصاحب، آقای حاجحسن کاشانی، آقای حاجخان رحمان، آقای موشی لالهزار.
در روز پنجشنبه 20 آبان 1310 با توزیع اوراق سفید و اخذ رای مخفی به صورت فردی نسبت به تعیین هیات رئیسه اقدام شد و آقای میرزا عباس حاجدایی (حاجعباس حاجدایی) با هفت رای به عنوان رئیس انتخاب شد (دفتر ثبت صورت جلسات اتاق تجارت کرمانشاه، دفتر یکم، صص 1 و 2).
از همان تاریخ و تا 1325 که مدت زمانی مرحوم عبدالحسین صاحب از تجار معروف کرمانشاهان که باب تجارتی گسترده را در شام [حلب- دمشق] با شارل کباری از تجار جهانی راه انداخته بود، حاجدایی همچنان عهدهدار ریاست اتاق تجارت بوده و مجدداً از 10 /6 /1326 تا 7 /5 /1347 ریاست اتاق به عهده این شخصیت مردمی، خدمتگزار، کارآفرین، متدین و عاشق عمران و آبادانی و توسعه و بسط معارف بوده است. تشعشع بارز شخصی مرحوم حاجعباس حاجدایی از سال 1312، نسبت به دایر کردن شبکه روشنایی و توسعه آن در سالهای بعد چنان بوده است که هیچ مسوولی اعم از استاندار، فرمانده، لشکر روسای ادارات و... قبل از حضور در اتاق و معرفی خود به مشارالیه و اعضای اتاق، مجاز به حضور در محل کار و معارفه و انجام وظیفه نبوده و این پدیده نیکو در مورد حضور نمایندگان ادوار مجلس شورای ملی نیز صادق مینموده است.
ادوار موجودیت اتاق تجارت و سپس تغییر نام آن به اتاق بازرگانی برابر مستندات موجود و صورت جلسات دفاتر مربوطه به این صورت بوده است:
■ دوره اول سهساله از 1310 تا 1313
■ دوره دوم اتاق از بهمن سال 1313 تا بهمن 1316
■ دوره سوم از 1316 تا تیرماه 1320.
بدیهی است در این دوره و از تاریخ دوم آبان 1317، برابر بخشنامه وزارت بازرگانی نام اتاق تجارت به اتاق بازرگانی تغییر یافت (متن بخشنامه وزارت بازرگانی، جلد دوم دفتر ثبت صورتجلسات، صص154 تا 160).
دوره چهارم اتاق بازرگانی کرمانشاهان از 1 /6 /1320 شروع به کار کرده که مصادف بوده است با اشغال کرمانشاهان از جانب نیروهای متفقین که به موجب نامه 31 /4 /1321 وزارت بازرگانی و پیشه و هنر و بر حسب ماده 29 قانون جدید اتاقهای بازرگانی مصوب دوم تیرماه 1321، در 15 /5 /1321 منحل شده است و لذا دوره پنجم اتاق از روز یکشنبه 17 آبان 1321 شروع به کار کرده است (دفتر ثبت صورتجلسات، جلد سوم، صص 7 و 8).
در دفتر ثبت صورتجلسات جلد سوم صص 65 و 66 و 67 آمده است: چون دوره پنجم اتاق یا به تعبیری دوره اول قانون جدید اتاقهای بازرگانی در هفدهم آبان 1323 منقضی میشده، بنا به دستور مورخه 5 /6 /1323 وزارت بازرگانی و پیشه و هنر از طرف استانداری، انجمن انتخابات دوره دوم جدید یا دوره ششم قبلی از 23 مهر تشکیل و جریان انتخابات و تشکیل جلسات دوره مذکور در دفتر مخصوص ثبت شده، بنابراین جلسه سی و ششم دوره پنجم به عنوان اولین جلسه دوره ششم یا دوره دوم قانون جدید در هجدهم دی ماه 1323 تشکیل و تلقی میگردد. در این جلسه انتخاب هیات رئیسه صورت گرفت و مرحوم حاج عبدالحسین صاحب با داشتن پنج رای در برابر سه رای مرحوم حاجعباس حاجدایی به عنوان رئیس اتاق برگزیده شد (جلد سوم دفتر ثبت صورت جلسات، صص 68 و 69).
دوره دوم قانون جدید اتاق در دهم شهریور 1326 منقضی و لذا اولین جلسه دوره سوم اتاق در هجدهم مهرماه 1326 تشکیل و حاجعباس حاجدایی به عنوان رئیس انتخاب شد (دفتر صورتجلسات، جلد سوم، ص 125).
دوره چهارم اتاق در 16 خرداد 1329 تشکیل شد و تا شهریور 1331 به کار خود ادامه داد. در پنجم شهریور اولین جلسه دوره پنجم اتاق با تعیین هیات رئیسه که همچنان مرحوم حاجدایی بوده است به کار خود ادامه داده و در پنجم شهریور 1333 دوره آن منقضی شده. اتاق بازرگانی کرمانشاهان از اول شهریور 1333 دچار فترت شده و تا 3 /6 /1334 یعنی مدت زمانی بالغ بر یک سال و یک ماه فعالیتی نداشته است. دوره ششم اتاق در 30 /6 /1334 تشکیل شد و با تعیین هیات رئیسه کار خود را شروع کرد و در دوره هفتم اولین جلسه خود را در 26 /7 /1337 آغاز کرد و تا 26 /7 /1340 ادامه داشت.
دوره هشتم اتاق در 18 /7 /1340 کار خود را شروع و در 12 /10 /1343 منقضی، دوره نهم اتاق در 18 /7 /1344 تشکیل و در هفتادمین نشست 7 /5 /1347 به کار خود پایان داد (جلد ششم دفتر صورتجلسات، صص 105 و 106).
در جریان عبور از دوره نهم به دوره دهم بنا به بخشنامه وزارت اقتصاد موضوع تعویق انتخابات دوره دهم پیش آمد که مرحوم حاجدایی این موضوع را خلاف قانون دانسته و نشأتگرفته از فعل و انفعالاتی بیان کردند و در همین رابطه مستعفی شدند (دفتر صورتجلسات، جلد ششم، ص 107).
در ادامه موضوع که مربوط به دوره وزارت دکتر علینقی عالیخانی به عنوان وزیر اقتصاد است، اقداماتی صورت گرفت. انتخابات دوره دهم اتاق کرمانشاهان در 12 /6 /1347 برگزار و اعضای مربوطه انتخاب و به موجب آگهی شماره فرمانداری کرمانشاه به اطلاع مردم رسانیده شد. موضوع انتخاب هیات رئیسه در بین خود آنان که مراتب مشروحه امر در پروندههای مربوطه موجود است، مورد اختلاف بوده و در نتیجه آنچه ضرورت بازگفتار آن را در این پیشینه محسوس مینماید این است که شاید طول مدت ریاست حاجدایی از سال 1310 تا نزدیک به سال 1348 و قریب 38 سال بدون وقفه و تنها در یک دوره آن هم به مدت شش ماه که عبدالحسین صاحب به ریاست اتاق برگزیده میشوند و همچنین تعلل اعضای اتاق در تعیین هیات رئیسه در مدت زمانی بالغ بر حدود 9 ماه موجب میشود تا استاندار کرمانشاهان با جلب موافقت مسوولان وزارت اقتصاد درصدد ایجاد تحولی در اتاق برآید و بدون انحلال دوره دهم که محملی برای انحلال آن نداشته، نسبت به تعیین هیات رئیسه اقدام و نسبت به انتخاب آقای جواد غضنفری به عنوان رئیس اتاق اقداماتی صورت گیرد.
دوره اول اتاق بازرگانی کرمانشاهان
در سال 1349 بدون اینکه دسترسی به اسنادی داشته باشیم که چگونگی نامگذاری دوره دهم اتاق را به دوره اول روشن نماید، روال کار به صورت دوره اول اتاق با مدیریت جدید در تکاپوی راهاندازی و تاسیس دانشگاه در کرمانشاه به اقداماتی دست زده که صحنهگردان آن رئیس اتاق بوده است (روزنامه کیهان، ش 8043، 24 اردیبهشت 1349، ص 15).
دوره دوم اتاق بازرگانی در سال 1353 شروع به کار کرده و در این دوره ظاهراً بدون دسترسی به مدارک مورد لزوم، آخرین دوره اتاق بازرگانی کرمانشاهان است که منتهی به پدیده شکوهمند انقلاب اسلامی 1357 شده. بدیهی است در ادوار بعدی تشکیل اتاق مربوط به پیروزی انقلاب اسلامی و تشکیل دولت جمهوری اسلامی ایران، سوابقی در اختیار نیست.
منابع:
1- افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، فریدون آدمیت و هما ناطق، انتشارات آگاه، شماره ثبت 668، 2 /5 /1356، تهران.
2- اسناد انتخابات مجلس شورای ملی کرمانشاهان در بیست و چهار دوره مجلس شورای ملی به کوشش اردشیر کشاورز، علی ططری، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1390، تهران.
3- اسناد تجاری ادوار اول تا پنجم شورای ملی 1285، 1304 ش، به کوشش راضیه یوسفینیا، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388، تهران.
4- تاریخ تجارت و سرمایهگذاری صنعتی در ایران، خسرو معتضد، جلد دوم، 1388، تهران.
5- نشریه از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران، ویژه نکوداشت یکصد و بیست و هفتمین سال تاسیس اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای ملی، 1389.
6 - دفتر ثبت صورتجلسات اتاق تجارت کرمانشاه، دفتر یکم.
دیدگاه تان را بنویسید