از بزرگ‌ترین پیروزی تا بزرگ‌ترین شکست

41 سال پیش در روز 16 اکتبر سال 1973 میلادی، بعد از اینکه آمریکا در جنگ یوم کیپور از کشور اسرائیل حمایت کرد کارتل نفتی اوپک که کشورهای در حال توسعه و مالک نفت در آن عضو هستند فروش نفت را به اسرائیل و متحدانش ممنوع کرد. این سیاست که در سال‌های اوج قیمت نفت اجرا شد زمینه را برای کوتاه آمدن کشورهای غربی در جنگ فراهم کرد و در آن زمان از این سیاست و نتایج آن به عنوان اولین پیروزی جهان سوم بر قدرت‌های غربی یاد کردند.
اما با گذشت بیش از چهار دهه از آن زمان، به نظر می‌رسد از آن قدرت زیاد و اثر‌گذاری بالای اوپک در عرصه جهانی خبری نیست. افول قدرت اوپک در جهان به دنبال سرمایه‌گذاری‌های کلانی که در زمینه انرژی‌های نو انجام شده است و تنش‌های سیاسی و ژئوپولتیکی که در خاورمیانه وجود دارد سبب شد بازار نفت دنیا از انحصار اوپک خارج شود. افول اوپک در عرصه صنعت نفت دنیا مقوله‌ای است که در سال‌های اخیر بارها به آن پرداخته شده است و هر یک از تحلیلگران دلیل خاصی برای این افول در نظر می‌گیرند ولی در سه عامل با یکدیگر اتفاق‌ نظر دارند؛ اول: مهم‌ترین دلیل را می‌توان از بین رفتن همبستگی کشورهای عضو اوپک و عدم پایبندی به قوانین و سیاست‌های تدوین‌شده در جلسه دانست. بی‌اعتمادی اعضا به این سازمان باعث شده است تا اوپک کنترل خود را روی بازار نفت از دست بدهد.
دوم: سرمایه‌گذاری‌های کلان آمریکا در تولید انرژی‌های نو و اثربخشی این سرمایه‌گذاری‌ها در کنار افزایش تولید گاز طبیعی شیل در این کشور که می‌تواند آمریکا را به یک صادر‌کننده گاز تبدیل کند.
سوم: افزایش تولید نفت و گاز طبیعی در کشور روسیه که اقتصادی کاملاً وابسته به انرژی دارد و به همین دلیل تلاش می‌کند از هر فرصتی برای بیشتر کردن درآمد صادراتی‌اش استفاده کند.
حال در چهل و یکمین سالگرد «بزرگ‌ترین پیروزی جهان سوم بر دنیای غرب» بزرگ‌ترین مظهر دنیای غرب یعنی آمریکا این فرصت تاریخی را دارد تا با کمک نوآوری‌ها و تکنولوژی‌های جدیدی که در زمینه انرژی دارد تمام‌قد در برابر اوپک بایستد و از ناتوانی سازمان اوپک در کنترل بازار نفت دنیا در جهت تضعیف هر چه بیشتر این سازمان بهره بگیرد.
آمریکا در سال‌های اخیر سرمایه‌گذاری‌های زیادی در استفاده از انرژی‌های نو، ‌‌انرژی‌های احیا‌شدنی در دنیا انجام داده است. افزایش هزینه سوخت‌های فسیلی در کنار مداخلات زیاد دولت آمریکا در بازار انرژی -هم انرژی‌های فسیلی از قبیل نفت و گاز طبیعی و هم انرژی‌های احیا‌شدنی- در کنار سرمایه‌گذاری‌های کلان در حوزه استفاده و بهره‌برداری از انرژی‌های نو و انتقال آن به بازارهای مصرف مختلف فرصت‌های تازه‌ای را در اختیار بازار انرژی آمریکا و دنیا قرار داد. طبق گزارش‌های موجود از سال 2006 میلادی تاکنون سرمایه‌گذاری در تولید سوخت‌های گیاهی در دنیا دو برابر شده است و هم‌اکنون روزانه 2/1 میلیون بشکه سوخت گیاهی در دنیا تولید می‌شود. ولی تولید انرژی‌های بادی از سال 2008 میلادی تاکنون از معادل یک میلیون بشکه در هر روز به بالغ بر دو میلیون بشکه در روز افزایش یافته است و با نرخ بالغ بر 20 درصد در هر سال تولید این نوع سوخت در دنیا رشد می‌کند. میزان تولید انرژی خورشیدی از معادل 20 هزار بشکه نفت در روز در سال 2008 میلادی به بالغ بر 400 هزار بشکه در روز در سال 2013 میلادی رسید. این روند افزایشی تولید انرژی‌های احیا‌شدنی در دنیا و صادرات تکنولوژی‌های مربوط به آن به کشورهای صنعتی دنیا سبب می‌شود تا به تدریج وابستگی به نفت خاورمیانه کمتر و کمتر شود.
نوآوری‌های آمریکا در سوخت‌های جایگزین از قبیل تولید خودروهایی که با گاز طبیعی کار می‌کنند و ساخت خودروهای الکتریکی، تکنولوژی‌های ارتقا‌دهنده راندمان مصرف انرژی، انواع باتری‌های شارژ‌شدنی و بادوام باعث شد تا تقاضای نفت در دنیا سیر نزولی به خود بگیرد و رشد تقاضا در کشورهایی که این تکنولوژی را ندارند با کاهش تقاضا در کشورهای دارای این تکنولوژی جایگزین شود و در نتیجه برآیند تقاضای نفت در دنیا کاهشی باشد.
آمریکا که نفت را تنها برای مصرف داخل استخراج می‌کند و در بازار جهانی نفت سهمی ندارد در سال‌های اخیر اقدام به اکتشاف و استخراج حوزه‌های گاز طبیعی کرده است و موفقیت‌های زیادی هم در زمینه افزایش استفاده از گاز طبیعی به جای نفت در صنایع مختلف و افزایش تولید و حتی صادرات گاز طبیعی در دنیا انجام داده است. در سال‌های اخیر حوزه‌های گاز طبیعی بزرگی در آمریکا استخراج شده و باعث افزایش عرضه گاز طبیعی در جهان شده است. افزایش تولید گاز شیل آمریکا در کنار کاهش مصرف گاز طبیعی مایع در این کشور، زمینه را برای صادرات گاز طبیعی مایع آمریکا به بازار مصرف اروپا فراهم کرد. در سال‌های اخیر ساخت خط لوله انتقال گاز طبیعی مایع به اروپا در دستور کار مقامات آمریکایی قرار گرفته است و این سیاست در راستای سیاست کاهش وابستگی به منابع انرژی کشورهای خاورمیانه و روسیه است. هم‌اکنون بازار گاز طبیعی اروپا در انحصار کشور روسیه است و در سال‌های گذشته از این ابزار برای تحقق اهداف سیاسی‌اش استفاده‌های زیادی کرد.
اما تا خارج شدن بازار اروپا از انحصار روسیه سال‌ها فاصله است و در این بازه زمانی همچون سال‌های گذشته همچنان روسیه نقشی کلیدی در بازار انرژی دنیا دارد. روسیه در سال‌های اخیر همواره اقدام به افزایش تولید خود کرده است تا از منابع مالی ناشی از فروش نفت و گاز طبیعی استفاده کند. افزایش قدرت روسیه در بازار انرژی دنیا طی یک دهه گذشته عامل دیگری است که از قدرت اوپک در بازار انرژی دنیا کاست. روسیه سیاست تولید نفت و گاز برای تقویت درآمدهای صادراتی و به دنبال آن استفاده از این منابع مالی برای رشد اقتصادی را در پیش گرفته است. تولید زیاد نفت و گاز طبیعی در کشور روسیه سبب شده است تا کنترل اوپک روی بازار نفت دنیا از بین برود. در واقع سیاست اوپک برای بالا نگه داشتن قیمت نفت از طریق محدود کردن حجم تولید با سیاست‌های روسیه در تناقض است و اغلب سبب می‌شود تا اوپک توانایی کنترل قیمت و کنترل بازار را از دست بدهد.
ولی مهم‌ترین نشانه افول اوپک در از بین رفتن اعتماد اعضای این سازمان به خصوص تولید‌کنندگان بزرگش به نقش خود در بازار نفت دنیاست. وزیر نفت عربستان سعودی که همیشه به عنوان مهم‌ترین عضو در جلسات این سازمان حضور داشت اخیراً اعتماد خود را به اوپک از دست داده است و در یک مصاحبه اعلام کرد هر تصمیمی در جلسات اوپک گرفته شود، کشورهای عضو اوپک به آن پایبند نیستند و به همین دلیل هم نمی‌توان انتظار رسیدن به نتیجه مطلوب از نتایج سازمان را داشت. به نظر می‌رسد اعضای اوپک تمایلی به افزایش قیمت نفت در بازار ندارند زیرا بر این باورند که با افزایش قیمت این منبع انرژی بیش از پیش قدرت رقابت خود را در بازار نفت دنیا از دست می‌دهند. از طرفی بحران‌های ایجاد‌شده در کشورهای خاورمیانه، درگیری‌های کشور عراق و تحریم‌های غرب علیه برنامه هسته‌ای ایران و صنعت نفت این کشور همگی سبب شد تا به تدریج قدرت اوپک در بازار نفت دنیا کاهش یابد.