سرانجام یک مذاکره

گام نهایی مذاکرات هسته‌ای ایران و 1+5 در نهایت برداشته شد و توافقی در 100 صفحه همراه با جزییات و کلیات آن راهی مجالس قانونگذاری آمریکا و ایران (کنگره در آمریکا و مجلس شورای اسلامی در ایران) شد تا پس از تصویب به همراه گزارش نهایی آژانس از اجرای تعهدات ایران به شورای امنیت برده شود و قطعنامه‌ای را در لغو تمامی اشکال تحریم‌های هسته‌ای علیه تهران به همراه داشته باشد. با علی واعظ، تحلیلگر ارشد گروه بین‌المللی بحران، روند اجرای توافق جامع هسته‌ای ایران و 1+5 را تا زمان تصویب در شورای امنیت سازمان ملل و قطعیت اجرا برای تمامی کشورهای جهان مورد بررسی قرار داده‌ایم که ماحصل آن بدین شرح است.

توافق جامع هسته‌ای ایران و 1+5 به چند موضوع اصلی می‌پردازند. یک فصل به ساز و کار اجرایی توافق از سوی ایران اختصاص دارد. اینکه به چه نحوی باید از تعداد سانتریفیوژهای فعلی کاسته شود و سانتریفیوژهای باقی‌مانده در نطنز و فردو با چه سیستمی به فعالیت خود ادامه دهند. یا در بخش دیگری به این موضوع پرداخته می‌شود که انباشت مواد غنی‌شده ایران باید به چه صورتی کاهش داده شده یا رقیق شود و حتی در صورت امکان در بازارهای بین‌المللی به فروش برسد. مساله رآکتور اراک و چگونگی طراحی مجدد آن در یک پروژه مشترک میان ایران و 1+5 نیز موضوع دیگری است که در فصلی مجزا بدان پرداخته می‌شود؛ در این فصل نحوه خروج قلب رآکتور اراک از آن، تخریب این رآکتور و جایگزینی آن با رآکتوری دیگر در مشارکت متخصصان ایرانی و بازرسان آژانس مورد اشاره قرار گفته و به گونه‌ای عمل خواهد شد تا به لحاظ ایمنی سوخت و مسائل مربوط به کارایی رآکتور در بهترین سطح قرار داشته باشد.

‌فصل پیرامون طراحی مجدد رآکتور اراک به بحث‌های پیرامون موضوع R&D ارتباطی دارد؟

خیر، به این موضوع در یک ضمیمه جداگانه اشاره شده است. اگرچه رآکتور اراک، رآکتوری با تعریف تحقیقاتی است اما عملاً از آن بیشتر برای تولید ایزوتوپ دارو استفاده می‌شود. زمانی که صحبت از پروسه تحقیق و توسعه می‌شود بیشتر مباحث مربوط به غنی‌سازی را دربر می‌گیرد که در ضمیمه جداگانه خود بدان پرداخته می‌شود. ایران و 1+5 در رابطه با فعالیت‌های تحقیقاتی به توافقات درخور توجهی دست پیدا کرده‌اند و یکی دیگر از فصولی که در توافق جامع ایران و اعضای گروه 1+5 به آن توجه شده است، همکاری‌های هسته‌ای با کشورهایی نظیر فرانسه در موضوعاتی نظیر گداخت هسته‌ای یا با روسیه در ساخت میله‌های سوخت است. مباحثی چون طراحی رآکتورهای قدرتی و تحقیقاتی نیز در همکاری با کشورهای اروپایی به آن اشاره شده است یا برگزاری کارگاه‌های آموزشی مشترک در مباحث مربوط به موضوع ایمنی و امنیت نیروگاه‌های هسته‌ای مورد توجه قرار گرفته است؛ در طول سالیان گذشته متخصصان ایرانی از این فرصت محروم بودند و حالا می‌توانند به راحتی از این امکان استفاده کنند. در توافق نهایی ایران و 1+5 فصلی نیز به فعالیت کمیسیونی اختصاص داده شده است که کار رفع اختلاف و نظارت بر حسن اجرای کار را بر عهده دارد. فعالیت این کمیسیون به لحاظ اجرای طولانی‌مدت توافق جامع، بسیار مهم است؛ در نظر داشته باشید این یک توافق بسیار پیچیده و دارای مراحل متعدد است که بی‌شک در مراحل اجرای کار با سوءتفاهم‌هایی همراه خواهد بود. بر همین اساس طبیعی است که مکانیسمی وجود داشته باشد تا میان تخلفات غیرعمدی و عمدی طرفین تمایز قائل شود. یک ضمیمه نیز مربوط به شفافیت و نظارت بر روند اجرای امور از سوی ایران می‌شود که اجرای داوطلبانه پروتکل الحاقی پس از تصویب در مجلس شورای اسلامی تا چگونگی دسترسی آژانس به مراکز هسته‌ای و غیرهسته‌ای را شامل خواهد شد. علت اهمیت گنجاندن این ضمیمه‌ها به متن اصلی توافق آن است که در توافقی که در گذشته با کره شمالی منعقد شده بود تنها در چهار صفحه به کلیات امر پرداخته شده و اشاره‌ای به جزییات توافق نشده بود که همین موضوع نیز موجب برداشت‌ها و تفاسیر متفاوتی از متن توافق شد تا طرفین از اجرای تعهداتشان شانه خالی کنند و زیر بار اجرای آن نروند. توافق جامع هسته‌ای با ایران نخستین توافق چندجانبه‌ای است که در جزییات آن به مسائل اشاعه‌ای اشاره شده است و طرفین تلاش کرده‌اند تا با وارد شدن در جزییات از سوءتفاهم‌های بعدی جلوگیری کنند. این جزییات استاندارد بسیار بالایی در تدوین این توافق را ثبت می‌کند.

‌یعنی با این ضمیمه‌ها به تمامی اختلافات توافق هسته‌ای ایران و 1+5 پاسخ داده شده است.

بله 100 درصد. خطوط کلی توافق در بخش اصلی آن مشخص شده است اما ضمیمه‌ها نیز چگونگی روند اجرای این توافق را نشان داده‌اند. قطعاً اگر این ضمیمه‌ها وجود نداشتند طرفین تفاسیر متفاوتی از توافق را مطرح می‌کردند و احتمال شکست آن بسیار زیاد بود. توافق هسته‌ای با ایران به لحاظ فنی بسیار پیچیده است و ممکن است سوءبرداشت‌هایی از آن مطرح شود و بر همین اساس هم در جزییات به کوچک‌ترین مسائل آن پرداخته شده است. این جزییات بیشترین زمان را پس از دستیابی به تفاهم لوزان به خود اختصاص داده‌اند و حقیقتاً طرفین سعی کرده‌اند در جزییات فنی نقطه‌ضعفی وجود نداشته باشد.

‌یعنی عمده اختلافات بر سر ضمیمه‌ها بوده است؟

اختلافات سیاسی هم وجود داشته ولی همان‌طور که اشاره شد پس از بیانیه لوزان، بیشترین زمان جلسات نشست‌های ایران و اعضای گروه 1+5 به موضوعات فنی اختصاص داده شده بود. مطالعه و بررسی ضمیمه‌ها علاوه بر تمرکز متخصصان و کارشناسان فنی نیازمند برگزاری نشست‌هایی در سطح سیاسی بوده است تا مذاکره‌کنندگان هم وارد مباحث آن شوند. بعد هم قطعاً بررسی حقوقی موارد مورد نظر بود تا به قول معروف مویی لای درز هیچ یک از مفاد آن نرود.

‌یکی از عمده اختلافات ایران و 1+5 در رابطه با مباحثی چون تحقیق و توسعه فعالیت‌های هسته‌ای ایران پس از دستیابی به توافق جامع هسته‌ای بود. بر اساس توافق صورت‌گرفته قرار است ایران روی ماشین‌های IR8 کار کند. استفاده از این ماشین‌ها تنها منوط به بحث تحقیق و توسعه است؟

در تحقیق و توسعه پروسه غنی‌سازی ایران روند مشخصی وجود دارد. ابتدا اینکه ما نیازمند زمان زیادی برای طراحی ماشین‌های سانتریفیوژ هستیم. پس از طراحی باید این ماشین‌ها را بدون قرار دادن مواد هسته‌ای مورد آزمایش قرار داد. بعد نوبت به آزمایش آنها با مواد هسته‌ای می‌رسد. سپس نیز به صورت ماشین‌های دوگانه و بعد به صورت چند ماشین متصل به هم و در نهایت به صورت آبشار یکپارچه مورد آزمایش قرار می‌گیرند. این روندی است که معمولاً چند سال به طول می‌انجامد. کاری نیست که بتوان یک‌شبه آن را انجام داد. ایران هم که از اواخر دهه 90 کار روی سانتریفیوژهای IR2 را آغاز کرده بود و در حدود سال 2009 و 2010 توانست به قابلیت نصب و استفاده از این ماشین‌ها دست پیدا کند. بنابراین می‌توان گفت زمان 10 تا 15 ساله‌ای که برای استفاده از ماشین‌های IR2 نیاز بود در رابطه با سانتریفیوژهای IR8 هم مورد نیاز است. این زمانی است که ایران بتواند ماشین‌های پیشرفته‌اش را به مرحله راه‌اندازی برساند. موضوعی که در زمان بررسی توافق جامع هسته‌ای نیز میان ایران و اعضای گروه 1+5 مطرح شد. طرفین مذاکره‌کننده پرونده هسته‌ای ایران در رابطه با این موضوع اختلاف‌نظر داشتند که طی سال یازدهم از زمان اجرای توافق تا سال پانزدهم که ممکن است ایران کار آزمایشگاهی روی سانتریفیوژهای پیشرفته‌اش را به پایان رسانده باشد چقدر این امکان وجود دارد که ایران شروع به تولید قطعات سانتریفیوژ جدید و نگهداری و نصب آنها بکند یا ماشین‌های مورد نظر را در پروسه غنی‌سازی صنعتی مورد استفاده قرار دهد. قطعاً برخورداری از سانتریفیوژ پیشرفته بر ابعاد گریز هسته‌ای ایران تاثیرگذار است و این یکی از عمده اختلافات ایران و 1+5 در زمان بررسی و تصویب توافق جامع هسته‌ای بود.

‌آقای عراقچی می‌گوید یک ماه تا یک ماه و نیم پس از دستیابی به توافق جامع هسته‌ای که زمان مورد نظر برای ارزیابی کنگره آمریکاست، این توافق به مرحله اجرا می‌رسد اما شما پیش از این اشاره کرده بودید که اجرای توافق به ماه‌های پایانی سال جاری میلادی موکول می‌شود.

تناقضی میان صحبت‌های من و آنچه آقای عراقچی بیان کرده‌اند، وجود ندارد. این توافق سه مرحله دارد. مرحله نخست، مرحله پذیرش توافق است. مرحله بعدی تصویب آن در کنگره آمریکا و مجلس شورای اسلامی است و مرحله سوم نیز مرحله اجراست. در روز اجرا شورای امنیت سازمان ملل، دولت آمریکا و اتحادیه اروپا با منتشر کردن بیانیه‌هایی جداگانه تحریم‌های مربوط به بحث‌های هسته‌ای ایران را لغو خواهند کرد. البته در این بیانیه‌ها به این موضوع نیز اشاره خواهند کرد که لغو تحریم‌های موردنظر منوط به گزارش آژانس نسبت به اجرای تعهدات ایران است. پس از انتشار گزارش آژانس پروسه لغو تحریم‌ها به صوت اتوماتیک به مرحله اجرا در می‌آید و نیازی به تصویب قانون جدیدی نیز نیست. علت این تفاوت زمانی در اجرای تعهدات ایران و لغو تحریم‌ها نیز آن است که به لحاظ عملیاتی کاری که از سوی ایران صورت می‌گیرد یعنی کاستن از تعداد سانتریفیوژها یا کاهش ذخیره اورانیوم غنی‌شده زمانبرتر از پروسه رفع تحریم‌هاست. البته در این میان انتقادهایی نیز نسبت به میزان حسن نیت آژانس در انتشار گزارشی واقع‌بینانه از روند اجرای توافق ایران مطرح شده است که در رابطه با این موضوع نیز باید گفت این نگرانی‌ها به دو دلیل عمده نامربوط است. ابتدا اینکه روند نظارت آژانس بر اجرای تعهدات ایران از زمان انعقاد توافق ژنو به این سو نشان‌دهنده بی‌غل و غش بودن این نظارت‌ها بوده است و بعد هم به لحاظ سیاسی با توجه به اینکه 1+5 به نمایندگی از شورای امنیت ناظر بر اجرای موفقیت‌آمیز توافق با ایران است با بهانه‌گیری آژانس موافقت نمی‌کند و اجازه نمی‌دهد پس از صرف هزینه‌های فراوان سیاسی و دیپلماتیک که برای رسیدن به این توافق صرف شده است با اعمال نظرهای شخصی روند آن با وقفه یا چالشی جدید مواجه شود و در کل اینکه فکر کنیم 1+5 اجازه می‌دهد چوب لای چرخ اجرای توافق ایران گذاشته شود توهمی بیش نیست.

‌بنابراین پروسه اجرای این توافق در نهایت تا پایان سال 2015 آغاز می‌شود؟

این موضوع به سرعت اجرای تعهدات ایران بستگی دارد اما گمان می‌کنم تا چهار یا شش ماه آینده وارد فاز عملیاتی شود. البته ممکن است با توجه به تعهدات طولانی‌مدتی که ایران در همان ابتدای کار پذیرفته است بخشی از اموال بلوکه‌شده آن در ابتدا و بخشی طی ماه‌های آتی آزاد شود. اما عمده تحریم‌ها در همان مرحله انتشار گزارش آژانس لغو خواهند شد. علت لغو یکباره تحریم‌های مربوط به حوزه‌های بانکی و نفتی ایران نیز بدان جهت است که اگر این کار به صورت مرحله‌ای صورت گیرد در عمل نتیجه چندان ملموسی برای ایران به همراه ندارد. یعنی اگر در ازای خروج قلب رآکتور اراک تحریم‌های مربوط به بیمه لغو شوند اما تحریم‌های مربوط به مسائل بانکی همچنان پابرجا باشد رفع تحریم‌های بیمه نیز بی‌تاثیر است. یا مثلاً اگر تحریم‌های نفتی در ازای کم شدن از تعداد سانتریفیوژها لغو شوند اما تحریم‌های مربوط به کشتیرانی یا سوئیفت حل نشوند عملاً تاثیر خاصی برای ایران نخواهد داشت بنابراین این ایده مطرح شد که تحریم‌های اقتصادی و بانکی به صورت یکجا برداشته شود. البته لفظ برداشته شدن تحریم‌ها در عمل به معنای آن است که تحریم‌های آمریکا مورد تعلیق قرار گیرد و تحریم‌های سازمان ملل و اتحادیه اروپا که علیه برنامه‌های هسته‌ای ایران وضع شده‌اند نیز لغو شوند. البته تحریم‌های اشاعه‌ای و تسلیحاتی سازمان ملل همچنان به قوت خود باقی خواهد بود.

‌تحریم‌های اشاعه‌ای و تسلیحاتی باقی می‌مانند؟ یکی از اهداف مذاکرات که لغو همین تحریم‌هاست.

فراموش نکنید علت اعمال تحریم‌های سازمان ملل مشکلاتی بوده است که آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و شورای حکام با برنامه هسته‌ای ایران داشته‌اند، بر همین اساس نیز تحریم‌های اشاعه‌ای ایران همچنان پابرجاست. بعد هم باید بدانید که رفع تحریم‌های این‌گونه موضوعی زمانبر است و معمولاً آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در کشورهایی که در آنها امکان بازرسی‌های موردنظر از برنامه‌های هسته‌ای‌شان وجود داشته باشد (یعنی چند سال پس از اجرای پروتکل الحاقی و بازرسی‌های کافی) به مرحله نتیجه‌گیری جامع (broader conclusion) می‌رسد و با قطعیت بالا گواهی به صلح‌آمیز بودن برنامه هسته‌ای کشورها می‌دهد. مثلاً در کشور کانادا رسیدن به این مرحله زمانی پنج تا شش‌ساله را صرف کرده است و در ژاپن نیز پروسه اجرای آن شش سال به طول انجامیده است. اگر نگاهی بی‌طرفانه به این موضوع داشته باشید این برداشت را خواهید داشت که طبیعی است 1+5 خواهان آن باشد که برای حسن اجرای تعهدات ایران امتیازی را برای خود نگه دارد و تا زمانی که تمام مسائل آژانس و ایران حل نشده باشد، تحریم‌های اشاعه‌ای نیز به قوت خود باقی باشد. با توافق جامع هسته‌ای یک کانال مخصوص و ویژه برای دسترسی ایران به تجهیزات هسته‌ای ایجاد شده است و تحریم‌های اشاعه‌ای دسترسی‌های صلح‌آمیز آن را محدود نمی‌کند.

‌سازمان ملل چه زمانی رای به توقف تحریم‌های ایران می‌دهد.

آمریکایی‌ها ترجیح می‌دهند شروع این پروسه بعد از رفتن به کنگره باشد برای اینکه می‌گویند اگر موضوع رفع تحریم‌های ایران را نخست به شورای امنیت سازمان ملل ببریم و آن را قطعنامه الزام‌آوری بکنیم، ممکن است با واکنش منفی کنگره مواجه شویم. سناتورهای آمریکایی ممکن است تصور کنند که دولت این کشور خواسته است تا آنها را در برابر کار انجام‌شده قرار دهد و مجبور به پذیرش توافق کند. اما در سوی دیگر نیز کشورهایی هستند که پذیرش این موضوع را که پروسه سیاست داخلی آمریکا بر یک روند بین‌المللی ارجحیت داشته باشد، نمی‌پسندند و آن را رد می‌کنند. اما در هر صورت گمان می‌کنم تصویب قطعنامه ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل که به برنامه‌های هسته‌ای ایران می‌پردازد در نهایت به این سمت خواهد رفت که در ابتدا دستگاه‌های قانونگذاری کشورهای ایران و آمریکا توافق موردنظر را مورد بازبینی و تصویب قرار دهند و بعد شورای امنیت سازمان ملل قطعنامه‌ای را برای توشیح آن صادر کند و از روز صدور قطعنامه شورای امنیت در واقع مرحله اجرای توافق آغاز شود.

‌بنابراین ایران از بهمن‌ماه امکان فروش نفت خود یا آغاز مبادلات بانکی با کشورهای دیگر را خواهد داشت.

بله، همه مراحل لغو تحریم‌های مورد اشاره در یک مرحله و به صورت یکجا خواهند بود. البته اینکه ایران تا چه اندازه امکان فروش نفتش را داشته باشد بستگی به میزان ظرفیت تولیدش دارد اما محدودیتی بر میزان صادرات و مسائل مشابه آن وجود نخواهد داشت. جالب است که بدانید برای نخستین بار بعد از اواخر دهه 90 میلادی اجازه سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز به ایران داده خواهد شد.

‌پیش‌بینی شما از زمان حضور شرکت‌های بزرگ نفتی یا بانکی جهان در ایران چیست؟ گمان می‌کنید این شرکت‌ها در همان ابتدای کار به ایران بیایند؟

ما تا مدتی شاهد دوره ابهام تجار و سرمایه‌گذاران خارجی برای حضور در ایران هستیم. در این مدت آنها به بررسی زمینه‌های حقوقی سرمایه‌گذاری در ایران می‌پردازند و اینکه بر اساس باقی ماندن تحریم‌هایی چون مسائل حقوق بشری یا برخی از افراد و شرکت‌های ایرانی روند حضور در فعالیت‌های اقتصادی ایران چگونه است؛ قوانین مربوط به لغو تحریم‌ها قوانین پیچیده‌ای هستند و حتی این احتمال وجود دارد که برخی از تحریم‌ها که در سطح ایالت‌های آمریکا وضع شده‌اند همچنان پابرجا باشند. بعد هم برای شرکت‌های بزرگ جهان این موضوع مهم و حیاتی است که چه بانک‌هایی برای حضور در ایران اعلام آمادگی کرده‌اند. شرکت‌های بزرگ تجاری و نفتی چندملیتی معمولاً با بانک‌های بزرگ بین‌المللی کار می‌کنند و بسیاری از این بانک‌ها در سال‌های گذشته از سوی دولت آمریکا با جریمه‌های سنگینی در ایران مواجه شده‌اند و در واقع از ریسمان سیاه و سفید می‌ترسند و ممکن است خواهان اعتماد‌بخشی دولت آمریکا و وزارت خزانه‌داری این کشور برای بازگشت به ایران باشند. بنابراین حدس من این است که در مراحل ابتدایی شاهد ورود شرکت‌های کوچک‌تر که رابطه تجاری کمی با آمریکا دارند باشیم. در این مرحله نیز احتمال انعقاد قراردادهای کوتاه‌مدت بیش از بلندمدت است. البته برای شرکت‌های بزرگ بین‌المللی و شرکت‌های نفتی نیز عقد قرارداد یک پروسه چندماهه است که در کنار آن می‌توانند به بررسی میزان ماندگاری توافق و جزییات حقوقی رفع تحریم‌ها بپردازند.

‌واکنش کشورهای منطقه را نسبت به این توافق چه می‌دانید؟

کشورهای منطقه به صورت زبانی از این توافق استقبال می‌کنند. حالا برخی به صورت رسمی و بعضی به صورت محتاطانه‌تر آن را بیان می‌کنند. قطعاً واکنش‌های این کشورها به نوع و شکل برداشت آنها از این توافق باز‌می‌گردد. اگر آنها این برداشت را داشته باشند که این توافق ایران را قدرتمندتر می‌کند و موجب نفوذ تهران در سیاست‌های منطقه‌ای واشنگتن می‌شود، یک نوع واکنش منفی به آن خواهند داشت و شاید حتی سعی کنند با تدارک موضوعی جدید ایران را در چالشی ناخواسته گرفتار کنند. بنابراین ضروری است که ایران این اطمینان را برای کشورهای منطقه ایجاد کند که توافق هسته‌ای اخیر موجب افزایش امنیت منطقه و کاهش تنش‌های این کشور و همسایگان می‌شود و اینکه ایران بعد از توافق به دنبال برپایی صلح در منطقه است و قدم نخست برای ایجاد این امنیت ذهنی می‌تواند کمک به بازگشت آرامش به یمن باشد که به نوعی حیاط‌خلوت عربستان به شمار می‌رود.