رفع نگرانی‌ها

محمدرضا خوشنویسان /معاون بازرگانی شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران (هما)

خبر رفع محدودیت پروازهای هما به آسمان اروپا که در هفته‌های گذشته، صدر اخبار هوایی کشورمان بود، به همان‌سان که موجبات شادی اهالی حرفه‌ای صنعت هوایی را فراهم آورد، به صورت علامت سوالی جدی، ذهن مخاطبان عام و غیرحرفه‌ای صنعت را مشغول کرد. اساساً این محدودیت یا به عبارتی تحریم چیست و تحت چه سرفصل‌هایی اعمال می‌شود؟ تاریخ شروع این محدودیت کی بوده است؟ یا شاید عده‌ای از مخاطبان سوال کنند که هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران «هما» همواره پروازهای خود را به مقاصد اروپایی حفظ کرده بود، پس کارکرد این تحریم یا محدودیت در دایره عملیاتی آن شرکت چه بوده است؟
پاسخ این سوالات و لزوم تبیین ابعاد مقررات اتحادیه اروپایی، ما را بر آن داشت که در ابتدا دو تعریف یا سرفصل اساسی را که امروزه کل عملکرد شرکت‌های هواپیمایی بین‌المللی را تحت تاثیر خود قرار داده بازگویی کنیم تا آنگاه بتوانیم با نگاهی دوباره به تعاریف، گشایش نوین حاصل‌شده در صنعت هوایی را تفسیر کنیم که شامل دو تعریف؛ IOSA: تاریخچه موفقیت‌های «هما» و SAFA (Safety Assessment of Foreign Aircraft) می‌شود.
IOSA: این استاندارد یک سیستم ارزیابی مورد تایید و قابل اعتماد بین‌المللی است که برای ارزیابی مدیریت ایمنی و کنترل سیستم‌های ایمنی شرکت‌های هواپیمای عضو یاتا توسط این انجمن بین‌المللی طراحی شده است. در واقع تمام شرکت‌های هواپیمایی عضو یاتا برای ادامه عضویت در این انجمن هر دو سال یک بار این ممیزی را که حدود 960 مورد در حوزه‌های عملیاتی شامل «مهندسی و تعمیرات»، «خدمات فرودگاهی»، «عملیات پرواز»، «ایمنی»، «حراست» و «آموزش» است، باید انجام دهند.
اصل موضوع IOSA از حدود 10 سال پیش در «یاتا» طراحی شده است و از سال 2013 موضوع مدیریت ایمنی (SMS) که در ICAO منظور شده نیز در این مقوله گنجانیده شده است.
اولین ممیزی «هما» در سال 1387 انجام شد. با عنایت به تازه بودن مباحث مربوطه، تلاش‌های فراوانی در حوزه‌های مختلف انجام شد که منجر به تهیه و تدوین مستندات مربوطه و انجام اقدامات اصلاحی در سیستم شد. اقدامی که همراه با یک همدلی و همکاری مضاعف در تمامی سطوح کاری در «هما» بود و ثمره آن موفقیت در کسب این استاندارد برای اولین بار در ایران بود. پس از آن در سال‌های 1389 و 1391 نیز ممیزی‌های سالانه انجام شد که «هما» آنها را نیز با موفقیت پشت‌سر گذاشت. در سال 1392 و به دنبال شدت یافتن تحریم‌های دولت کانادا، یاتا از تعلیق پروژه ممیزی «هما» که قرار بود در تاریخ 26 مرداد 1392 انجام شود، خبر داد که بر اساس آن شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران نیز تلاش‌های گسترده و همه‌جانبه‌ای را جهت متقاعد کردن «یاتا» و به منظور تفکیک موضوع برای انجام ممیزی انجام داد. البته این نگرش محدودگرایانه از سه سال پیش شروع شده بود و ابتدا سیستم بین‌المللی فروش بلیت را برای «هما» قطع کردند. سپس در سیستم فروش بار، یاتا تسهیلاتی برای شرکت‌های هواپیمایی در نظر می‌گرفت که «هما» را از این تسهیلات محروم کرد و در اقدامی دیگر از حضور «هما» در اتاق تهاتری که بین ایرلاین‌ها به منظور تسویه‌حساب‌های مالی وجود داشت، ممانعت کرد.
در صورت تعلیق ممیزی «هما» و انجام نشدن آن در زمان مقرر یعنی 12 دسامبر 2013، طبق مقررات یاتا، «هما» سه ماه بعد یعنی حدود 12 مارس 2014 (21 اسفند 92) از عضویت یاتا خارج می‌شد.
به موازات مذاکرات 1+5 و اثربخشی آن در حوزه هوایی از یک طرف و اثربخشی مکاتبات شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران با یاتا، پس از مدتی کوتاه موضوع رفع تعلیق ممیزی IOSA به «هما» ابلاغ شد و در نتیجه این ممیزی در تاریخ 21 /12 /1392 توسط یک تیم فرانسوی مورد تایید یاتا و بر اساس آخرین استانداردهای ممیزی یاتا (ISM-7) انجام شد.
یاتا از سال 2015 تعریف جدیدی برای حوزه ایمنی IOSA ارائه داد (IOSA پیشرفته) که کمی سختگیرانه‌تر عمل کرد. به‌رغم سختگیری‌های انجام‌شده ممیزی «هما» در سال 2016 با موفقیت انجام و مجدداً این گواهینامه استاندارد ایمنی اخذ شد.
SAFA: آژانس ایمنی هوانوردی اروپا E(EASA: European Aviation Safety Agency)y در سال 2006 برنامه استاندارد ایمنی را برای ایرلاین‌هایی که به اروپا پرواز می‌کنند وضع کرد که بنا به این برنامه تمامی شرکت‌های هواپیمایی ملزم به رعایت چک‌لیست ایمنی تهیه‌شده توسط این آژانس هستند.
در سال 2010 به دلیل سختگیری‌های کارشناسان امنیت پرواز اتحادیه اروپا که با عنوان نگرانی‌های ایمنی مربوط به هواپیماهای ایرانی مطرح شد، تعدادی از هواپیماهای ناوگان هما در لیست سیاه اروپا قرار گرفت. این تحریم باعث شد به جز 12 فروند از هواپیماهای «هما»، سایر هواپیماهای شرکت مجوز ورود به فرودگاه‌های کشورهای عضو اتحادیه اروپا را نداشته باشند.
«هما» در طول سال‌های گذشته پروازهای طولانی به مقاصد مختلف اروپایی و آسیایی داشته که هیچ یک از آنها با مشکل خاصی روبه‌رو نشده‌اند، اما با وجود این شرایط اتحادیه اروپا تصمیم گرفت نسبت به ادامه پروازهای «هما» در آسمان کشورهای خود تجدیدنظر کرده و با اعمال تحریم‌هایی مانع از حضور موفق «هما» در اروپا شود. تصمیمی که هرچند دلایل فنی بهانه آن بود اما به نظر می‌رسد ریشه در مسائلی دیگر داشت. آن هم در شرایطی که با توجه به تایید بسیاری از کارشناسان امکان آن وجود داشت که برخی از این هواپیماها همچنان پرواز کنند.
حال و با گذشت حدود شش سال از آن زمان مسوولان این اتحادیه که در ماه‌های گذشته و تحت سایه اجرایی شدن برجام به ایران سفرهایی داشته‌اند، اعلام کردند بحث ایمنی پروازهای «هما» برای آنها محرز شده و از این پس تمامی هواپیماهای این شرکت امکان بازگشت دوباره به آسمان اتحادیه اروپا را خواهند داشت.
البته این فرآیند در هنگام اجرا بسیار پیچیده‌تر و فنی‌تر از صورت‌مساله سیاسی آن به غایت رسید. تیم بازرسی SAFA پس از ماه‌ها مکاتبات حرفه‌ای و جلسات کارشناسی در اردیبهشت‌ماه سال جاری، با حضوری همه‌جانبه در تمامی اجزای فنی و مهندسی و عملیاتی شرکت، نسبت به تطبیق مجدد عملکرد تجهیزات با استانداردهای مورد نظر اقدام و نهایتاً گزارش مبسوط خود را به کمیسیون مربوطه ارائه کردند. پس از بررسی‌های به عمل آمده، در خردادماه سال جاری این کمیسیون، مراتب این انطباق را تایید و ورود بخش بزرگی از ناوگان «هما» را به آسمان اروپا آزاد اعلام کرد.
به هر شکل شرکت هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران در سال‌های پس از انقلاب شکوهمند اسلامی نیز به‌عنوان مهم‌ترین و قدیمی‌ترین شرکت هواپیمایی منطقه محسوب می‌شده و این روند تا پایان دهه 90 میلادی و پیش از شدت گرفتن تحریم‌های ظالمانه غرب علیه ایران و همچنین ظهور و توسعه روزافزون سایر شرکت‌های هواپیمایی منطقه که با بهره‌گیری از تقاضای بالفعل قابل توجه ایران و پشتیبانی همه‌جانبه دولت‌های متبوع‌شان تقویت می‌شدند، همچنان ادامه داشته است. متاسفانه طی یک دهه گذشته هما بر اثر شرایط تحمیلی حاکم بر صنعت حمل و نقل هوایی کشور و عدم امکان نوسازی ناوگان خود و بهره‌گیری از تکنولوژی روز دنیا، تحریم‌های سوخت و بانکی تا حد بسیار زیادی از جایگاه قبلی خود فاصله گرفته است. اما به نظر می‌رسد با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد ایران، اهمیت ژئوپولتیک آن و میزان بالای تقاضای بالقوه و بالفعل موجود در کشور که در سراسر آن گسترده شده است و با توجه به لغو تحریم‌ها با پرواز این شرکت به اروپا این امکان در اختیار شرکت هواپیمایی ملی کشور قرار گرفته است تا با اتکا به سابقه طولانی و پرافتخار خود در این عرصه و همچنین به مدد تجربیات ارزشمندی که در طول سالیان پرفرازونشیب گذشته کسب کرده است، جایگاه قبلی خود را بازیابد و نقش خود را به‌عنوان یک شرکت هواپیمایی درجه اول در منطقه احیا کند. البته این امر بدون حمایت‌های فراگیر دولت در بهبود و ارتقای زیرساخت‌های لازم میسر نخواهد شد. بنابراین این اتفاق مهم با عنایت به نقش کلیدی صنعت حمل و نقل هوایی در توسعه پایدار کشور مصداق پیدا خواهد کرد.