رمزگشایی یک رفتار

برای بررسی رفتار عربستان سعودی قبل از کاهش قیمت نفت و اینکه چرا این کشور به رغم کاهش قیمت نفت به ایفای نقش سنتی خود در مورد نظم‌بخشی به بازار اقدام نمی‌کند، در ابتدا باید به این مساله پرداخت که دلیل کاهش قیمت نفت چه بوده است؟ موسسات تحلیلی رند و بروکینگز به چهار عامل بنیادی و غیر‌بنیادی به عنوان عوامل تاثیرگذار در وضعیت عرضه و تقاضای بازار نفت اشاره می‌کند که نهایتاً منجر به افزایش عرضه به نسبت تقاضا و در نتیجه کاهش طبیعی قیمت شده است: روند فزاینده تولید نفت لیبی برای نزدیکی به میزان تولید به پیش از بحران 2011، روند فزاینده تولید نفت ایالات متحده، چشم‌انداز رفع تهدید داعش از مناطق تولید نفتی عراق، چشم‌انداز توافق نهایی ایران و 1+5 و افزایش تولید نفت ایران در پرتو لغو تحریم‌های خرید نفت.

تمدید توافق موقت و برخی خوش‌بینی‌ها در نیل به توافق در مورد اکثر موارد اختلافی به جز سه مورد تعداد سانتریفیوژها، زمان و نحوه لغو تحریم‌ها سبب شده است که چشم‌انداز عرضه به نسبت چشم‌انداز تقاضای جهانی بهبود یابد. در کنار عوامل فوق، کارشناسان عوامل دیگری نظیر کاهش رشد اقتصادی جهان به‌ویژه چشم‌انداز رشد اقتصادی چین، افزایش کارایی انرژی در کشورهای مصرف‌کننده در نفت ۱۱۰دلاری پیش از این، تصمیم ژاپن به ازسرگیری فعالیت برخی از نیروگاه‌های هسته‌ای و افزایش تولید میعانات گازی و استفاده از آن در بخش پالایشی را در کاهش قیمت نفت موثر می‌دانند. اما سوال اساسی اینجاست که چرا عربستان به رغم کاهش قیمت نفت به ایفای نقش سنتی خود در مورد نظم‌بخشی به بازار در کنترل کاهش قیمت نفت اقدام نمی‌کند؟

سناریوهای رفتاری عربستان سعودی

سناریوی اول:‌ حفظ اهمیت استراتژیک نفت متعارف و ابتکار عمل در برابر عامل تهدید

تحلیلگران این سناریو معتقدند روند فزاینده تولید نفت نامتعارف آمریکای شمالی در شرایط قیمت‌های بالای نفتی امکان‌پذیر بوده که خود این امر منجر به افزایش عرضه به نسبت تقاضا در بازار جهانی و کاهش واردات ایالات‌ متحده و در نتیجه کاهش قیمت نفت شده است. از این منظر، اقدام عربستان در تنظیم بازار و حفظ قیمت‌ها «محرکی برای توسعه بیشتر نفت نامتعارف و عدم توازن بیشتر عرضه و تقاضا و همچنین کاهش اهمیت استراتژیک عرضه نفتی اوپک» است. از این منظر هرگونه کاهش عرضه عربستان باید با تنظیم ترتیبات مشترک عرضه الف- با غیراوپک و ب- در بین کشورهای اوپک (مثلاً کاهش عرضه میدان الخفجی با کویت) باشد.

سناریوی دوم: انتقام از دولت دموکرات ایالات متحده و حفظ اهمیت استراتژیک نفت خود (متعارف)

از منظر طرفداران این سناریو، عربستان به دلیل نادیده گرفتن منافع این کشور در زمینه سوریه و عدم موافقت ایالات متحده با تغییر دولت بشار اسد - در هنگام بحران استفاده تسلیحات شیمیایی در این کشور-، عدم تجهیز کامل مخالفان دولت اسد به دلیل بیم از دسترسی گروه‌های تروریستی به این سلاح‌ها و از همه مهم‌تر «روند تنش‌زدایی هسته‌ای با ایران با پذیرش چرخه هسته‌ای محدود در ایران و عدم توجه به دغدغه‌های امنیتی این کشور در زمینه ایران» و ترس از «معامله سیاسی با تهران در مورد حفظ دولت اسد در قبال همکاری ایران در سرنگونی داعش» با ایالات متحده در تعارض رفتاری است. به باور این گروه، نتیجه این تعارض در انفعال عربستان در کنترل کاهش قیمت نفت است که می‌تواند برنامه‌های توسعه منابع نامتعارف نفتی در چارچوب استراتژی امنیت انرژی این کشور در کاهش وابستگی به واردات را تحت‌الشعاع قرار دهد. اما این سناریو با منتقدانی نیز روبه‌روست که کاهش قیمت نفت منجر به کاهش درآمدهای نفتی عربستان و در نتیجه تضعیف برنامه‌های توسعه‌ای این کشور در زمینه افزایش بهره‌وری و توسعه منابع جایگزین تولید برق فسیلی -‌نظیر هسته‌ای‌- می‌شود که نهایتاً ظرفیت صادرات نفتی عربستان سعودی را کاهش می‌دهد. به باور کارشناسان، با حفظ روند فعلی مصرف انرژی عربستان سعودی، این کشور در سال 2037 به واردکننده خالص نفتی بدل خواهد شد.

سناریوی سوم: تبانی با ایالات متحده برای محدودسازی قدرت روسیه و ایران

طرفداران این سناریو معتقدند کاهش قیمت نفت کوتاه‌مدت بوده و انفعال عربستان به منظور کنترل رفتاری روسیه در مورد اوکراین و حمایت از سوریه است. کاهش قیمت به این دلیل کوتاه‌مدت خواهد بود که ایالات متحده و عربستان هر دو نیازمند قیمت بالای نفتی هستند؛ یکی برای توسعه منابع نامتعارف داخلی و دیگری برای تامین نیاز توسعه داخلی. در این سناریو، کاهش قیمت نفت بر اقتصاد روسیه فشار می‌آورد زیرا:

■رشد اقتصادی روسیه در سال ۲۰۱۴ به دلیل تحریم‌های غربی به 4/0 درصد افت کرده است که می‌تواند در سایه کاهش نفت کمتر نیز شود. تاثیرات افول قیمت نفت در بودجه روسیه که با نفت ۹۷‌دلاری بسته شده است، خیلی سریع اتفاق می‌افتد و ۴۰ درصد بودجه روسیه به درآمدهای نفتی وابسته است.
■توسعه منابع نفتی قطبی و شیل روسیه با تاخیر مواجه می‌شود و پیش‌بینی کاهش یک میلیون بشکه در روز تا سال ۲۰۲۰ محقق می‌شود.
■روسیه نیازمند استفاده از ۷۴ میلیارد دلار از ذخایر خارجی خود می‌شود.

این سناریو منتقدانی نیز دارد که معتقدند:
■در صورت صحت این سناریو، کاهش قیمت نفت کوتاه‌مدت است.
■اجرای این سناریو در شرایطی که روسیه، اتحادیه اروپا و ایالات‌ متحده درگیر رویکرد تنش‌زدایی بعد از پیمان آتش‌بس هستند، با واقعیت‌های بیرونی ناسازگاری دارد.
■روسیه و ایالات‌ متحده در زمینه موضوعات مشترک نظیر مبارزه با تروریسم، کنترل بحران در شبه‌جزیره کره و پرونده هسته‌ای ایران دارای رویکرد همکاری‌جویانه هستند.

نتیجه‌گیری

به نظر نگارنده، استراتژی عربستان بر اعمال فشار بر ایالات‌ متحده و روسیه به طور همزمان استوار است:

■ فشار بر ایالات متحده برای دوری از تنش‌زدایی با ایران و اهمال در برابر سرنگونی دولت اسد.
■ فشار بر روسیه برای کاهش حمایت در گزینه‌های احتمالی پرواز ممنوع یا ورود نیروهای زمینی به سوریه در شورای امنیت.

این سناریو می‌تواند با سناریوی اقتصادی نیز مکمل باشد که «کاهش قیمت نفت، سبب تداوم اهمیت استراتژیک عربستان برای ایالات متحده و در نتیجه توجه به خواسته‌های سیاسی این کشور از سوی آمریکا می‌شود». زیرا عربستان به این جمع‌بندی رسیده است که «توسعه فزاینده نفت شیل مساوی با بی‌اعتنایی فزاینده ایالات متحده به عربستان می‌شود». در حقیقت سناریوی اقتصادی و انتقام هر دو در یک راستا عملیاتی می‌شوند.