یک درصد در مقابل ۹۹ درصد

آثار باقیمانده در برخی از معادن سنگ‌آهن ایران از دوره ایران باستان حاکی از آن است که تولید فولاد به روش ابتدایی و در کوره‌های زمینی از دوران هخامنشی در ایران رایج بوده و ایرانیان شمشیر و سپر و نیزه مورد نیاز سپاهیان را در ایران تولید می‌کرده‌اند. با توجه به این سابقه تاریخی در تولید فولاد و وجود معادن غنی سنگ‌آهن و زغال‌سنگ و منابع انرژی و نیروی کار، انتظار می‌رود جمهوری اسلامی ایران امروزه در بین کشورهای تولیدکننده فولاد، جایگاه و مرتبه ویژه‌ای داشته باشد، حال آنکه با نگاهی اجمالی به آمار تولید جهانی و بررسی شرایط و وضعیت تولیدکنندگان عمده به خصوص در چند دهه اخیر متوجه می‌شویم متاسفانه آهنگ رشد تولید فولاد در کشور ما با همه مزیت‌هایی که در ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دارد آن‌گونه که باید نبوده و برعکس، کشورهایی که کمترین امکانات را برای تولید فولاد داشته‌اند بیشترین رشد را در توسعه این صنعت مادر داشته‌اند.

وضعیت تولید فولاد خام در جهان

در سال 2011 میلادی بالغ بر 1490 میلیون تن فولاد خام در نقاط مختلف جهان تولید شده است که بیش از 98 درصد این رقم فقط در 62 کشور تولید شده است. جمهوری خلق چین با تولید 3/683 میلیون تن در سال 2011 بیشترین سهم را به خود اختصاص داده و پس از آن ژاپن با اختلاف فاحش از چین و با 6/107 میلیون تن در جایگاه دوم قرار گرفته است و به ترتیب کشورهای آمریکا، هند، روسیه، کره جنوبی، آلمان، اوکراین، برزیل و ترکیه در ردیف 10 کشور اول تولید‌کننده فولاد در سال 2011 و جمهوری اسلامی ایران با 04/13 میلیون تن فولاد خام در مرتبه هفدهم قرار گرفته است.از 04/13 میلیون تن فولاد خام تولیدی در جمهوری اسلامی ایران طی سال 2011 حدود 6/12 میلیون تن سهم شرکت‌های تابعه سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو) و بقیه مربوط به شرکت‌های خصوصی است. 52/2 میلیون تن فولاد خام تولیدی در ایران در سال 2011 از طریق کوره بلند و 52/10 میلیون تن به روش احیا و ذوب سنگ‌آهن و آهن قراضه در فرآیند احیای مستقیم و کوره قوس الکتریک و یا کوره‌های القایی به دست آمده است.از مجموع 490/1 میلیون تن فولاد خام تولیدی در جهان در سال 2011، بالغ بر 72 درصد به روش کوره بلند و 28 درصد به روش کوره‌های قوس الکتریک یا القایی تولید شده است.

سهم آهن قراضه و آهن اسفنجی در تولید فولاد

طی همین سال حدود 5/63 میلیون آهن اسفنجی در نقاط مختلف جهان تولید شده که 15/10 میلیون تن آن مربوط به جمهوری اسلامی ایران بوده است.فولاد خام تولیدی از ذوب مجدد آهن قراضه در سال 2011 در کشورهای تولید‌کننده فولاد 7/342 میلیون تن و جمهوری اسلامی ایران با مصرف حدود 350 هزار تن آهن قراضه طی همین سال تقریباً معادل یک‌هزارم مصرف جهانی، مواد آهن‌دار فولاد تولیدی را از طریق شارژ آهن قراضه تامین کرده است.در شرایطی که حدود 23 درصد فولاد خام تولیدی در جهان در سال 2011 از طریق ذوب قراضه به دست آمده است در جمهوری اسلامی ایران سهم آهن قراضه در تولید فولاد خام کمتر از پنج درصد بوده است که این موضوع خود بیانگر دو نکته است.نکته اول اینکه سرعت چرخه فولاد در کشور ما از تولید محصول نهایی تا تبدیل آن به قراضه و بازگشت مجدد به چرخه ذوب در مقایسه با کشورهای تولید‌کننده فولاد بسیار پایین است. به عبارت دیگر می‌توان گفت فولاد مصرفی در کشور ما یا فولادهای ساختمانی هستند که با میانگین عمر 20 تا 30 ساله در ساختمان‌ها مدفون می‌شوند و یا فولاد مصرفی در صنایع خودروسازی و لوازم خانگی که این اقلام نیز در ایران به عنوان کالای سرمایه‌ای تلقی شده و اسقاطی آن در کوتاه‌مدت به چرخه ذوب مجدد برنمی‌گردد.و نکته دوم اینکه تقریباً تمام فولاد خام تولیدی در جمهوری اسلامی ایران از احیا و ذوب سنگ‌آهن به دست می‌آید و به همین علت ناخالصی و مواد مضر آن کمتر بوده و فولادهای تولیدی از کیفیت بسیار بالایی برخوردارند و در بازارهای جهانی با استقبال خوبی مواجهند.

سهم ایران در تولید فولاد خام

سهم کوره بلند و کوره الکتریکی در تولید جهانی

سهم کوره بلند و کوره الکتریکی در تولید داخلی

بررسی تاریخچه تولید فولاد در ایران، ترکیه، کره جنوبی و چین

همزمان با احداث کارخانه ذوب‌آهن اصفهان در اواسط دهه 60 میلادی توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق به عنوان اولین کارخانه فولادسازی ایران و بهره‌برداری از فاز اول این مجتمع در اوایل دهه 70، سه کشور ترکیه، کره جنوبی و جمهوری خلق چین نیز به صف کشورهای تولید‌کننده فولاد پیوستند. البته کشور چین چند سالی قبل از ایران تولید را در کوره‌های ‌بلند شروع کرده بود. در اینجا مروری خواهیم داشت بر روند توسعه صنعت فولاد در این سه کوچک کشور و مقایسه آن با چگونگی توسعه ظرفیت تولید در داخل.

در سال 1970 تولید فولاد در کشورهای ایران، ترکیه و کره جنوبی صفر و در چین حدود 13 میلیون تن بوده است که این رقم طی یک دوره 10 ساله یعنی در سال 1980 به ترتیب به 550 هزار تن، 5/2 میلیون تن، 6/8 میلیون تن و در چین به 37 میلیون تن رسیده است و 10 سال بعد یعنی در سال 1990 تولید فولاد خام در ایران با رشد قابل توجهی به 5/4 میلیون تن، ترکیه به 5/9 میلیون تن، کره جنوبی به 23 میلیون تن و جمهوری خلق چین به 66 میلیون تن افزایش یافته است. توسعه صنعت فولاد طی دهه 90 در کشورهای فوق‌الذکر با رشد چشمگیری مواجه بوده به طوری که در پایان این دهه و در سال2000 تولید فولاد خام در ایران به 5/8 میلیون تن، در ترکیه به 3/14 میلیون تن، در کره جنوبی به 43میلیون تن و در چین به 5/128میلیون تن رسید و در دهه بعد نیز ظرفیت تولید در این کشورها به خصوص در چین به طرز غیر قابل تصوری افزایش یافت و تولید در سال در چین با 387 درصد رشد طی10سال به 626 میلیون تن، در ترکیه با 102درصد رشد به 29میلیون تن، در کره جنوبی با 36 درصد رشد به 5/58 میلیون تن و در ایران با 41 درصد رشد به 12میلیون تن رسیده است.

روند رشد تولید فولاد خام در ایران، ترکیه و کره جنوبی

با در نظر گرفتن سهم انرژی و مواد اولیه در قیمت تمام‌شده تولید فولاد و وجود مزیت نسبی تولید فولاد در کشورهایی که از این دو نعمت برخوردارند به این نتیجه می‌رسیم که سهم تقریباً یک درصدی ایران در تولید جهانی با توجه به وجود معادن غنی سنگ‌آهن و منابع گازی و معادن زغال‌سنگ بسیار ناچیز است و عدم وجود این منابع در اکثر کشورهایی که در ردیف چند تولید‌کننده اول فولاد قرار دارند توجیه‌پذیری توسعه صنعت فولاد در کشورمان و امکان رقابت اقتصادی این صنعت به شرط حفظ مزیت‌های نسبی آن را بیش از پیش عیان می‌سازد. از طرفی از آنجایی که مصرف سرانه فولاد به عنوان یکی از شاخصه‌های توسعه‌یافتگی کشورها مورد سنجش قرار می‌گیرد و با احتساب مصرف سرانه 350 کیلوگرم به عنوان مرز مصرف سرانه بین کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته و جمعیت فعلی کشورمان، پیش‌بینی مصرف سالیانه به 26 میلیون تن می‌رسد (26250=75×350) که با رسیدن به این ظرفیت، تولید و مصرف داخلی برابر شده و کشور از واردات آهن‌آلات بی‌نیاز می‌شود ولی همان‌گونه که قبلاً گفته شد با وجود مواد اولیه و انرژی که از مزیت‌های نسبی کشور ما برای تولید فولاد رقابتی است بایستی با منظور کردن حداقل 20 میلیون تن برای صادرات، برای ایجاد ظرفیت تولید سالیانه در حد 50 میلیون تن طی 10 سال آتی برنامه‌ریزی کرد.