فرار از دره مرگ

شاید اگر کشورهایی نظیر چین، برزیل، ترکیه و هند نبودند فولاد جهان در سال 2012 «دره مرگ» مشابه دهه90 را تجربه می‌کرد. کاهش شدید رشد اقتصادی کشورهای مرکز و جنوب اروپا در کنار اقتصادهای کم‌رمق ژاپن و آمریکا و تداوم فقر و تنگدستی نیمی از جهان می‌توانست تقاضا برای فولاد را به کمتر از 3/1میلیارد تن برساند اما نیاز کشورهای یادشده در کنار افزایش تقاضا در کشورهای عرب نفت‌خیز خاورمیانه شرایط را تغییر داد و سبب شد حداقل رشدی کمتر از یک درصد را صنعت فولاد جهان تجربه کند.

1530 میلیون تن تولید

در سال 2012 دنیا در مجموع یک میلیارد و 530 میلیون تن فولاد خام تولید کرد که این رقم حدود یک درصد بیش از سال 2011 بود (در سال 2011، یک میلیارد و 515 میلیون تن فولاد تولید شد). در حالی که گمان می‌رفت صنعت فولاد چین در سال 2012 با توقف رشد مواجه شود اما این کشور به‌رغم از رده خارج کردن بسیاری از کارخانه‌های آلاینده و غیراقتصادی خود باز هم با رشدی سه‌درصدی نسبت به سال 2011، 704 میلیون تن فولاد (معادل 46 درصد فولاد دنیا) تولید کرد. شرکت‌های فولادسازی چین اکنون جزو قدرتمندترین شرکت‌های فولادی جهان هستند.

قدرت دوم فولاد دنیا در سال 2012 ژاپن بود که به‌رغم ضربه سونامی در سال گذشته توانست تقریباً معادل سال 2011 فولاد تولید کند. این کشور در سال 2012 حدود 107 میلیون تن فولاد تولید کرد. آمریکا نیز که اکنون سال‌هاست مزیت نسبی خود در تولید فولاد را از دست داده در سال 2012 رشد اندک 2/2 درصدی تولید را تجربه کرد و به رقم 88 میلیون تن تولید رسید. اما هند با رشدی 5/5درصدی حدود 76 میلیون تن فولاد تولید کرد که این رقم تنها 12 میلیون تن کمتر از آمریکاست و به نظر می‌رسد در سال 2014 هند با پشت سر گذاشتن آمریکا، سومین قدرت بزرگ فولادی دنیا شود. هند کمتر از یک دهه قبل سالانه حدود 30 میلیون تن فولاد تولید می‌کرد اما با توسعه استخراج سنگ آهن و اقدامات مناسب مدیریتی به‌رغم کمبود جا و مشکلات زیست‌محیطی در حال تصاحب عنوان‌های جهانی از سال 2005 به این سو است.

اما روسیه به عنوان غول بزرگ فولاد دنیا در دهه‌های 60 و 70 میلادی به رغم رشد 3/2درصدی تولید در سال 2012، با 3/70 میلیون تن تولید مقامی بهتر از پنجم در دنیا را به دست نیاورد. کره جنوبی نیز با 69 میلیون تن تولید ششمین قدرت و آلمان با 5/42 میلیون تن تولید هفتمین قدرت دنیا در سال گذشته میلادی بودند. البته آلمان کاهش 1/4درصدی تولید را نیز تجربه کرد. اما قدرت نوظهور دیگر فولاد جهان در سال 2012 ترکیه بود. این کشور که نه از سنگ آهن و نه از انرژی فراوان بهره‌ای نبرده، توانسته با مدیریت منابع و تصاحب بازارهای تشنه و ارزشمند آسیای میانه، خاورمیانه عربی و ایران یک‌تنه بازار تشنه غرب آسیا را سیراب کند. این کشور در سال 2012 به تنهایی 36 میلیون تن فولاد (عمدتاً از ضایعات فلزی سایر کشورها) تولید کرده است. برزیل و اوکراین نیز در سال 2012 نهمین و دهمین قدرت‌های فولادی دنیا بوده‌اند. برزیل با تولید حدود 35 میلیون تن و اوکراین با تولید 33 میلیون تن سال گذشته میلادی را به پایان بردند در حالی که هر دو این کشورها کاهش تولید را شاهد بودند. به ویژه اوکراین که با کاهش تولید 6/6 درصدی مواجه شد. ایتالیا، تایوان، مکزیک، فرانسه و ایران قدرت‌های 11 تا 15 فولاد در سال 2012 بودند که در بین این کشورها رشد اصلی تولید نصیب ایران شد. ایران در صورت دستیابی به اهداف اصلی خود می‌توانست به سادگی فرانسه را پشت سر بگذارد اما کاهش تولید در ذوب آهن اصفهان در کنار عدم بهره‌برداری کامل از کارخانه‌های افتتاح‌شده در سال‌‌های 89، 90 و 91 سبب شد ایران با رشدی 7/10 درصدی در جایگاه پانزدهم دنیا قرار گیرد. طی هفت سال اخیر توسعه صنایع فولاد یکی از شعارهای دولت‌های نهم و دهم بوده و قرار بود کشور در سال جاری ظرفیتی حدود 27 میلیون تن و تولیدی در حدود 20 میلیون تن داشته باشد، که در آن صورت ایران قادر به تصاحب جایگاه 12 دنیا بود. البته باید رشد 7/10 درصدی فولاد را به فال نیک گرفت و امیدوار بود سال آینده کشور به تولید 20 میلیون تنی برسد. در رده کشورهای 16 تا 20، نام اسپانیا، کانادا، انگلستان و استرالیا دیده می‌‌شود که کاهش تولید 9/11درصدی اسپانیا و 23 درصدی استرالیا چشمگیر است.

شرکت‌های بزرگ تولیدکننده فولاد

به‌رغم وجود بحران‌های مالی جهان که از سال 2008 تاکنون گریبان بسیاری از کشورها را گرفته، شرکت‌های فولادسازی دنیا که عمدتاً غیردولتی هستند، پیش‌بینی می‌کنند تقاضا برای فولاد باز هم افزایش یابد. به همین دلیل در سال 2012 آنها ظرفیت‌های خود را افزایش دادند. شرکت چندملیتی آرسلور میتال به عنوان بزرگ‌ترین شرکت تولیدکننده فولاد دنیا (هندی - ‌اروپایی) در ‌سال‌2012 ظرفیت خود را 2/8 درصد افزایش داد و به 113 میلیون تن رساند. بائو استیل فولادساز بزرگ چینی نیز در این سال ظرفیت خود را به 35 میلیون تن رساند. این شرکت در حال حاضر با 110 هزار پرسنل، 21 میلیارد دلار فروش دارد که البته قابل مقایسه با فروش 78 میلیارد دلاری آرسلور میتال نیست. نیپون استیل ژاپن نیز در این سال ظرفیتی 33 میلیون تنی ایجاد کرده و کماکان بزرگ‌ترین تولیدکننده فولادهای خاص به ویژه برای صنایع خودروسازی است. ورق‌های فولادی تولیدی این شرکت نه‌تنها دارای خواص پایدار و کشش‌پذیر است بلکه از وزن کمتری نسبت به سایر تولیدات جهانی برخوردار است. شرکت‌های پوسکو (کره جنوبی)، یواس استیل (آمریکا)، تیسن کروپ (آلمان)، سوراستال (روسیه) و تاتاکورس(هند) قدرت‌های دیگر فولادی جهان در سال 2012 بوده‌اند.

صنایع فولاد خلیج‌فارس

تعداد کارخانه‌های تولیدکننده محصولات و فولاد خام در منطقه خلیج فارس در حال حاضر در حال افزایش است. سرمایه‌گذاری در این صنایع از 7/2 میلیارد دلار در سال 2000 به 3/19 میلیارد دلار افزایش یافته و اکنون 184 کارخانه تولیدکننده فولاد خام و یا محصولات فولادی در این منطقه مشغول فعالیت هستند. البته این کارخانه‌ها جدای از صنایع فولاد ایران است. ایران تقریباً به تنهایی بیش از کل کشورهای عرب منطقه فولاد تولید می‌کند. اما خطر اصلی برای ایران قدرت گرفتن عربستان و امارات است. حدود 90 درصد سرمایه‌گذاری انجام شده در صنعت فولاد منطقه توسط این دو کشور انجام‌شده و عربستان در حال حاضر 25 هزار پرسنل در بخش فولادسازی دارد. کشورهای عرب حوزه خلیج فارس در سال 2012 ظرفیتی در حدود دو میلیون تن ورق، 17 میلیون تن محصولات طویل و پنج میلیون تن لوله ایجاد کرده‌اند. کشورهای عرب نفت‌خیز در حال حاضر بیش از هزار میلیارد دلار پروژه نفتی، ساختمانی و صنعتی در دست اجرا دارند که این پروژه‌ها بیش از هر زمان دیگری نیازمند فولاد است.

ایران در سال 2012

سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده در صنعت فولاد ایران در سال‌های 1380 تا 1389 سبب شده ظرفیت تولید فولاد ایران از هشت میلیون تن به 20 تا 21 میلیون تن افزایش یابد و همین افزایش ظرفیت، تولید فولاد ایران را به 13 میلیون تن در سال 2011 و 4/14 میلیون تن در سال 2012 رساند اما برنامه دولت و بخش خصوصی برای سال 2012 عدد 16 تا 17 میلیون تن بود. افزایش ناگهانی قیمت انرژی،‌ کمبود برق، گرانی زغال سنگ، تغییر مدیریت‌ها،‌کاهش قدرت سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران و مشکلات ناشی از کمبود قطعات یدکی را شاید بتوان مهم‌ترین دلایل نرسیدن به اهداف اولیه صنعت فولاد دانست. کارخانه‌های فولاد مبارکه، ذوب آهن اصفهان،‌ فولاد هرمزگان و فولاد خراسان بزرگ‌ترین تولیدکنندگان بخش دولتی فولاد به حساب می‌آیند. صنایع فولاد ایران برنامه رسیدن به ظرفیت 30 میلیون تن در سال 92 و 55 میلیون تن در سال 1404 را دارند اما کاهش سرمایه‌گذاری دولتی سبب شده دسترسی به این اهداف دور از دسترس باشد. رکود در اجرای هشت طرح فولادی در هشت استان غیر‌ برخوردار کشور بزرگ‌ترین مانع بر سر راه توسعه صنایع معدنی کشور است.

حرکت به سمت تولید فولادهای کیفی

در حالی که عمده کشورهای جهان اول یا همان کشورهای صنعتی در حال حرکت به سمت تولید فولادهای خاص هستند کشورهای جهان سومی از این اتفاق مهم غافل هستند. متخصصان متالورژی با استفاده از نانوتکنولوژی تلاش زیادی برای کاستن از وزن فولاد و افزایش کیفیت آن برای کاربرد در کشتی‌سازی، خودرو، هواپیما و تجهیزات جنگی کرده‌اند. به طورمثال آلمان در سال2012، 24 درصد کل تولید فولاد خود را به تولید محصولات خاص اختصاص داد. قیمت این محصولات نه‌تنها ده‌ها برابر فولاد معمولی است بلکه تبدیل به ابزاری برای فشار به کشورهای مستقل جهان نظیر ایران شده است. تولید قطعات و تجهیزات پیشرفته و حتی کشتی بدون استفاده از ورق‌ها و یا فولادهای خاص ممکن نیست. عمده گلوله‌های جنگی، تانک‌ها، هواپیماها، سرجنگی موشک، ماشین‌ابزارها، مته‌ها، ستون خودرو، پره‌های توربین، صنایع نفتی و حتی ساختمان‌های ضد‌بمب و زمین‌لرزه با استفاده از همین نوع فولاد ساخته می‌شود. به نظر می‌رسد اگرچه تولید فولاد خام اقدامی لازم و بلکه ضروری است اما کشورهای در حال توسعه به ویژه ایران باید سرمایه‌گذاری در زمینه فولادهای خاص را افزایش دهند. فولادهای ضدحریق امروزه قادرند حتی تا هزار درجه حرارت را تحمل کنند،‌ فولادهای ضدفرسایش، فولادهای ضدزلزله، فولادهای ضدارتعاش، میلگردهای گالوانیزه و فولادهای ضدزنگ شرایطی را ایجاد کرده‌اند که به معنای واقعی محصولات با عمری هزار ساله تولید می‌‌شوند. عموم مردم همچنان اعتقاد دارند مثلاً کالاهای آلمانی یا ژاپنی عمری دراز دارند و یا ساختمان‌ها و پل‌های آلمانی در ایران هنوز سر‌پا هستند و این چیزی نیست جز استفاده از مواد اولیه بسیار پیشرفته که البته آلمان‌ها حتی قبل از جنگ دوم جهانی به اهمیت آن پی برده بودند. در خودروسازی نیز مصرف فولادهای خاص مرتب در حال افزایش است.

جابه‌جایی قدرت‌ها در صنعت فولاد

در بخش تولید فولاد خام، قدرت‌های آسیایی در حال تصاحب سهم اروپا و آمریکای شمالی هستند. در سال 2012، 5/65 درصد تولید فولاد دنیا توسط آسیا انجام شد که حدود 46 درصد آن در اختیار چین بود. قدرت دوم تولید فولاد دنیا اروپا بود که 3/14 درصد تولید جهان را در اختیار داشته است. آمریکای شمالی با 8 درصد و آمریکای جنوبی با 3/3 درصد در مقام‌های بعدی بوده‌اند. آفریقا نیز کمتر از یک درصد فولاد جهان را در اختیار داشته است. کشورهای بر جای مانده از اتحاد شوروی «CIS» نیز حدود 5/7 درصد فولاد جهان را تولید کرده‌اند و کماکان در جرگه قدرت‌های بزرگ فولاد دنیا هستند. اما به پیش‌بینی کارشناسان وضعیت باز هم به سود آسیا تغییر خواهد کرد. هند با افزایش استخراج سنگ آهن و واردات بیشتر انرژی ظرف پنج سال آینده تولید خود را از 90 میلیون تن فراتر خواهد برد و ایران نیز در کنار تایوان باز هم در تولید فولاد قدرتمندتر می‌شود. چین نیز تا سال 2018 همچنان رشد تولید 2 تا 5 درصدی خود را حفظ خواهد کرد که با توجه به ظرفیت بالای این کشور هر یک درصد تولید معادل 10 میلیون تن فولاد خواهد شد. اما کشورهای اروپایی و آمریکای شمالی احتمالاً رشد تولید بالایی نخواهند داشت و با توجه به افزایش رقابت در بازارهای جهانی و شاید کاهش قیمت فولاد از یک سو و چالش‌هایی نظیر فشارهای طرفداران محیط زیست، مالیات‌ها و افزایش قیمت انرژی از سوی دیگر ترجیح می‌دهند قدرت کمی را به قدرت کیفی تبدیل کنند. اما ژاپن، برزیل، کره جنوبی و ترکیه احتمالاً بازیگران بزرگ صنعت فولاد در پنج سال آینده خواهند بود که البته تمامی این کشورها رقیب قدرتمندی به نام روسیه دارند که از انرژی فراوان و وسعت خاک بی‌نظیری برخوردار است.