از طلوع خاور تا غروب باختر

آغاز سال نو برای همه ایرانیان سرشار از امیدها و آرزوهاست. آنهایی که پس از گذشت یک سال دیگر از زندگی خود تلاش می‌کنند کدورت‌ها، غم‌ها، ناملایمات، دلتنگی‌ها، یأس‌ها و دشواری‌های اقتصادی و اجتماعی را به بوته فراموشی سپارند و با ذکر «حول حالنا الی احسن الحال» از پروردگار بخواهند سال جدید همراه با روشنایی، شادمانی، آسایش، فراغ بال، امید و آسودگی اقتصادی و اجتماعی بر رویشان لبخند زند. نوروز 92 اما چهره‌‌ای متفاوت داشت. از آن جهت که زمزمه‌های امید در پرتو انتخابات ریاست‌جمهوری پیش‌رو گوش‌نواز آرزومندان تغییر بود. و البته دیری نپایید که «آن مرد با کلید» آمد تا درهای بسته‌شده بر روی جهان و جهانیان را بگشاید و با لبخندی بر لب تصویری دوستانه و آشتی‌طلبانه را به نمایش گذارد. مشارکت بیش از 70 درصد مردم در انتخابات و جشن پیروزی پس از آنکه با جشن پیروزی تیم ملی فوتبال همراه شد به خوبی نشان داد مردم تا چه اندازه امیدوار شده‌اند و چشم به راه هستند تا نتیجه مثبت مشارکت اجتماعی خود را شاهد باشند.

روز 24 خرداد سال 92 نقطه عطفی در تقویم بود تا مردم حسن روحانی رئیس مرکز تحقیقات استراتژیک را از میان شش نامزد به سکانداری دولت تدبیر و امید برگزینند تا در چهار سال آینده محصول اعتدال‌گرایی را درو کنند. همزمان بوی بهبود ز اوضاع جهان شنیده می‌شد. سیاستمداران اروپایی با افتخار از به نتیجه رسیدن سیاست‌های ریاضتی اقتصادی خود صحبت می‌کردند و شاخص‌های رشد مجدد اقتصادی را به رخ می‌کشیدند. اقتصاد در آمریکا و ژاپن رو به بهبودی گذاشت. بازارهای سهام رکورد زدند و پارلمان انگلیس و دولت ایالات متحده توانستند از دخالت در جنگی بزرگ در سوریه اجتناب ورزند. امیدهای جهانیان و ایرانیان با توافق هسته‌ای سوم آذر (24 نوامبر) مضاعف شد. ایران، ایالات متحده و پنج قدرت جهان به توافقی تاریخی دست یافتند که طبق آن تحریم‌ها به مدت شش ماه آسان‌تر شود و در مقابل گام‌هایی برای کاهش پیشرفت برنامه هسته‌ای و تضمین اینکه ایران در جهت ساخت بمب اتمی پیش نخواهد رفت برداشته شد. در توافق اولیه ایران تولید اورانیوم غنی‌شده 20درصدی را متوقف و ذخایر قبلی خود را به کاربردهای دیگر تبدیل کرد تا در مقابل فشارهای تحریم اقتصادی کاسته شوند و ایران بتواند به شش تا هفت میلیارد دلار ارز دسترسی پیدا کند. این توافق پس از آن حاصل شد که روسای جمهور ایران و آمریکا تلفنی با یکدیگر گفت‌وگو کردند. گفت‌وگویی که از سال 1357 انجام نشده بود. رویدادهای داخلی و خارجی مرتبط با ایران از برخی مسائل دیگر پرده برداشت. مخالفت‌های پنهان و آشکار با توافق ژنو نشان داد هنوز جناح‌های مختلف سیاسی تا هماهنگی لازم در رسیدن به اهداف ملی فاصله دارند. کشف و افشای موارد فساد اقتصادی و ویژه‌خواری‌های گروه‌های خاص از یک طرف مردم را امیدوار کرد تا شاهد جلوگیری از اتلاف و سوءاستفاده از اموال خود باشند و از طرف دیگر ثابت کرد ضعفی کلی در مجموعه کلان جامعه وجود دارد که با استفاده از آن به راحتی می‌توان نقض قانون کرد و از دید ناظران و مراقبان پنهان ماند. ضعفی که بر ضرورت وجود نهادهای ناظر بی‌طرف و غیردولتی همچون رسانه‌های آزادتر صحه می‌گذارد.

سال 92 زمانی پرماجرا برای کل جهان نیز بود. در شرقی‌ترین بخش جهان شینزو آبه سیاست تیرهای سه‌گانه خود را برای تحقق هدف دو درصد تورم معرفی کرد. تیر اول او چاپ پول و سیاست تسهیل پولی به منظور افزایش مخارج مصرف‌کنندگان و تضعیف ین و افزایش صادرات بود. تیر دوم افزایش خرج کردن پول از طریق بسته محرک مالی و تیر سوم اصلاحات ساختاری در اقتصاد را دربر دارند. مجموع این سیاست‌ها آنقدر اهمیت پیدا کرد که عنوان اقتصاد آبه بر آن گذاشته شد. انتخاب توکیو به میزبانی المپیک 2020 بازارهای سهام را تقویت کرد، اعتماد مصرف‌کننده را بالا برد و یک بار دیگر سومین اقتصاد بزرگ جهان را جانی تازه بخشید. خوش‌بینی‌ها در مورد موفقیت ژاپن در مبارزه با تورم منفی و افزایش تقاضاهای داخلی قوت گرفت. تحلیلگران مالی عقیده دارند این رویداد روحیه سرمایه‌گذاران را بالا می‌برد و می‌توان حتی آن را به عنوان تیر چهارم در اقتصاد آبه معرفی کرد. برآوردهای رسمی دولت حاکی از آن است که حداقل 3/0 درصد به تولید ناخالص داخلی کشور افزوده خواهد شد.

در همان همسایگی، رویدادهای دیگری در حال وقوع بودند. کره شمالی که قبلاً با انجام آزمایش‌های اتمی تنش‌های منطقه‌ای و تحریم‌های جدید بین‌المللی علیه خود را باعث شده بود با اعدام شوهرعمه رهبر خود به اتهام خیانت به ملت، فساد، ارتشا و فحشا، برگی دیگر در دفتر وقایع سال را رقم زد و در صدر توجه رسانه‌ها و محافل سیاسی جهان قرار گرفت. تنش‌های منطقه‌ای با اقدامات چین در دریای چین شرقی شدت گرفت. این کشور منطقه تعیین هویت هوایی بر فراز جزیره مورد مناقشه سنکاکو تعریف کرد و هشدار داد کلیه هواپیماهای منطقه باید به منظور اجتناب از خطر برخورد نظامی برنامه پرواز و فرکانس رادیویی خود را اعلام کنند. در یک رویارویی مستقیم جنگنده‌های آمریکایی بر فراز منطقه به پرواز درآمدند و ژاپن نیز اعلام کرد این منطقه جدید را به رسمیت نمی‌شناسد. کمی دورتر استرالیا که با تدوین قوانین جدید مهاجرت تلاش داشت از فاجعه غرق شدن قایق‌های پناهندگان در آب‌های خود جلوگیری کند، اعلام کرد مهاجران جدید را به گینه پاپوا منتقل خواهد ساخت و در آنجا مراحل پذیرش یا رد مهاجرت را پیگیری خواهد کرد. اقدامی که به بروز برخی ناآرامی‌ها و شورش در اردوگاه پناهندگان و کشته شدن چند پناهجو منجر شد. در چرخشی بیشتر به سمت غرب به روز 17 آبان (8 نوامبر) و زمانی می‌رسیم که توفان قدرتمند هایان فیلیپین را درنوردید. بیش از شش هزار نفر کشته و سه میلیون نفر آواره شدند. بادهایی با سرعت 150 مایل در ساعت مرگبارترین توفان تاریخ این کشور را به نمایش و خساراتی بالغ بر 13 میلیارد دلار بر جای گذاشتند. بیش از 550 هزار خانه آسیب دید و زمین‌های کشاورزی از بین رفتند. مدیران اقتصادی دولتی عقیده دارند خسارات می‌تواند باعث کندی رشد شود هرچند هزینه‌های بازسازی به نوعی باعث تحریک اقتصاد خواهد شد.

فاجعه دیگر در بنگلادش بروز کرد. ویرانی ساختمان راناپلازا در 4 اردیبهشت (24 آوریل) در حومه داکا بزرگ‌ترین و بدترین فاجعه صنعتی سال بود که در آن 1100 کارگر کشته شدند. این فاجعه یادآور شرایط وحشتناک صنعتی حیاتی در بنگلادش است که برای حدود چهار میلیون نفر شغل‌آفرینی کرد و باعث شد بحث‌های گسترده‌ای در سطح ملی و بین‌الملل در مورد اصلاح شرایط کارخانه‌های تامین تقاضای خرده‌فروشان در اروپا و آمریکا درگیرد. در ماه نوامبر گروه‌های نماینده شرکت‌های وال‌مارت، گپ و H&M به همراه شرکت‌ها پذیرفتند تا استانداردهای سختگیرانه‌تری در مورد کارفرمایان خود اعمال کنند. اما هنوز آتش‌سوزی‌ها قربانی می‌گیرند و دستمزد کارگران بنگلادشی پایین‌ترین میزان در جهان است.

تجاوزهای گروهی در هند و اعدام چند نفر از متهمان توجه زیادی را در سطح کشور و جهان برانگیخت. علاوه بر بحث امنیت زنان، موضوع حقوق آنها در جهان در حال توسعه اهمیت زیادی پیدا کرد تا شاید اقدامات بین‌المللی بیشتری برای بهبود اوضاع انجام گیرد. در پاکستان نواز شریف که 14 سال قبل در یک کودتا از قدرت برکنار شده بود توانست در اردیبهشت‌ماه در انتخابات عمومی پیروز شود و بار دیگر قدرت را به دست گیرد. اگرچه تهدیدهای زیادی علیه نامزدهای سکولار صورت گرفته بود، انتخابات در فضایی نسبتاً عاری از خشونت برگزار شد. انتخاب نواز شریف اولین انتقال قدرت دموکراتیک در تاریخ پر از کودتای پاکستان بود. او زمام کشوری را در دست گرفت که با تروریسم، ناکامی‌های اقتصادی و قطع برق دست و پنجه نرم می‌کند. عمران‌خان بازیکن مشهور کریکت نیز موفق شد اداره یکی از چهار استان بزرگ پاکستان را بر عهده گیرد. او به طور معجزه‌آسایی از سقوط از سکو در هنگام مبارزات انتخاباتی‌اش جان سالم به در برد. در افغانستان حامد کرزی از امضای توافقنامه امنیتی کابل و آمریکا امتناع کرد و با واکنش‌های زیادی از سوی مقامات غربی و آمریکا مواجه شد. آمریکا تهدید کرد کمک‌هایش به افغانستان را قطع و نیروهایش را از این کشور خارج می‌کند. دولت این تهدیدها را بی‌پایه دانست اما برخی نامزدهای ریاست‌جمهوری از سیاست‌های حامد کرزی انتقاد کردند و عبدالله عبدالله او را متهم کرد در انتخابات آتی از نامزد خاصی حمایت می‌کند.

رویدادهای خاورمیانه را اما پایانی نیست. همان‌طور که قبلاً گفته شد ایران از وقایع امیدوارکننده لبریز است اما در عراق اقدامات تروریستی و بمب‌گذاری‌های انتحاری داستانی همیشگی شده است. تلفات غیرنظامیان در این کشور و در سوریه همواره داغ مردم آنها را تازه نگه می‌دارد. پیدایش داعش و گسترش جنگ داخلی و تبعات آن به کشورهای منطقه از دیگر وقایع مهم سال هستند. برخی کشورهای ثروتمند منطقه خلیج فارس از جمله قطر و عربستان سعودی از گروه‌های جهادی به شکل مالی و معنوی حمایت کردند و حتی مواردی مانند صدور فتوای جهاد نکاح مایه آبروریزی‌های بزرگ در جهان اسلام شد. موافقت سوریه برای از بین بردن سلاح‌های شیمیایی باعث شد جایگاه بشار اسد در صحنه بین‌المللی بهتر شود. او در نبرد داخلی نیز پیروزی‌هایی به دست آورد و ترس غرب از قدرت گرفتن نیروهای جهادی و نظامی به مراتب خطرناک‌تر از حکومت بشار اسد موضع‌گیری‌های جهانی را تحت تاثیر قرار داد. با وجود تهدید به دخالت نظامی، به نظر نمی‌رسد جهان غرب دیگر همانند گذشته اصراری بر حذف بشار اسد داشته باشد. از بین بردن سلاح‌های شیمیایی خطر دخالت نیروهای نظامی غربی-‌ که قبلاً با مخالفت پارلمان انگلیس و بی‌رغبتی اوباما مواجه شده بود-‌ را حداقل برای مدتی از موضوعات جهانی خارج کرد. این ماموریت توسط تیمی از نیروهای سوری و تحت نظارت متخصصان سازمان منع سلاح‌های شیمیایی مستقر در هلند انجام گرفت و سازمان ملل متحد با صدور قطعنامه‌ای از آن پشتیبانی کرد.

سال گذشته آفریقا نیز دستخوش تحولات و صحنه رویدادهای بزرگ بود. در 2 مهر (24 سپتامبر) نیروهای امنیتی در نایروبی پس از چهار روز نبرد مهاجمان اسلامگرا را در مرکز خرید به قتل رساندند. این رویداد کل کشور را تکان داد و خط نبرد جدیدی در مبارزه آفریقا علیه تروریسم گشود. حداقل 69 نفر از جمله چندین شبه‌نظامی در عملیاتی کشته شدند که با انفجاری عظیم به پایان رسید و سه طبقه از مرکز خرید ویران شد. بعدها کمیته پارلمان افرادی از نیروهای امنیتی دولتی را به همکاری با تروریست‌ها متهم کرد. پلیس فاسد کنیا به همراه نیروهای مرزی به تروریست‌ها اجازه دادند از مرزها عبور کنند. در شمال قاره فرمانده ارتش مصر در 12 تیر (3 جولای) رئیس‌جمهور محمد مرسی را برکنار و او را با رئیس دادگاه قانون اساسی جایگزین کرد. کاخ ریاست‌جمهوری این اقدام را کودتای نظامی توصیف کرد. در روزهای بعد بحرانی سیاسی به وجود آمد که میلیون‌ها نفر را به خیابان‌ها و جدال مرگبار کشانید. درگیری‌ها بین مقامات و طرفداران اخوان‌المسلمین ادامه یافت. شبه‌نظامیان اسلامگرا عملیاتی را علیه نیروهای امنیتی در سینا به اجرا درآوردند. اوباما بخشی از کمک نظامی 3/1 میلیارد دلاری و تحویل تجهیزات سنگین نظامی را به دنبال سرکوب بی‌رحمانه حامیان مرسی به حالت تعلیق درآورد. محمد مرسی به اتهام تحریک قتل غیرنظامیان در زمان ریاست‌جمهوری مورد محاکمه قرار گرفت. بسیاری بر این عقیده‌اند که انقلاب مصر چرخشی دایره‌وار داشت و دوباره به نقطه اول بازگشت. در آفریقای جنوبی هزاران نفر در مراسم سوگواری نلسون ماندلا در روستای محل تولدش گرد هم آمدند. نلسون ماندلا به علت عفونت ریه در بیمارستان بستری بود اما هنگامی که خبر مرگش انتشار یافت کسی آن را باور نمی‌کرد. همسر ماندلا توضیح داد چگونه در کنار بستر او ایستاده بود و توقف قلبش را نظاره می‌کرد: «دکترها به من گفتند باید نزدیک او باشم. سپس او آخرین نفس را کشید و برای همیشه آرام گرفت.»

رویدادهای اروپا نیز اهمیت فوق‌العاده‌ای پیدا کردند. مخالفت مردم با تغییر کاربری پارک گزی در استانبول به اعتراضی سیاسی تبدیل شد که علاوه بر استانبول سایر شهرهای ترکیه را دربر گرفت و به درگیری‌های بین مردم و پلیس انجامید. هنوز یاد و خاطره این رویداد از اذهان مردم پاک نشده بود که بحران رسوایی مالی سیاستمداران اوج گرفت. بحرانی که دستگیری تعداد زیادی از مقامات و فرزندان آنها، استعفای وزرا، عزل دادستان‌ها و جایگزینی افسران پلیس را به همراه داشت. آن‌سوتر در قبرس دولت بر سپرده‌های بانکی مالیات وضع کرد. قبرس آخرین ضربه بحران یورو را قبل از آرامش ظاهری دریافت کرد. اقتصاد این جزیره تا 7/8 درصد انقباض پیدا کرد. کنترل سرمایه‌ها در این کشور نگرانی در مورد اعتبار اقتصادی آن را افزایش داده است. یونان وضعیت بهتری داشت و توانست با اجرای ریاضت اقتصادی اندکی از نگرانی‌های کشورهای طلبکار خود -‌ به ویژه آلمان -‌ بکاهد. در آنجا، آنگلا مرکل با پشتیبانی عمومی بی‌سابقه توانست بار دیگر مقام خود را باز یابد. دولت دموکرات‌مسیحی او اکنون باید مخارج را افزایش دهد و مقررات بازار کار را به اجرا گذارد. ائتلاف با سوسیال‌دموکرات‌ها توازن قدرت را در اتحادیه اروپا تغییر داد و فرانسوا اولاند رئیس‌جمهور سوسیالیست فرانسه را تشویق کرد تا مبارزه سرسختانه‌تری علیه اصلاحات اقتصادی مرکل در پیش گیرد. مخالفت پارلمان بریتانیا با دخالت نظامی در سوریه، تحولات اسپانیا و تسلیم دولت کامرون برای اعطای حق همه‌پرسی به مردم اسکاتلند در مورد جدایی این کشور از اتحادیه اروپا از دیگر وقایع مهم این قاره بودند. قاره‌ای که علاوه بر اتحاد پولی تلاش کرد به تشکیل اتحادیه بانکی و برقراری نوعی اتحاد سیاسی اقدام کند. همه اینها در زمانی اتفاق افتاد که بریتانیا با بانوی آهنین خود مارگارت تاچر برای همیشه وداع کرد.

قاره آمریکا روزگار خوب، بد و زشت خود را در نواحی شمالی، جنوبی و آمریکای لاتین ادامه داد. ونزوئلای پس از هوگو چاوس هیچ‌گاه روی آرامش ندید. تورم کمرشکن و بیکاری فزاینده هر روز تعداد بیشتری از مخالفان را به عرصه مبارزه کشانید. در برزیل مردم به وضعیت زندگی خود و هزینه‌های سرسام‌آور میزبانی جام‌جهانی معترض بودند. و آرژانتین درس عبرتی برای تمام کشورهای در حال توسعه شد. این کشور نمونه بارزی از سوءمدیریت و فساد حکومتی بود که نشان داد چگونه می‌توان با وجود امکانات و منابع فراوان روند شرم‌آور نزول را در پیش گرفت. در شمال آمریکا و در تیرماه (ژوئن) بیش از 800 هزار کارمند دولت ایالات متحده به مرخصی اجباری رفتند و بناهای یادبود ملی زیادی از جمله مجسمه آزادی بر روی بازدیدکنندگان بسته شدند. تعطیلی دولت به دنبال لجبازی کنگره برای تصویب لایحه بودجه سال آینده دولت اتفاق افتاد. آنها اصرار داشتند دولت اوباما باید از بخش‌های بزرگی از برنامه اصلاحات درمانی دست بکشد. اوباما این باج‌خواهی را نپذیرفت و سرانجام در 30 مهرماه (16 اکتبر) و در آستانه بروز بحران عدم ‌پرداخت بدهی دولت آمریکا، جمهوریخواهان کوتاه آمدند و به توافقی کوتاه‌مدت رسیدند تا پایانی بر رویارویی 24 میلیارد دلاری دولت و کنگره باشد.

دیگر آتش‌افروز این میدان ادوارد اسنودن بود که پرونده‌های مخفی سازمان امنیت ملی را افشا کرد. این افشاگری واکنش‌های زیادی را برانگیخت: دولت آمریکا به طور مخفیانه داده‌های هر تماس تلفنی را جمع‌آوری می‌کردند. در پشت صحنه تلاش زیادی برای دستگیری اسنودن کارمند اسبق 29ساله سازمان امنیت ملی انجام گرفت. فیلم مصاحبه اسنودن در هنگ‌کنگ گرفته شد. او به جاسوسی متهم شد و آمریکا تقاضای استرداد کرد. اما اسنودن به مسکو رفت و توانست در آنجا پناهندگی موقت بگیرد تا با افشای شنود رهبران اتحادیه اروپا توسط متحد آمریکایی موج جدیدی از بحران را در جهان به راه اندازد. خرابی سامانه طرح بهداشت و درمان اوباما، بمب‌گذاری در ماراتن بوستون با سه کشته و 260 مجروح، جریمه بانک‌های بزرگ، توقف خرید اوراق قرضه توسط فدرال‌رزرو، اوج‌گیری آمریکا در صنایع هوانوردی، خرابی سه‌ساعته مرکز داده‌ها در بورس نزدک، ورشکستگی دیترویت و توفان اوکلاهما همه و همه با یکدیگر متحد شدند تا تصویری رنگارنگ از جهان در سال 1392 بر جای گذارند.