چرا امپراتوری کارتل نفتی پایان نیافت؟
اوپک همچنان می‌تازد
تاریخ مناسبات آمریکا با کشورهای صادر‌کننده نفت سه نکته مهم دارد. تلاش برای کنترل واردات و صادرات نفت تحت عنوان «امنیت ملی»، کوتاه بودن دوره نفوذ کشورهای عضو اوپک در توازن عرضه و تقاضا نفت، اغراق در گزارش‌ها و ارزیابی‌های اخیر در مورد کاهش قدرت اوپک.
تاریخ مناسبات آمریکا با کشورهای صادر‌کننده نفت سه نکته مهم دارد.
نکته اول این است که تلاش برای کنترل واردات و صادرات نفت تحت عنوان «امنیت ملی» نه‌تنها هیچ‌گاه به نتیجه نرسیده، بلکه برعکس، آمریکا در دوره‌هایی امنیت بیشتری داشته که صنعت نفت و تولید داخلی کشور قوی بوده است.
نکته دوم این است که کشورهای عضو اوپک فقط در دوره‌های کوتاهی توانسته‌اند در توازن عرضه و تقاضا نقش تعیین‌کننده‌ای ایفا کنند. در اکثر موارد عواملی خارج از کنترل اوپک روی میزان تولید و بهای نفت تاثیرگذار بوده‌اند. یکی از نمونه‌های بارز آن ضعف ساختاری و فرسودگی امکانات اکتشاف نفت آمریکا در دهه 70 میلادی بوده و از جدیدترین عوامل موثر در بازار امروزی نفت رشد چشمگیر نیاز چین به انرژی و در سال‌های اخیر کشف نفت شیل بوده است.
نکته سوم در این زمان این است که گزارش‌ها و ارزیابی‌های اخیر در مورد کاهش قدرت اوپک اغراق شده‌اند. واقعیت این است که در حال حاضر آمریکا فقط حدود ۱۰ درصد از نفت جهان را تولید می‌کند که اگرچه به نسبت سال ۲۰۰۸ که این رقم حدود شش درصد بود تغییر محسوسی محسوب می‌شود ولی هنوز هم نصف سهمی است که در سال ۱۹۷۰ اعلام شد.
حال و روز ابرقدرت نفتی چطور است؟
آمریکا، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت جهان تا سال ۱۹۵۲ بیش از نیمی از نفت خام جهان را تولید می‌کرد. تولیدکنندگان قدیمی‌تر نفت همچون روسیه، مستعمرات شرقی هلند، برمه یا میانمار، رومانی و ایران در مقایسه با آمریکا بازیگران خرده‌پایی بودند. امروزه صنعت نفت آمریکا به یک بازیگر کوچک در بازار نفت جهانی بدل شده است اما هنوز هم میزان تولید نفت خام و فرآورده‌های آن یک‌چهارم میزان تولید اوپک است.
از سال ۱۹۵۲ میزان مصرف داخلی کشور از تولید بیشتر شد و در این زمان بود که آمریکا برای تامین انرژی خود به واردات نفت روی آورد. پس از آن نیز در سال ۱۹۷۰ کسری موازنه انرژی کشور به حدود دو میلیارد بشکه در سال رسید. در همین حال سهم آمریکا از میزان تولید نفت جهان که در سال ۱۹۵۰ حدود ۵۰ درصد بود، در سال ۱۹۷۰ به ۲۰ درصد کاهش یافت.
تقویم رقابت خارجی‌ها
یکی از مشکلات کمبود ذخایر نفت در آمریکا نبود تولید نفت خام آمریکا از شش میلیون بشکه در روز طی سال ۱۹۵۲ به ۱۰ میلیون بشکه در روز طی سال ۱۹۷۰ بود. اما تولید نفت از چاه‌های پیر در تگزاس، اوکلاهاما و کالیفرنیا به دلیل اینکه تولیدکنندگان سایر نقاط جهان نفت ارزان‌تر تولید می‌کردند به اندازه‌ای کاهش یافت.
بر اساس آمار موجود، ذخایر گسترده نفتی که طی دهه‌های ۲۰ تا ۵۰ میلادی در خاورمیانه و آمریکای جنوبی کشف شد در نیمه دوم قرن بیستم تولید خود را آغاز کردند و بازار انرژی با نفت ارزان‌قیمت اشباع شد.
تولیدکنندگان آمریکا به اشکال مختلف همچون درخواست از دولت فدرال برای حفاظت از صنعت انرژی داخلی یا کاهش داوطلبانه میزان صادرات خود سعی کردند از صنعت نفت این کشور در رقابت با نفت ارزان‌تر خارجی حفاظت کنند.
در سال ۱۹۶۲ چاه‌های نفت تگزاس تنها با یک سوم ظرفیت‌شان استخراج می‌کردند، به این ترتیب سعی کردند قیمت نفت را در داخل کشور در سطح مطلوبی حفظ کنند، ولی روند کاهش قیمت به طور واقعی ادامه یافت. در این زمان بود که روند کاهش بهای نفت در دهه‌های 50 و 60 میلادی باعث شد مصرف این محصول به شدت افزایش یابد، درست در زمانی که صنعت نفت آمریکا که سعی کرده بود از طریق کاهش تولید با این روند مقابله کند، بخشی از ظرفیت تولید خود را از دست داده بود.
اما در سال ۱۹۷۲ باقیمانده ذخایر چاه‌های نفت در ایالت تگزاس عملاً در شرایطی قرار داشتند که نتوانستند با قدرت رو به افزایش اوپک مقابله کنند. در اواسط سال ۱۹۷۳ کشورهای عرب عضو اوپک تولید نفت را متوقف کرده و صادرات نفت به آمریکا را به خاطر حمایت آن کشور از اسرائیل در جنگ ۱۹۷۳ تحریم کردند. تحت تاثیر این وضعیت، تولید صنعتی در آمریکا برای مدتی دچار رکود شد، واردات نفت از خارج افزایش یافت و بهای نفت در آن کشور به سطحی رسید که برای صنایع و مصرف‌کنندگان معمولی ضربه سنگینی بود. در میان نوسانات قیمتی موازنه منفی در زمینه نفت خام و پالایش‌شده آمریکا که در سال ۱۹۷۰ حدود 3/2 میلیارد دلار در سال بود در سال ۱۹۷۳ به هفت میلیارد و در سال ۱۹۷۵ به ۷۵ میلیارد دلار در سال افزایش یافت.
پس از آن به دنبال سقوط بهای نفت جهانی در سال ۱۹۸۶ این کسری موازنه تا حدی کنترل شد و به ۳۰ میلیارد دلار کاهش یافت. همزمان میزان تولید نفت در داخل آمریکا افزایش پیدا کرد ولی پس از مدتی دوباره روند افزایش کسری موازنه شروع شد و در حدود ۲۰ سال گذشته بیشتر شده است. اما از سال ۲۰۰۵ تحت تاثیر کاهش مصرف نفت و شروع استخراج نفت شیل موازنه انرژی آمریکا دچار تحول عمیقی شده و میزان واردات آن کشور از 5/12 میلیون بشکه به حدود پنج میلیون بشکه در روز کاهش یافته است.
وقتی ایران خواستار بازپس‌گیری سهمش در بازار نفت شد
تقریباً پیش از برگزاری اوپک 2015 بیژن نامدار‌زنگنه، وزیر نفت ایران، در آلمان پیش از حضور یافتن در اجلاس اوپک گفته است تولید نفت خام ایران باید به سطح پیش از تحریم‌ها یعنی روزانه چهار میلیون بشکه برسد. او در کنفرانس امنیت انرژی برلین ۲۰۱۵ زمان لازم برای رسیدن به سطح تولید روزانه چهار میلیون بشکه نفت را هفت تا هشت ماه اعلام کرد.
حالا در جلسه اصلی که پنجم ژوئن ماه می برگزار شد؛ وزیر نفت ایران همچنین مهم‌ترین مساله حوزه نفت ایران را پس از لغو تحریم‌ها، به دست آوردن سهم از بازار جهانی اعلام کرد. انگار زنگنه خواسته بیش از پیش بر برداشته شدن تحریم‌ها تاکید کند.
به گفته وزیر نفت دولت یازدهم برنامه نهایی ایران در حوزه تولید نفت خام، رسیدن به سطح تولید روزانه پنج میلیون و ۷۰۰ هزار بشکه است که برای تحقق این برنامه سه سال زمان نیاز است. زنگنه در این کنفرانس به طرح‌های بزرگ ایران برای احیا و نوسازی زیرساخت‌های انرژی اشاره کرد و قصد ایران را این‌گونه عنوان کرده است که ایران می‌خواهد تا سال ۲۰۲۲ میلادی، مبلغ ۱۸۰ میلیارد دلار در این بخش سرمایه‌گذاری کند.
در این کنفرانس که بیشتر سخنان وزیر نفت حول برداشته شدن تحریم‌ها می‌چرخید، او گفت هرگونه توافق میان تهران و کشورهای عضو گروه 1+5، باید شامل لغو همه تحریم‌های مالی و انرژی باشد. به گفته وزیر نفت ایران، قابل قبول نیست که ایران به عنوان کشوری که سومین یا چهارمین ذخایز بزرگ نفت جهان را دارد، به اندازه جمهوری آذربایجان، نفت صادر کند. در این باره نیز رکن‌الدین جوادی، معاون زنگنه و مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران از افزایش ۳۰۰ هزار بشکه‌ای تولید نفت و میعانات گازی در سال ۹۴ خبر داده است. جوادی تاکید کرده است ایران «نفت روی آب» ندارد و صادرات نفت ایران مطابق سهمیه‌بندی اوپک است. حالا وزارت نفت ایران تلاش می‌کند پیش از حصول توافق نهایی بین ایران و کشورهای ۵+۱ در تیرماه امسال، زمینه ورود شرکت‌های خارجی به بخش نفت و گاز ایران و جذب سرمایه‌های خارجی را فراهم کند.
تاریخ‌نگاری اجلاس 167
در آخرین نشست اوپک وزیر نفت ایران با اشاره به نامه ایران به اوپک در نشست ۱۶7 گفت برای افزایش تولید و بازگشت به بازار نیازی به مجوز نداریم و سهم خود را به دیگران واگذار نمی‌کنیم. وزیر نفت با اشاره به نامه ایران به اوپک در نشست ۱۶۷ گفت: برای افزایش تولید و بازگشت به بازار نیازی به مجوز نیست و سهم خود را به دیگران واگذار نمی‌کنیم.
وزیر نفت دولت یازدهم پس از بازگشت از نشست ۱۶۷ سازمان کشورهای صادر‌کننده نفت (اوپک) درباره نتایج سفر خود درباره نامه‌ای که از سوی ایران در اختیار وزیران نفت اوپک قرار گرفته بود، گفته است پیش از نشست ۱۶۷ نامه‌ای مبنی بر اعلام آمادگی ایران برای بازگشت به بازار جهانی بلافاصله پس از لغو تحریم‌ها به اوپک نوشته شد که به همه وزیران این سازمان نیز تحویل داده شده است. او گفته است که در نامه ارسالی به اوپک عنوان شده است پس از لغو تحریم‌ها، ایران به بازار برمی‌گردد و باید این میزان تولید منظور شود چرا که این موضوع حق ایران است و برای این کار منتظر اجازه کسی نمی‌مانیم. در این کنفرانس زنگنه تاکید کرد برای افزایش تولید و بازگشت به بازار، حداقل تا سهمیه‌ای که پیشتر به طور سنتی صورت گرفته است، نیازی به مجوز کسی نیست.
ایران پس از ورود مجدد به بازارهای جهانی
وزیر نفت دولت یازدهم در آخرین اجلاس اوپک درباره تحلیل خود از بازگشت ایران به بازارهای جهانی نفت خام بعد از لغو تحریم‌ها معتقد است اوپک به سرعت خود را با این مساله تطبیق می‌دهد و جا برای ایران باز می‌شود. منظور از جا باز شدن برای ایران، تنها بحث فروش نفت نیست، بلکه بیشتر از میان بردن تاثیر منفی روی قیمت‌هاست که این مساله برای ایران بسیار مهم است و تحت هیچ شرایطی نمی‌توانیم سهمی را که پیش از تحریم‌ها داشتیم، به دیگران واگذار کنیم.
او حتی دیدارهای خود با برخی وزرا در این اجلاس را این‌گونه ارزیابی کرده است که بیشتر شرکت‌ها تمایل داشتند به ایران بازگردند و در پروژه‌های نفت و گاز کشور فعالیت کنند، ضمن اینکه درباره مدل تازه قراردادهای نفتی ایران (IPC) صحبت کردند و توضیحاتی داده شد و به نظر می‌رسد بیشتر شرکت‌های نفت و گاز بین‌المللی منتظر لغو تحریم‌های ایران هستند تا بتوانند روی پروژه‌های اولویت‌دار ایران کار کنند.
پشت پرده اجلاس 167 چه گذشت؟
صد و شصت و هفتمین نشست عادی سازمان اوپک که مدت‌ها بازار به انتظار آن نشسته بود روز جمعه، 15 خردادماه بدون هیچ تصمیم جدیدی درباره سقف تولید اعضا به کار خود پایان داد. در بیانیه پایانی این اجلاس اعضا بر سر حفظ سقف تولید قبلی یعنی همان 30 میلیون بشکه در روز به توافق رسیدند و به این ترتیب اتفاق تازه‌ای در بازار جهانی نفت رقم نخورد. البته یکی از موضوعات مطرح در این اجلاس مورد توجه رسانه‌های جهان قرار گرفت که آن‌هم افزایش صادرات نفت ایران، بلافاصله پس از برداشته شدن تحریم‌ها بود؛ در این اجلاس وزیر نفت نامه‌ای مبنی بر افزایش صادرات نفت ایران بلافاصله بعد از تحریم‌ها را که پیش از آن در اختیار دبیرخانه اوپک قرار گرفته بود به وزیران اوپک ابلاغ کرد. در این نامه آمده است با توجه به بازگشت ایران به بازار بعد از رفع تحریم‌ها، برای اینکه این حضور سبب کاهش قیمت‌ها نشود، کشورهایی که در این مدت سهم ایران را در بازار گرفته‌اند باید تولید خود را کاهش دهند تا بازار همچنان متعادل باقی بماند؛ تنها در این صورت است که بازگشت ایران ضرر بیشتر اعضا را به دنبال نخواهد
داشت.
گرچه نتیجه این اجلاس سر و صدای زیادی نکرد اما در حاشیه این اجلاس برای ایران اتفاق‌های مهمی رقم خورد که ملاقات وزیر نفت ایران با مدیران شرکت‌های بزرگ نفتی اروپایی و ابراز علاقه‌مندی آنها به بازگشت و حضور فعال در بازار ایران از آن جمله‌اند.
چه کسی برنده بازی شد؟
در نتیجه این اجلاس سقف تولید اوپک ثابت ماند چون عربستان سعودی به عنوان با نفوذترین عضو اوپک (به سبب دارا بودن بالاترین سهم تولید نفت در میان اعضا) مدعی است استراتژی پیشنهادی آن موثر است و به تدریج رشد تولید غیراوپک کاهش و قیمت‌ها افزایش می‌یابد. اما برخی رسانه‌ها می‌گویند این فقط یک سناریوی تعریف‌شده از سوی عربستان است و احتمال دارد محقق نشود. در حال حاضر نیز برخی از کشورها مخالف این نگرش عربستان هستند اما آنچه در تصمیمات اوپک مهم تلقی می‌شود اجماع است.
از سوی دیگر اکنون ایران خواهان بازگشت به سطح تولید قبل از تحریم‌های خود در پساتحریم است. اگر استراتژی پیشنهادی عربستان به وقوع نپیوندد و ایران تولیدش را به دو برابر حجم فعلی برساند بدون شک قیمت نفت کمتر هم می‌شود. در این شرایط بر سر کشورهای تولیدکننده نفت چه خواهد آمد؟ بازنده اصلی این تصمیم عربستان کدام عضو سازمان است؟ در این باره مدیر امور اوپک و روابط با مجامع انرژی با اشاره به اینکه کشورهای الجزایر، ونزوئلا و احیاناً اکوادور فعالانه خواهان اقدام برای اعاده قیمت‌های بهتر برای نفت هستند، گفته است بدون کاهش تولید اوپک و به خصوص از طرف عربستان این امر امکان ندارد. مثلاً وزیر انرژی سابق الجزایر پیشنهاد کرد هر کشور پنج درصد از تولید خود را کاهش دهد که در مجموع کاهش تولید نفت اوپک به 5/1 میلیون بشکه می‌رسید و اگر روسیه و برخی دیگر از تولیدکنندگان هم همکاری می‌کردند دو میلیون بشکه در روز تولید نفت کاهش داشت و تعادل بازار با قیمت‌هایی در حد 75 تا 85 دلار در بشکه برقرار می‌شد. حالا با برآورد تقاضا برای نفت اوپک سقف تولید اوپک مشخص می‌شود و جمع تولید کشورهای اوپک نباید از این رقم تجاوز کند. به گفته مدیر امور اوپک
و روابط با مجامع انرژی قدم سوم در استراتژی پیشنهادی ایران به اوپک اعاده نظام سهمیه‌بندی اوپک برای اطمینان از تجاوز نکردن جمع تولید اعضای سازمان از سقف تولید یا تقاضای جهانی برای نفت اوپک است. او گفته است بدون نظام سهمیه‌بندی نمی‌توان مشخص کرد هر کشوری چه میزان تولید می‌کند و کنترلی بر سقف تولید نخواهد بود همان‌طور که در حال حاضر ملاحظه می‌شود. قدم آخر این استراتژی نیز ایجاد سیستمی برای اطمینان از رعایت سهمیه‌های تولید توسط اعضای سازمان است. عسلی معتقد است این استراتژی پیشنهاد اخیراً توسط نماینده ایران در هیات‌عامل اوپک (کاظم‌پور‌اردبیلی) به آن سازمان ارائه شده اما هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است. همچنین از نظر ما این استراتژی بهترین راه تحقق هدف اصلی اوپک مبنی بر حداکثر کردن درآمد کشورهای عضو از صادرات نفت خود و در عین حال حفظ ثبات بازار نفت بدون افزایش بی‌رویه قیمت‌هاست.
نتیجه اجلاس 167 چه بود؟
اعضای اوپک در پایان نشست ۱۶۷ خود سقف تولید نفت این سازمان را ثابت نگه داشتند و زمان اجلاس عادی بعدی را نیز چهارم دسامبر ۲۰۱۵ تعیین کردند. در این زمان گزارش‌های دبیر کل اوپک درباره چشم‌انداز بازارهای جهانی نفت خام، گزارش هیات کمیسیون اقتصادی اوپک و دیگر گزارش‌های واحدهای اداری اوپک مورد بررسی اعضا قرار گرفت. در این نشست ۱۲ کشور عضو اوپک درباره حفظ سقف تولید اوپک در سطح روزانه ۳۰ میلیون بشکه به اجماع رسیدند و اوپک از اعضای خود خواست تا به این سقف تولید پایبند باشند.
همچنین رئیس هیات نمایندگان اکوادور در نشست ۱۶۷ اوپک به تشریح روند شکایت این کشور علیه شرکت‌های شورون و «تگزاکو پترولیوم» پرداخت و اعضای اوپک نیز حمایت خود را از دولت اکوادور و حق حاکمیت آن بر منابع طبیعی این کشور اعلام کردند. وزیران نفت اوپک همچنین ایوان اورلانا، نماینده ونزوئلا را به عنوان رئیس جدید هیات‌عامل اوپک تا پایان دسامبر سال جاری میلادی منصوب کردند، همچنین، محمد حامل، نماینده الجزایر در هیات‌عامل اوپک نیز برای همین مدت به عنوان جانشین او انتخاب شد. همچنین مقرر شد اجلاس عادی بعدی اوپک چهارم دسامبر سال جاری میلادی در وین برگزار شود.
نشست ۱۶۷ اوپک در غیاب وزیر نفت نیجریه، به ریاست محمد بن صالح الساده، نایب‌رئیس دوره‌ای سابق این سازمان و وزیر صنعت و انرژی قطر برگزار شد.
بازار پس از اولین جلسه چه می‌شود؟
به‌رغم نگرانی‌های بازار جهانی نفت از حفظ سقف تولید اوپک در سطح 30 الی 31 میلیون بشکه در روز برای شش ماه آتی، قیمت جهانی نفت در مبادلات روز جمعه گذشته افزایش یافت. قیمت نفت در تاریخ پنجم ژوئن، شاهد افزایش 22/1درصدی و 59/2درصدی در برخی شاخص‌ها بود. تحلیلگران معتقدند، اجماع روی حفظ سطح تولید کنونی، می‌تواند منجر به افزایش فشار بر قیمت نفت خام شود. همچنین، روز جمعه، پنجم ژوئن، ارزش دلار در برابر سایر سبدهای ارزی افزایش یافت که افزایش قدرت دلار بر قیمت نفت خام متاثر از دلار فشار خواهد آورد. با این شرایط روز جمعه و پس از اجلاس اوپک، قیمت نفت خام در بازار افزایش یافت هفته گذشته نیز آژانس اطلاعات انرژی آمریکا (EIA)، با انتشار گزارشی اعلام کرد ذخیره نفتی آمریکا در هفته منتهی به 29 می، تا یک‌میلیون و 900 هزار بشکه کاهش یافته است.
دیدگاه تان را بنویسید