لانینو و تغییرات پس از آن

احد وظیفه/مدیرکل دفتر پیش‌بینی سازمان هواشناسی

ال‌نینو و لانینو جزو شاخص‌های بزرگ‌مقیاس جوی هستند و بر مناطق دورتر از محلی که رخ می‌دهند تاثیر می‌گذارند و شاخص‌هایی نیستند که فقط در یک اقلیم موثر باشند.
معمولاً روند ایجاد شدن این شاخص‌های جوی به این صورت است که یک دوره ال‌نینو، یک دوره فاز خنثی و یک دوره لانینو شکل می‌گیرد. این سیری است که به تغییرات دمای آب در سطح اقیانوس آرام از شرق استرالیا تا سواحل غربی آمریکای شمالی و آمریکای جنوبی آن هم در بخش حاره‌ای برمی‌گردد.
در بخش حاره‌ای دمای سطح آب به طور میانگین باید 21 درجه سلسیوس باشد اما گاهی این دما گرم‌تر می‌شود و در این حالت کم‌کم فاز ال‌نینو شروع می‌شود. در ال‌نینو ضعیف، حدود 9 /0 درجه متوسط دمای آب در این منطقه وسیع که مساحت آن به چند هزار کیلومتر می‌رسد، گرم‌تر از حد معمول است که به آن آنومالی یا ناهنجاری مثبت در سطح آب می‌گویند.
اگر فاز لانینو وارد شود دمای آب کمتر از حد معمول می‌شود یا به عبارت دیگر ناهنجاری منفی اتفاق می‌افتد و سطح آب سردتر از حد معمول می‌شود اما فاز خنثی که در واقع همان فاز معمولی است دما 26 درجه سلسیوس است.گ

ال‌نینو و سطح آب
زمانی که ال‌نینو شکل می‌گیرد به دلیل اینکه دما گرم‌تر می‌شود فشار در سطح آب کاهش پیدا می‌کند، همین تاثیر اندکی که به فشار آب دریا یا به فشار آب اقیانوس وارد می‌شود همگرایی در سطوح زیرین را زیاد می‌کند و همگرایی در سطوح زیرین در اقیانوس آرام باعث صعود هوا در سطوح جو می‌شود. این صعود هوا باعث بارندگی‌های شدید در مناطق اقیانوس آرام می‌شود چرا که آب اقیانوس آرام چندین کیلومتر عمق دارد و در نتیجه انرژی فراوانی هم در آن نهفته است که باعث افزایش بارندگی‌ها در این مناطق می‌شود.
اما بر عکس در پدیده لانینو آب سردتر می‌شود و فشار در سطح افزایش پیدا می‌کند، به عبارت دیگر سطح واگرا می‌شود و جریان‌های صعودی ضعیف می‌شوند تا در نتیجه بارندگی‌ها کاهش پیدا کند. این کمبود بارندگی باعث می‌شد که به عنوان مثال ماهیگیران کشور پرو که صنعت ماهیگیری گسترده‌ای دارند در اثر این پدیده‌ها ماهی‌های کمتر یا فراوان‌تری بگیرند.
بعدها کشف شد که پدیده‌هایی مثل ال‌نینو و لانینو از قدیم وجود داشته است و بیش از 100 سال سابقه تاریخی دارد که به صورت تجربی شناخته شده است. در سال‌های بعد نیز بررسی و مشخص شد که این تغییرات آب و هوایی و تغییرات سطح دمای آب و اثرات آن فقط محدود به سواحل آمریکا و اقیانوس آرام نیست.

ال‌نینو و افزایش بارندگی‌ها؟
در سال‌هایی که ال‌نینو اتفاق می‌افتد در سواحل آمریکای جنوبی بارندگی‌ها زیاد می‌شود ولی بر عکس درهمان زمان در جنوب شرق آسیا و آن سوی اقیانوس آرام مثل اندونزی و فیلیپین بارندگی‌ها کم می‌شود و به عبارتی خشکسالی حاصل می‌شود و باعث آتش‌سوزی جنگل‌ها می‌شود اما در فاز لانینو بر عکس این روند اتفاق می‌افتد یعنی از استرالیا تا سواحل غربی آمریکا بارندگی‌ها کاهش می‌یابد و بر عکس در جنوب شرق آسیا بارندگی‌ها افزایش پیدا می‌کند. همین الگوی فشاری یا دمایی تنها محدود به سطح نیست و باعث تاثیر در عمق جو نیز می‌شود؛ در واقع الگوی گردش توده‌های هوا را در آن منطقه تغییر می‌دهد و این روند اثرات خود را در سایر نقاط دنیا می‌گذارد.
به غیر از ال‌نینو و لانینو شاخص‌های بزرگ‌مقیاس دیگر که به آنها دورپیوند نیز گفته می‌شود هم وجود دارد، شاخص‌هایی که در منطقه‌ای دوردست اتفاق می‌افتد اما به نوعی تاثیر خود را در دیگر نیمکره زمین هم می‌گذارد.
از جمله دورپیوندهای دیگر می‌توان به NAO یا شاخص نوسان کم‌فشار اطلس شمالی اشاره کرد.
گاهی در جنوب نیمکره شمالی نوسان پرفشاری شکل می‌گیرد و بر عکس در مناطق شمال اقیانوس اطلس و گرینلند نوسان کم‌فشارتری ایجاد می‌شود. هر چقدر این نوسانات پرفشار و کم‌فشار قوی‌تر باشد سیستم‌هایی که از اقیانوس اطلس گذر می‌کنند و به ایران می‌رسند مسیر شمالی‌تری را طی می‌کنند و در نتیجه بارش‌های کمتری را نصیب ما می‌کنند اما در مقابل اگر نوسان کم‌فشار و پرفشار ضعیف شود سیستم شمالی به بخش‌های جنوبی نفوذ می‌کند که البته در فازهای مثبت و منفی خود تاثیرات متفاوتی را در مدیترانه ایجاد می‌کند.
شاخص دورپیوند دیگری وجود دارد به نام MGO که در اقیانوس هند اتفاق می‌افتد که مهم‌ترین منبع تغذیه رطوبتی ایران در فصل‌های بارش در اواخر پاییز و زمستان شناخته می‌شود. این نوسان گردش جریانات سطوح جبر را تحت تاثیر قرار می‌دهد. شاخص MGO هشت فاز مختلف دارد که بعضی فازهای آن مثل فازهای شش، هفت و هشت برای بارندگی در ایران بهتر است و بعضی فازهای آن مثل فاز چهار یا پنج برای ما مفید نیست.
همچنین شاخص پرفشار دیگری وجود دارد به نام شاخص سیبری. زمانی که فشار در سیبری زیاد می‌شود گردش‌های ساعت‌گرد حول فلات تبت بیشتر می‌شود و جریانات شمال شرقی را از فلات تبت به شمال ایران گسیل می‌دهد که در واقع از افغانستان و ترکمنستان وارد ایران می‌شود. این جریانات از منطقه‌های خشک و به شدت سرد وارد می‌شود که دمای هوا را کاهش می‌دهد. وقتی این جریانات حاکم می‌شود تاثیرشان این است که مثلاً جبهه‌های گرمی که از جنوب کشور وارد می‌شوند در سطح صعود بهتر قرار می‌گیرند و بارندگی‌ها بیشتر می‌شود.
تمامی این شاخص‌ها دست به دست هم می‌دهند تا الگوی بارش را در کشور رقم بزنند. سال گذشته وزارت نیرو فقط ال‌نینو را در نظر گرفت در حالی که ال‌نینو به تنهایی تعیین‌کننده وضعیت آب و هوایی ما نبود. آنچه امسال به عنوان خشکسالی پیش‌بینی شده است تنها به واسطه وقوع لانینو نیست چرا که این دورپیوند به تنهایی نمی‌تواند در ایجاد خشکسالی تعیین‌کننده باشد.
چند مطالعه و پژوهش در خصوص وضعیت آب و هوایی در ایران در سال جاری نشان می‌دهد که با وجود لانینو نمی‌توان به ترسالی امیدوار بود، گرچه می‌توانیم شرایط عادی را برای زمستان امسال داشته باشیم چون بر اساس برخی مطالعات و بررسی‌ها تغییرات مشخصی برای اقلیم کشور در پاییز و زمستان امسال پیش‌بینی و گزارش نشده است.

ال‌نینو، ترسالی یا خشکسالی؟
به طور مشخص نمی‌توان گفت با وقوع ال‌نینو یا لانینو لزوماً با ترسالی یا خشکسالی مواجه می‌شویم چون پیش از این سابقه داشته است که همراه با ال‌نینو و لانینو بارش‌های کم و زیادی رخ داده است و بین ال‌نینو و لانینو-ترسالی و خشکسالی- همبستگی زیادی وجود ندارد که بخواهیم این‌گونه پیش‌بینی کنیم که با وجود لانینو در سال جاری حتماً با خشکسالی روبه‌رو خواهیم شد.
سال گذشته با وجود آنکه ال‌نینو پیش‌بینی شده بود برخی استان‌ها مثل فارس، اصفهان، یزد و خراسان جنوبی بیشترین خشکسالی‌ها را داشتند و تا 45 درصد کمتر از میزان معمولی‌شان بارندگی داشتند و از سوی دیگر برخی استان‌ها مثل کرمانشاه و ایلام بارندگی‌های خوبی داشتند و همچنین برخی استان‌ها مثل تهران، البرز و قزوین شرایط معمولی به لحاظ بارندگی داشتند.
برای امسال نیز با وجود آنکه لانینو پیش‌بینی شده است اما انتظار خشکسالی مضاعفی در ایران نداریم. برخی از مدل‌های کوتاه‌مدت از مدت‌زمانی که از پاییز گذشته نشان می‌دهد که نمی‌توان تا اوایل آبان انتظار بارش چندانی داشت. مدل‌های اقلیمی پیش‌بینی کرده‌اند که اگر ماه اکتبر را کنار بگذاریم تقریباً در ماه‌های بعد از آن شرایط بارش برای کل کشور طبیعی خواهد بود.
از سوی دیگر هم همین دورپیوندها مثل لانینو به لحاظ وضعیت بارندگی نگران‌مان می‌کند چون از مهرماه هم به غیر از سواحل شمالی در سایر بخش‌ها و نواحی کشور شاهد بارش جدی نبودیم و به نظر می‌رسد این شرایط تا اوایل آبان ادامه داشته باشد.