رفیق نیمه‌راه

«گفت‌وگوی تمدن‌ها»، شعاری بود که رئیس‌جمهور وقت ایران، در سال 2001 میلادی، با اعلام آن در سخنرانی تاریخی خود در سازمان ملل، از عزم کشور برای بهبود روابط خود با کشورهای جهان خبر داد. در آن سال‌ها، روابط سیاسی ایران با کشورهای جهان به بهترین سطح خود رسید اما رابطه ایران و عربستان از دیرباز تاکنون همیشه سینوسی بوده است. جنگ‌افروزی سعودی‌ها در یمن و کشتار شیعیان بی‌گناه در این کشور و فاجعه اخیر در منا که به کشته شدن 464 تن از حجاج ایرانی انجامید، احساسات ضد سعودی را در ایران، بیش از پیش برانگیخت. هنوز این بی‌کفایتی عربستان سعودی فراموش نشده بود، که در تاریخ دوم ژانویه 2016، خبری مبنی بر اعدام 47 تن در عربستان سعودی، در رسانه‌های جهان سروصدای بسیاری به پا کرد و موج اعتراض جامعه بین‌الملل را به راه انداخت. در میان نام اعدام‌شدگان، «شیخ نمرباقر‌النمر»، روحانی مطرح شیعه نیز به چشم می‌خورد. این اقدام تحریک‌آمیز عربستان در حالی انجام گرفت که ایران، بارها نسبت به صدور حکم اعدام برای این روحانی شیعه به دولت آل‌سعود اعتراض کرده و نسبت به عواقب آن هشدار داده بود. با این حال، گویا جنگ قدرت، شاهزادگان آل‌سعود را بدجور به تکاپو انداخته بود تا با اعدام «شیخ نمر»، برای همسایگان خود در منطقه، به‌ویژه ایران، قدرت‌نمایی کنند. بلافاصله بعد از انتشار خبر اعدام شیخ نمر، انتقادهای جامعه جهانی از اعدام‌ها در عربستان شروع شد و بسیاری از رسانه‌ها و دولتمردان جهان این اقدام آل‌سعود را محکوم کردند. در حالی که ایران خود را برای پاسخ مناسب از راه دیپلماتیک به دولت عربستان آماده می‌کرد، از گوشه و کنار خبر رسید که مردم خشمگین به ساختمان کنسولگری عربستان در مشهد و سفارت این کشور در تهران یورش برده‌اند؛ فارغ از درست یا غلط بودن این حرکت یا احساسی ‌بودن آن، این اقدام به اذعان بسیاری از تحلیلگران سیاسی و رسانه‌های بین‌المللی، همان چیزی بود که عربستان می‌خواست تا با این حربه، جو جامعه بین‌الملل را که کاملاً علیه این کشور بود با مظلوم‌نمایی به نفع خویش تغییر دهد. سعودی‌ها که انگار کاملاً آماده این اتفاق بودند، بلافاصله اعلام کردند که به دلیل حمله به سفارت عربستان، تمامی روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع خواهند کرد. کینه‌جویی‌های آل‌سعود به همین‌جا ختم نشد و شاهزادگان تشنه قدرت در این کشور هر روز جنگ لفظی جدیدی را علیه ایران به راه انداخته و از قطع روابط اقتصادی و حتی قطع پروازهای مستقیم به ایران خبر دادند. البته، این اظهارات عجولانه و نابخردانه سعودی‌ها از سوی ایران نیز بی‌پاسخ نماند. «حسین جابر انصاری»، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در نشست خبری خود، دولت عربستان را به فرافکنی و صدور مشکلات داخلی خود به بیرون از مرزهایش متهم کرد. او در مورد حمله به سفارت عربستان گفت: این اولین بار نیست که در دنیا چنین اتفاقی می‌افتد و ایران نیز با توجه به تعهدات قانونی خود بر اساس کنوانسیون‌های بین‌المللی این مساله را پیگیری خواهد کرد. ایران همچنین در پاسخ به قطع روابط اقتصادی عربستان، ورود هرگونه کالا از مبداء این کشور را ممنوع کرد و اعلام شد اعزام به حج عمره نیز کماکان معلق خواهد بود. عربستان مانند ماری زخمی به هر دری می‌زد تا با پوشاندن جنایات خود، ماجرای حمله به سفارت خود را دستاویزی برای همراه کردن هم‌پیمانان خود در منطقه کند. آنها با وعده و وعیدهای مختلف و ایجاد جنگ روانی سعی در یارکشی در منطقه داشتند و چند کشور کوچک را نیز با خود هم‌صدا کردند. بلافاصله بعد از آنکه عربستان سعودی اعلام کرد روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع می‌کند، بحرین و سودان شمالی نیز برای عقب نماندن از قافله اعلام کردند روابط دیپلماتیک خود را با ایران قطع می‌کنند، ضمن اینکه امارات متحده عربی نیز اعلام کرد سطح روابط دیپلماتیک خود را با ایران در سطح کاردار کاهش می‌دهد. بعد از این اتفاق، خبر رسید که جیبوتی با انتشار بیانیه‌ای شدیداللحن به جمع کشورهایی پیوسته که روابط دیپلماتیک خود را با تهران قطع می‌کند. حال مهم‌ترین سوال این است که کشورهای هم‌صدا با عربستان سعودی، تا چه اندازه برای ایران اهمیت دارند و تا چه حد قطع روابط سیاسی و اقتصادی آنها بر ایران اثرگذار خواهد بود؟

روابط ایران و عربستان سعودی؛
نبرد بر سر قدرت و تسلط بر خاورمیانه و خلیج‌فارس
روابط میان ایران و عربستان، در طول تاریخ متاثر از سه عامل اصلی یعنی اختلافات دینی و مذهبی، عوامل اقتصادی مرتبط با نفت و سازمان اوپک و در نهایت، به دست گرفتن قدرت در منطقه خاورمیانه و خلیج‌فارس بوده است. اما طی یک سال ‌اخیر، شیطنت‌های عربستان سعودی، تنش میان دو کشور را افزایش داده که راه‌اندازی جنگ علیه مردم یمن، فاجعه حج اخیر و کشته شدن شمار زیادی از حجاج، خشم دولت و ملت ایران را از حکومت آل‌سعود به اوج رساند و اعدام «شیخ نمر باقر‌النمر»، روحانی شیعه عربستان، مانند جرقه‌ای بر انبار باروت عمل کرد. این اقدام عربستان حتی اعتراضات جامعه جهانی، روسیه و چین را نیز به همراه داشت. به دنبال ‌این اتفاق، روابط میان تهران و ریاض، به سرعت وارد تنش شد و هنوز ساعاتی از خبر حمله به سفارت این کشور در تهران نگذشته بود که دولت عربستان در اقدامی عجولانه اعلام کرد روابط دیپلماتیک و اقتصادی خود با ایران را قطع کرده است. هر لحظه بر تنش میان طرفین افزوده می‌شد و مقامات رسمی دو کشور بر مواضع خود تاکید می‌کردند. عربستان ضمن قطع روابط دیپلماتیک خود با ایران، کلیه پروازهای خود به مقصد ایران را نیز متوقف کرد. «عادل الجبیر»، وزیر خارجه عربستان سعودی، با اعلام این مواضع، در عین حال ‌تاکید کرد که حجاج ایرانی همچنان امکان سفر به عربستان را خواهند داشت. ایران و عربستان، به ترتیب، قدرت منطقه‌ای محسوب می‌شوند و تقابل این دو با هم اتفاق تازه‌ای نیست. «محسن میلانی»‌، رئیس بخش علوم سیاسی و استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه کالیفرنیای جنوبی می‌گوید: با نگاهی به عربستان و ایران از داخل، می‌توان درک بهتری از این مساله داشت که چرا این دو کشور از رقابت با یکدیگر کوتاه نمی‌آیند. «یان برمر»، استاد برجسته علوم سیاسی و رئیس گروه اوراسیا می‌گوید: در هر دو کشور، دلایل داخلی وجود دارد که باعث شده ایران و عربستان در مقابله با هم پا پس نکشند. به گفته وی، عربستان سعودی، این روزها با سقوط جدی قیمت نفت و جنگ داخلی شاهزادگان بر سر تصاحب تاج و تخت پادشاهی دست و پنجه نرم می‌کند. در مقابل، ایران نیز در سایه دستیابی به توافق هسته‌ای با غرب، قصد دارد با قدرت‌گیری و دخالت‌های غربی‌ها در مسائل داخلی مقابله کند که این مسائل، وضعیت را در روابط دو کشور به شدت خطرناک کرده است.
چین و روسیه، دو بازیگر مهم ژئوپولتیک جهان، با انتشار بیانیه‌ای خواستار خویشتنداری ایران و عربستان در این ماجرا شده‌اند. «سرگئی لاوروف» وزیر امور خارجه روسیه، اعلام کرد: مسکو از بالا گرفتن تنش میان بازیگران اصلی منطقه نگران است. وی ایران و عربستان را به خویشتنداری دعوت کرد و آنها را از هرگونه اقدامی که ممکن است بر وخامت اوضاع و افزایش تنش بیفزاید، برحذر داشت. «وانگ یی» وزیر امور خارجه چین نیز که با دقت و درعین حال، امیدواری، وضعیت موجود را پیگیری می‌کرد، گفت: هر دو طرف، می‌توانند با آرامش و خویشتنداری و از طریق مذاکره اختلافات موجود را حل کنند و با همکاری یکدیگر به برقراری صلح و ثبات در منطقه کمک کنند.
آیا جنگ کلامی دیپلماتیک تشدید می‌شود؟
درواقع، این جنگ لفظی، حتی پیش از آنکه ریاض اعلام کند روابط دیپلماتیک خود با تهران را قطع می‌کند، وجود داشته است. «فواز جرجس» کارشناس عرب‌زبان مطالعات خاورمیانه در دانشکده اقتصاد لندن می‌گوید: در حال ‌حاضر، ایران و عربستان بر سر سوریه، عراق و یمن، در دو موضع متفاوت قرار دارند. حال‌ سوال ‌اینجاست که اوضاع تا چه اندازه رو به وخامت خواهد رفت؟ به اعتقاد جرجس، شرایط میان دو کشور هم‌اکنون بسیار حساس و شکننده است. این دو هم‌اکنون درگیر جنگ لفظی و جنگ‌های نیابتی هستند که ممکن است طی هفته‌ها یا ماه‌های پیش‌رو، شدت آن افزایش یابد. «مارک هرتلینگ»، ژنرال ‌بازنشسته و تحلیلگر نظامی آمریکایی حتی احتمال ‌مقابله مستقیم نظامی میان دو کشور را غیر‌محتمل نمی‌داند که البته این اتفاق بسیار بعید به‌نظر می‌رسد.
در واقع، این دو کشور نه هم‌پیمانان خونی هستند و نه دشمن خونی بلکه رقیب خونی یکدیگرند که از مدت‌ها پیش به عنوان صادرکننده اصلی نفت با هم رقابت دیرینه‌ای داشته‌اند. عربستان برای افزایش فشارهای خود بر ایران، تلاش کرد تا چند کشور هم‌پیمان خود را نیز علیه ایران همراه کند که بحرین، سودان و جیبوتی جزو کشورهایی بودند که روابط دیپلماتیک خود را با ایران به کلی قطع کردند و امارات نیز روابط خود را با تهران در سطح کاردار کاهش داد. سایر کشورها نظیر کویت و قطر نیز کاردار ایران را احضار کرده و مراتب اعتراض خود را نسبت به این اتفاقات اعلام کردند. به‌همین منظور، در ادامه نگاهی تحلیلی خواهیم داشت به روابط اقتصادی-سیاسی ایران با کشورهایی که با عربستان هم‌صدا شدند و حجم روابط اقتصادی این کشورها با ایران را بررسی خواهیم کرد.

بحرین - قطع روابط
پادشاهی بحرین کشوری جزیره‌ای در خلیج فارس است که ۶۶۵ کیلومتر مربع وسعت دارد. بحرین به پنج استان تقسیم شده و تا ۳ جولای ۲۰۰۲ دارای ۱۴ شهر بوده است.
این کشور از ۳۳ جزیره تشکیل شده و سطح آن را عمدتاً دشت‌های بیابانی پوشانده است و مرتفع‌ترین نقطه آن تنها ۱۲۲ متر ارتفاع دارد. بحرین آب‌وهوایی خشک با زمستان‌هایی معتدل و تابستان‌هایی بسیار گرم و مرطوب دارد. نفت و گاز طبیعی و ماهی و مروارید از منابع طبیعی این کشور است اما کاهش ذخیره نفتی باعث شده بحرین در سال‌های اخیر به سمت فرآوری و تصفیه نفت حرکت کرده و به یکی از مراکز بانکی بین‌المللی تبدیل شود. شیخ حمد بن عیسی آل‌خلیفه از سال ‌۱۹۹۹ قدرت را در این کشور در اختیار دارد و در سال ‌۲۰۰۲ کشور را به یک پادشاهی مشروطه تبدیل کرده و عنوان خود را از امیر به پادشاه تغییر داد. بر اساس برآورد سال ‌۲۰۰۹ جمعیت بحرین 727 هزار و 785 نفر بوده که 235 هزار و 108 نفر از آنها شهروندان خارجی هستند.
بحرین از سال ‌۱۷۸۳ تحت حکومت آل‌خلیفه قرار گرفته است، در حالی‌که حکومت قاجار و پهلوی آن را بخشی از ایران می‌دانست. بحرین از سال ‌۱۸۲۰ میلادی تحت استعمار بریتانیا درآمد و در سال ‌۱۹۷۱ اعلام استقلال ‌کرد و ایران اولین کشوری بود که استقلال آن را به رسمیت شناخت.
بلافاصله پس از قطع روابط دیپلماتیک عربستان با ایران، بحرین و سودان نیز هم‌صدا با این کشور، از قطع روابط دیپلماتیک خود با تهران خبر دادند. بحرین که تحت حکومت پادشاهی اهل سنت اداره می‌شود، جمعیت زیادی از شیعیان را نیز در خود جای داده است. بحرین تهران را به شعله‌ور کردن آتش اختلاف و دخالت‌های خطرناک در روابط کشورهای عرب متهم کرد. بحرین که میزبان پنجمین پایگاه نظامی آمریکاست، ایران را به دخالت و ایجاد ناآرامی در این کشور از سال ‌2011 تاکنون متهم کرده که این اتهام بارها از سوی تهران رد شده است. دولت بحرین، با جانبداری از عربستان سعودی در جریان حمله به سفارت این کشور در تهران، به دیپلمات‌های ایران 48 ساعت فرصت داد تا خاک این کشور را ترک کنند. وزیر خارجه بحرین همچنین تاکید کرد تصمیم کشورش در قطع روابط دیپلماتیک با ایران، بلافاصله اجرایی خواهد شد.

سودان - قطع روابط
اما این بار نوبت کشور آفریقایی سودان بود که دنباله‌رو سعودی‌ها، روابط دیپلماتیک خود را با تهران قطع کند. مقامات این کشور، به فاصله یک‌روز پس از اقدام سعودی‌ها علیه ایران، برای نشان دادن خوش‌خدمتی خود به شاهزاده‌های پولدار عرب، روابط دیپلماتیک خود با تهران را قطع کردند. «ابراهیم غندور» وزیر امور خارجه سودان، در حمایت از عربستان سعودی، بر تصمیم کشورش برای قطع رابطه با ایران تاکید کرد. وزارت خارجه سودان با انتشار بیانیه‌ای، به کارکنان سفارت ایران در این کشور، دو هفته فرصت داد تا خاک سودان را ترک کنند. در این بیانیه که از سوی وزارت خارجه سودان منتشر شده، خارطوم حمله به سفارت عربستان در تهران را به شدت محکوم کرد. سودان در این بیانیه، حمله به سفارت عربستان را یک خصومت جدی عنوان کرده و از تهران خواسته تا ضمن حفاظت از نهادهای دیپلماتیک، عاملان این اقدام را مجازات کند. وزیر خارجه سودان همچنین، بار دیگر بر محکومیت هرگونه خشونت و با هر انگیزه و دلیلی تاکید کرد.
در همین حال، خبرگزاری سعودی(SPA) دوشنبه پیش اعلام کرد «محمد بن سلمان عبدالعزیز»، جانشین ولیعهد عربستان، تماسی تلفنی از وزیر کشور سودان و رئیس دفتر «طاها عثمان الحسین»، رئیس‌جمهور این کشور دریافت کرده است.
بنابر اعلام این خبرگزاری، الحسین، در این تماس تلفنی به محمد بن سلمان اطمینان خاطر داده که کشورش در تصمیم خود مبنی بر قطع روابط دیپلماتیک با تهران و اخراج سفرای این کشور مصمم است. الحسین با تاکید بر همراهی کشورش با عربستان، بر مقابله با اقداماتی از این دست تاکید کرد. منابع آگاه می‌گویند، تصمیم به قطع روابط سیاسی با ایران، در سطح ریاست‌جمهوری اتخاذ شده و وزیر امور خارجه در این کار دخالتی نداشته است. این تصمیم درحالی گرفته می‌شود که دولت سودان طی سال‌های اخیر، روابط عمیقی با تهران داشته است اما از زمان مرگ ملک عبدالله، خارطوم دوباره به سمت عربستان چرخید و روابط خود را با ریاض بهبود بخشید داد. سودان همچنین در ائتلاف علیه حوثی‌های شیعه در یمن، با عربستان همکاری نظامی دارد.

جیبوتی- قطع روابط
خبرگزاری رویترز گزارش داد: سه روز پس از اتفاقات سفارت عربستان در تهران، «محمود علی یوسف»، وزیر خارجه جیبوتی، قطع روابط دیپلماتیک کشورش با تهران را تایید کرد و بدین ترتیب جیبوتی، در صف‌آرایی علیه ایران، پشت سر سعودی‌ها قرار گرفت. قطع روابط دیپلماتیک جیبوتی با ایران، شاید برای بسیاری بی‌اهمیت‌تر از چیزی بود که بشود درباره آن صحبت کرد. اما شاید این کشور، دست‌کم از سودان مهم‌تر باشد چرا که این کشور کوچک شاخ آفریقایی پذیرای تنها پایگاه نظامی آمریکا در آفریقاست. با وجود اینکه این اقدام جیبوتی مورد تمسخر عده‌ای قرار گرفت، اما اهمیت جیبوتی بیش از داشتن موقعیت اقتصادی، قرار گرفتن در منطقه بسیار استراتژیک آن است. این کشور با جمعیت 800 هزارنفری خود، به دلیل قرار گرفتن در مجاورت تنگه استراتژیک باب‌المندب که آفریقا را از خاورمیانه جدا کرده، دارای اهمیت است. آمریکا نیز، تنها پایگاه کامل نظامی خود در آفریقا را در این کشور مستقر کرده و فرانسه، ژاپن و به‌زودی چین نیز در این کشور حضور نظامی خواهند داشت. این در حالی است که ایران با حمایت از حوثی‌های یمن، تسلط نسبتاً خوبی بر این منطقه دارد.

سومالی- قطع روابط
کشور شرق آفریقایی سومالی، سومین آفریقایی بود که در روز پنجشنبه هفتم ژانویه، با دنباله‌روی از عربستان سعودی و دو کشور آفریقایی دیگر، به جمع قهرکنندگان با ایران پیوست. دولت سومالی ضمن اعلام قطع روابط دیپلماتیک خود با تهران، از سفرای خود نیز خواست ایران را ترک کنند. «عمر عبدالرشید علی شارمارکی»، نخست‌وزیر سومالی در بیانیه‌ای که روز پنجشنبه از دفتر نخست‌وزیری در موگادیشو ای‌میل شد، این خبر را اعلام کرد.

امارات متحده عربی- کاهش سطح روابط
وزرای خارجه کشورهای عضو شورای همکاری «خلیج‌فارس»، در نشست اضطراری خود، در بیانیه‌ای حمله به سفارت عربستان در تهران را به شدت محکوم کردند. آنها در این بیانیه، حمایت قاطع خود را از مواضع ریاض علیه تهران اعلام کردند. با این حال، امارات متحده عربی موضع سیاستمدارانه‌تری را اتخاذ کرد و تنها به کاهش روابط دیپلماتیک خود با تهران در سطح «کاردار» بسنده کرد. شاید مهم‌ترین دلیل این تصمیم محتاطانه اماراتی‌ها را بتوان در بالا بودن حجم مبادلات تجاری این کشور با ایران دانست. «مسعود دانشمند»، رئیس اتاق بازرگانی ایران و امارات تاکید کرده امارات به خوبی آگاه است، در صورت خروج از فضای بازرگانی ایران، برای بازگشت کار آسانی نخواهد داشت و در واقع این امارات است که از قطع روابط اقتصادی با ایران ضرر خواهد کرد. بنابراین، این کشور با علم به این قضیه، از قطع کامل روابط دیپلماتیک با ایران خودداری کرده است. در بین تمامی کشورهایی که با ایران قطع رابطه کرده‌اند، امارات بیشترین مبادلات تجاری را با ایران داشته و حتی این کشور، طبق آمارهای رسمی اعلامی از سوی گمرک جمهوری اسلامی ایران، از شرکای عمده تجاری ایران محسوب می‌شود به‌ طوری که این کشور در 9‌ماهه نخست سال 1394، دومین مبداء اصلی واردات و سومین مقصد اصلی صادرات، در بین 10 شریک اصلی تجاری ایران بوده است. بنا بر اعلام اداره گمرک جمهوری اسلامی ایران، در 9‌ماهه نخست سال 1394، حجم کل صادرات ایران 23 میلیارد و 752 میلیون و 904 هزار و 516 دلار و حجم کل واردات ایران، 29 میلیارد و 977 میلیون و 917 هزار و 972 دلار بوده است. چین با 26، عراق با 22 و امارات با 19 درصد، سه مقصد عمده صادرات ایران در سال 1394 بوده‌اند ضمن اینکه بیشترین واردات کالا نیز از چین با 31، امارات با 22 و کره جنوبی با 11 درصد انجام گرفته است. در همین مدت، میزان کل واردات ایران از عربستان سعودی 52 میلیون و 992 هزار و 247 دلار و حجم کل صادرات به این کشور نیز 162 میلیون و 168 هزار و 12 دلار بوده است. با توجه به آمارهای رسمی، بدیهی است که هیچ‌یک از کشورهایی که با ایران قطع رابطه کرده‌اند، جزو 10 شریک عمده تجاری کشورمان نیستند و تنها امارات متحده عربی که آن هم تحت فشار‌های عربستان ناچار به کاهش سطح روابط آن هم در سطح سیاسی شده، شریک عمده تجاری ایران محسوب می‌شود.