طرح‌های توسعه‌ای که فراموش شد

45 سال آلومینیوم‌سازی در ایران

تا پنج دهه قبل صنعت آلومینیوم در انحصار تنها چند کشور خاص بود اما به مرور گران شدن انرژی و اهمیت یافتن این ماده باارزش سبب شد کشورهای متعددی به فکر تولید آن بیفتند. ایران نیز از این قاعده مستثنی نبود. در اواسط دهه 40 خورشیدی مسوولان وقت صنعتی کشور به فکر ایجاد کارخانه تولید آلومینیوم در اراک افتادند و عملیات اجرایی این کارخانه با نام ایرالکو در سال 1348 آغاز و در سال 1351 تولید آن به طور رسمی افتتاح شد. رشد تولید آلومینیوم در ایرالکو قابل توجه بود و از 10 هزار تن در سال 1351 به 51 هزارتن در سال 1353 رسید. اما پس از آن این رشد متوقف شد و در سال 1356 به کمتر از 25 هزار تن رسید. آغاز جنگ هشت ساله نیز مانع توسعه ایرالکو شد و تولیدات این شرکت در سال‌های 1357 تا 1368 بین 20 تا 43 هزار تن در نوسان بود. حال آنکه نیاز کشور به آلومینیوم بسیار بیشتر از این ارقام بود و کشور مجبور به واردات شمش از خارج شد. کاربرد گسترده آلومینیوم در در و پنجره‌سازی، بسته‌بندی، حمل و نقل، ساخت کالاهای صنعتی مصرفی بادوام و ده‌ها رشته بزرگ صنعتی دیگر، مسوولان را به این فکر انداخت تا با ایجاد کارخانه‌ای بزرگ در جنوب کشور یک بار و برای همیشه کشور را از واردکننده بزرگ آلومینیوم مبدل به صادرکننده بزرگ کنند. پایان جنگ فرصت خوبی برای جذب سرمایه‌گذار خارجی بود و کارخانه المهدی قرار شد تجربه خوبی از همکاری با شریک خارجی باشد. قرار بود المهدی در سه فاز 110 هزار تنی به اجرا درآید و ظرف چهار سال به تولیدی چند برابر ایرالکو دست یابد. اما شرایط آن گونه که انتظار می‌رفت، پیش نرفت. خوشبختانه ایرالکو با افزایش خطوط احیا و راندمان بهتر تولید، مسیری خوب را طی کرد و تولید آن از 26 هزارتن در سال 1368 به 67 هزار تن در سال 1369 و 90 هزار تن در سال 1372 رسید. این رقم تا سال 1374 از 111 هزار تن نیز گذر کرد، اگر چه اعتراض به آلایندگی کارخانه (توسط مردم و مسوولان اراک) سبب شد تا کارخانه با مشکلاتی در تولید مواجه شود اما در المهدی که در 18 کیلومتری غرب بندرعباس واقع شده شرایط با پیچیدگی‌های زیادی مواجه شد. عدم توافق برای ادامه کار با شریک خارجی سبب خروج آنها از پروژه شد و پروژه المهدی هدف خود را رسیدن به 110 هزار تن ظرفیت تعیین کرد، به عبارت دیگر از دوسوم ظرفیت پیش‌بینی‌شده صرف نظر کرد. مدیر جدید شرکت پس از سال‌ها تلاش تولید المهدی را از چهار هزار تن در سال 1376 به 60 هزار تن در سال 1381 رساند و این رقم در کنار تولیدات ایرالکوی بازسازی‌شده، رقم کل تولید را در سال 1382 به 181 هزار تن رساند. المهدی همچنین برای تامین آند خام و پخت آند اقدام به سرمایه‌گذاری‌های سنگین و همکاری با شرکت‌های اروپایی با صرف 65 میلیون یورو و حدود 95 میلیارد ریال کرد (این طرح‌ها در سال 1387 به پایان رسیدند). ایرالکو نیز برای احداث خط جدید (جایگزین خطوط فرسوده قبلی) اقدام به سرمایه‌گذاری سنگین 200 میلیون دلاری و هزار میلیارد ریالی بین سال‌های 1382 و 1388 کرد. اما شاید بهترین طرح آلومینیوم کشور از نظر تکنولوژی و سرعت اجرا را بتوان طرح آلومینیوم هرمزگان یا همان هرمزال دانست. هدف این طرح که از سال 1384 شروع شد، تولید 147 هزار تن آلومینیوم با تکنولوژی‌های فاقد آلایندگی و حداقل مصرف انرژی بود.

گام بزرگ اما ناتمام

تشکیل سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران در سال 1381 و سرعت گرفتن فعالیت‌های آن در سال‌های 1382 تا 1388 فرصتی بسیار مناسب برای توسعه صنایع معدنی ایران بود. مصطفی موذن‌زاده، و از مهر 1384 تا اواخر 1388 احمدعلی هراتی‌نیک به عنوان روسای هیات عامل ایمیدرو اعتقاد جدی به لزوم جبران عقب‌ماندگی ایران در بخش‌های معدن، فولاد، آلومینیوم و مس داشتند. اگرچه پایه‌گذاری سه طرح بزرگ آلومینیومی کشور در دوره موذن‌زاده (سال‌های 1382 تا 1384) بود. اما این هراتی‌نیک بود که این طرح‌ها را به عاقبتی مناسب رساند.

ورود امارات متحده عربی، بحرین و عمان به صنعت آلومینیوم آن هم با گام‌های بسیار بلند، زنگ خطر را برای ایران به صدا در آورد. مطابق چشم‌انداز 20‌ساله کشور،‌ ایران باید در 1404 خورشیدی در هر رشته‌ای قدرت اول منطقه می‌بود. حال آنکه کارخانه‌های 2/1 میلیون تنی امارات و 800 هزار تنی بحرین با ابعادی 5 تا 8 برابر طرح‌های ایران می‌توانستند ایران را به قدرت درجه دو در بخش آلومینیوم تبدیل کنند. سرمایه‌گذاران صنعت آلومینیوم می‌دانستند که بوکسیت به عنوان سنگ معدنی آلومینیوم در همه جای دنیا یافت می‌شود. اما تبدیل این ماده به پودر آلومینا و سپس تبدیل پودر آلومینا به شمش آلومینیوم است که هزینه فراوان دارد. بر اساس برآوردهای دهه 90 میلادی، 40 درصد ارزش آلومینیوم به قیمت انرژی بازمی‌گردد، با افزایش قیمت انرژی در 20 سال گذشته این رقم حتماً به بالای 50 درصد رسیده است. در سال 1384 و با آغاز به کار دولت نهم، ایمیدرو جزو شرکت‌های مادر تخصصی پولدار و به اصطلاح سرپا بود. به همین دلیل طرح‌های بزرگی برای توسعه صنایع معدنی از جمله آلومینیوم در دست اجرا داشت. در سال 1385 هراتی‌نیک در گفت‌وگویی اعلام کرد جهت‌گیری جدید ایمیدرو، ایجاد فضای جدید برای صنعت آلومینیوم است. او هدف اولیه و حداقلی ایمیدرو را رسیدن به ظرفیت تولید 650 هزار تن شمش در سال 1388 و رسیدن به پای همسایگان عرب جنوب ایران اعلام کرد.

احداث هرمزال، اتمام کار توسعه ایرالکو و رساندن المهدی به ظرفیت کامل و راه‌اندازی آلومینیوم جنوب (276 هزار تنی) در سال 1388 طرح‌های مشخص سازمان در آن سال بود. مدیر فلزات غیرآهنی ایمیدرو نیز در همان سال اعلام کرد این طرح‌ها در کنار سایر طرح‌های توسعه‌ای صنعت آلومینیوم به پنج میلیارد دلار سرمایه نیاز دارد. هدف سال 1388 چند ماه بعد حتی 750 هزار تن نیز اعلام شد و گفته شد هدف کشور برای سال 1404، دو میلیون تن تولید آلومینیوم است. برای رسیدن به این هدف‌های بزرگ ایران قرار شد تولید پودر آلومینای خود را از 250 هزار تن در سال 1383 به دو میلیون تن در سال 1388 برساند. همچنین کشور برای خرید بوکسیت از یک کشور آفریقایی، قراردادی بلندمدت امضا کرد و در توسعه فناوری تولید و احداث کارخانه آلومینیوم گام‌های خوبی برداشت. سرعت پیشرفت پروژه‌ها در سال‌های 1385 و 1386 سبب شد تا ایمیدرو در سال 1387، برنامه سال‌های 1388 تا 1392 خود را برای بخش آلومینیوم بر اساس ایجاد ظرفیت 910 هزار تن در پایان دولت دهم تعریف کند.

در سال‌های 1382 تا 1387 نیز تولید آلومینیوم با رشدی اندک، اما رو به جلو، از 190 هزار تن به 248 هزار تن رسید و همه امیدوار بودند با بهره‌برداری از طرح‌های توسعه‌ای ایرالکو و المهدی و بهره‌برداری از هرمزال تولید آلومینیوم کشور ظرف دو سال دو برابر شود. اما دوباره مشکلات از راه رسید. کاهش درآمدهای ایمیدرو تحت‌تاثیر فروش کارخانجات سودده به بخش‌های شبه‌دولتی یا بابت دیون دولت و سهام‌ عدالت در کنار افزایش قیمت انرژی و کاهش سود شرکت‌های آلومینیومی سبب شد تا ایمیدرو از اهداف اولیه خود چشم‌پوشی کند و به ظرفیت 457 هزار تن برای سال 1388 و 661 هزار تن برای سال 1391 قناعت کند. امید ایمیدرو به راه‌اندازی شرکت آلومینیوم جنوب (فاز اول) با ظرفیت 138 هزار تن در سال 1391 بود. ایمیدرو امیدوار است که آلومینیوم مسجدسلیمان نیز با 110 هزار تن ظرفیت در سال 1393 به بهره‌برداری برسد، اما متاسفانه هر دو این طرح‌ها مدتی است که در رکود به سر می‌برند.

تغییرات در ایمیدرو و افزایش مشکلات در طرح‌های توسعه‌ای

اگر چه هرمزال افتتاح شد و ایرالکو و المهدی توسعه یافتند، اما نه‌تنها طرح‌های دیگر توسعه‌ای آلومینیوم پیش نرفتند، بلکه رشد تولید واحدهای موجود نیز خلاف انتظار به کندی صورت گرفت. در سال 1388 با بهره‌برداری از هرمزال، ظرفیت تولید آلومینیوم کشور به 457 هزار تن و تولید کشور به 282 هزار تن رسید. در سال‌های 1389 و 1390 نیز تولید به 303 و 328 هزار تن رسید که به معنای نرسیدن به ظرفیت 70 درصدی تولید در کشور است. تغییرات مدیریتی در ایمیدرو نیز که در سال 1387 آغاز شده بود، در سال 1389 با تغییر هراتی‌نیک به اوج رسید و بار دیگر صنایع معدنی کشور شاهد دوره‌ای جدید از رکود و خمودی در توسعه صنایع معدنی به ویژه آلومینیوم شد. این در حالی است که در سال 2010 (1389) و 2011 (1390) امارات متحده با تولید یک میلیون تن و یک میلیون و 800 هزار تن برتری بی‌چون و چرای خود را در آلومینیوم به رخ کشاند و بحرین نیز در این سال‌ها 858 و 870 هزار تن آلومینیوم تولید کرد. چین نیز طی شش سال، تولید آلومینیوم خود را از 5/7 میلیون تن به 18 میلیون تن رساند.

سال 1391

ادامه تغییرات مدیریتی در ایمیدرو در سال‌های 1390 و 1391 نیز ادامه یافت و در حالی که متولی اصلی صنعت آلومینیوم کشور روزهای خوشی را پیش رو نداشت، مشکلاتی نظیر کمبود برق، عدم وجود بودجه‌های عمرانی و تحریم‌ها همگی توسعه صنایع آلومینیوم کشور را با مشکل مواجه کرد. ایمیدرو در حال حاضر برنامه تولید شمش آلومینیوم را برای امسال 402 هزار تن در نظر گرفته که در صورت تحقق این رقم، رشدی 22‌درصدی را در این بخش شاهد خواهیم بود. اما آمارهای هشت‌ماهه اول سال 1391 نشان‌دهنده تنها رشدی دودرصدی است. شرکت‌های ایرالکو، هرمزال و المهدی در این مدت 224 هزار تن آلومینیوم تولید کرده‌اند که این رقم در صورت حرکت با همین میزان رشد، حداکثر به 350 هزار تن تا پایان سال می‌رسد که به معنای عقب‌ماندگی 15‌درصدی از برنامه است. مطالعه دقیق‌تر آمارها نشان می‌دهد 117 هزار تن از این رقم مربوط به ایرالکو، 71 هزار تن مربوط به المهدی و تنها 36 هزار تن آن مربوط به هرمزال است، به عبارت دیگر گل سرسبد صنایع آلومینیوم ایران با ادامه این روند بعد از سه سال حتی به 50 درصد ظرفیت اسمی خود نمی‌رسد.

نگاهی به صنایع پایین‌دستی آلومینیوم

کارخانه‌های بزرگ آلومینیوم‌سازی کشور اگرچه به طور مستقیم هزاران نفر را به کار مشغول کرده‌اند، اما اشتغال اصلی در بخش آلومینیوم، در صنایع پایین‌دستی آن است. واحدهای متحد آلومینیوم‌کار از کارگاه‌های کوچک تا کارخانه‌های بزرگ همگی در سراسر کشور پراکنده شده‌اند. تشکل‌هایی نظیر اتحادیه تعاونی‌های صنایع آلومینیوم ایران و سندیکای صنایع آلومینیوم ایران هزاران شغل ایجاد کرده‌اند. کارگاه‌های تولیدکننده در و پنجره، پروفیل، ظروف‌سازی، فویل آلومینیومی، انواع قوطی و قطعات خودرو، همگی به‌کارگیرنده آلومینیوم هستند. در حال حاضر در کشور ده‌ها هزار واحد صنفی با عدد تقریبی 300 هزار نفر در بخش آلومینیوم مشغول به کار هستند. از سال‌ها قبل تاکنون در آلومینیوم نیز مانند فولاد، کشور نیاز به واردات داشته است. نیاز به واردات در حدود 50 تا 70 هزارتن در سال تخمین زده می‌شود.

مزیت نسبی و صادرات

ایران به دلیل انرژی فراوان، قدرت مهندسی، جایگاه جغرافیایی و وسعت خاک، در تولید آلومینیوم دارای مزیت نسبی است. اگرچه گران ‌شدن قیمت برق و گاز این بحث را در بین برخی مسوولان به راه انداخت که اصولاً در ایران تولید آلومینیوم به دلیل نبود بوکسیت و انرژی به صرفه نیست، اما واقعیت این است که در حال حاضر مشکلات بر سر راه تولید آلومینیوم در سه شرکت ایرانی سبب شده تا این شرکت‌ها سودده نباشند. اما این به دلیل زیان‌ده بودن صنعت آلومینیوم نیست، با منطقی شدن قیمت برق صنعتی و رفع کمبودها این روند به سرعت تغییر می‌کند. ایران قادر است سالانه صدها میلیون دلار آلومینیوم به خارج صادر کند به شرطی که به مازاد تولید دست یابد، به اضافه اینکه این کالا از تعرفه حمایتی برخوردار نیست و این به معنای وجود مزیت واقعی و رقابتی است. ایرالکو در سال‌های 1387 و 1388 سالانه 60 هزار تن آلومینیوم به خارج صادر کرده است.

قیمت

قیمت آلومینیوم در ایران تابعی از قیمت جهانی این محصول است. در حالی که قیمت آلومینیوم در سال‌های ابتدایی قرن 21 حدود 1700 تا 1800 دلار در هر تن بود این رقم به سه هزار دلار در سال‌های میانی و پایانی دهه اول قرن 21 رسید. اما مجدداً در سال‌های 2010 و 2011 قیمت آلومینیوم پایین آمد. رکود جهانی مهم‌ترین دلیل این اتفاق بود. اما مصرف این کالا همچنان رو به افزایش است. جدول قیمت آلومینیوم در سال 2012 میلادی را نشان می‌دهد.

بررسی این قیمت‌ها نشان می‌دهد اگرچه از فوریه 2012 تا ماه آگوست قیمت شمش آلومینیوم در بورس LME لندن رو به کاهش بوده اما از سپتامبر به بعد این روند تغییر یافته و به 2132 دلار در هر تن در دسامبر 2012 رسیده است. بالاترین قیمت برای آلومینیوم در ماه مارس با 2588 دلار و کمترین قیمت برای 27 ماه ژوئن 1849 دلار ثبت شد. رشد قیمت دلار در ایران نیز باعث شد تا قیمت آلومینیوم رشدی 150 تا 200درصدی یابد که این رشد قیمت عاملی برای افزایش قیمت بسیاری از کالاها و مصالح ساختمانی و حتی خودرو شد.

تولید جهان

صنعت آلومینیوم در جهان عمر چندانی ندارد. در سال 1886 دو دانشمند آمریکایی و فرانسوی به نام‌های چارلز مارتین هال و پاول هرولت هر کدام در کشور خود به دنبال استحصال آلومینیوم رفتند. اما این مارتین هال بود که توانست با همکاری یک شرکت آمریکایی در سال 1907 با تاسیس شرکت آلومینیوم آمریکا (الکوآ) به سراغ تولید صنعتی برود. 50 سال بعد کشورهای متعددی دارای صنایع آلومینیوم شدند. که البته ویژگی این کشورها قدرت بالای صنعتی آنها بود. صنایع هوافضا، خودروسازی، لوازم خانگی و قوطی‌سازی مصرف آلومینیوم دنیا را به بالای 20 میلیون تن در اواخر قرن بیستم رساند. با ورود کشورهایی نظیر هند، چین، امارات، بحرین و برزیل انحصار تولید آلومینیوم از کشورهای صنعتی نظیر روسیه، آمریکا، آلمان،‌ کانادا و استرالیا گرفته شد. اما تا سال 2005 هنوز بیش از 30 درصد تولید دنیا در اختیار شرکت‌های غربی و روسی نظیر الکوآ،‌ الکن (کانادا)، روسال (روسیه)، نورسک هیدرو (نروژ) و بی‌اچ‌پی (استرالیا) بود. اما چین به سرعت با کنار زدن کشورهای غربی تبدیل به قدرت اول دنیا در سال‌های اخیر شد. در سال 2009 این کشور به تولید 8/12 میلیون تن آلومینیوم رسید که 5/3 برابر روسیه در آن سال و هفت برابر آمریکا بود. البته چین در همان سال کماکان واردکننده آلومینیوم بود. چرا که مصرف آن کشور به 2/14 میلیون تن رسید. مصرف آلومینیوم جهان نیز به‌رغم رکود جهانی ادامه یافت و از 36 میلیون تن به 40 میلیون تن در سال 2010 و 44 میلیون تن در سال 2011 رسید. در سال 2011، چین با تولید 18 میلیون تن آلومینیوم به تنهایی 40 درصد تولید دنیا را به خود اختصاص داد و روسیه با فاصله‌ای نجومی 4 میلیون تن تولید کرد. کانادا و استرالیا نیز در این سال به ترتیب 9/2 و 93/1 میلیون تن آلومینیوم تولید کردند. آمریکا و هند نیز در این سال به 9/1 و 7/1 میلیون تن تولید رسیدند. برزیل و نروژ نیز مقام‌های هفتم و هشتم دنیا را به خود اختصاص ‌دادند و نکته جالب توجه اینکه در انتهای جدول 10 قدرت برتر آلومینیوم نام امارات متحده عربی با 8/1 میلیون تن و بحرین با 870 هزار تن به چشم می‌خورد. امارات در نیمه اول سال 2012، 5/1 میلیارد دلار آلومینیوم صادر کرده است.