سکون فاصله‌ها

ضریب جینی در سال 1394 به 39 /0 رسیده است که نسبت به سال قبل 01 /0 افزایش داشته است. این عدد در مقایسه با ضریب جینی سال‌های 1392، 1391 و 1390 هم حدود 02 /0 بیشتر شده است. حال دو سوال کلیدی وجود دارد؛ اول اینکه آیا افزایش یک یا دوصدم در ضریب جینی به معنای افزایش شکاف درآمدی است و سوال مهم‌تر آنکه آیا افزایش شکاف درآمدی به معنای افزایش فقر است؟ این گزارش در نهایت می‌گوید اختلاف اندک ضریب جینی سال 1394 به سال‌های قبل می‌تواند ناشی از خطای آماری باشد و نه افزایش شکاف درآمدی و همچنین حتی با وجود پذیرش شکاف درآمدی، این شکاف به معنای افزایش فقر نیست.

گزارش مرکز آمار چه می‌گوید

مرکز آمار در گزارشی که 17 مهرماه منتشر کرد در جداولی جداگانه ضریب جینی سال 1389 تا 1394 را منتشر کرده است. جدولی که نشان می‌دهد ضریب جینی در سال 1389 معادل 41 /0 بوده و سپس با کاهشی چهار‌ صدمی در سال 1390 به 37 /0 رسیده است. از سال 1390 تا 1394 ضریب جینی در فاصله 37 /0 تا 39 /0 در نوسان بوده است. یعنی بعد از اندکی کاهش مجدداً افزایش یافته است. اما اگر از نمایی کلی‌تر نگاه کنیم روند ضریب جینی در یک دهه گذشته نزولی بوده و از 43 /0 در سال 1384 به 39 /0 در سال 1394 رسیده است. بر این اساس شاید بهتر باشد که روند این شاخص را نه در یک بازه یکی، دوساله که در یک بازه گسترده‌تر دید تا بتوان تصویر بهتری ارائه داد. بر این اساس می‌توان گفت ضریب جینی از سال 1380 تا 1389 در یک مسیر ثابت قرار داشته و نوسان آن یک تا دوصدم بوده است. در سال 1389 این شاخص کاهش چهار صدمی را تجربه کرده و مجدداً از سال 1390 به این سو ثابت بوده و تغییر قابل توجهی نداشته است. بر این اساس می‌توان گفت در یک بازه 10 تا 15‌ساله ضریب جینی در حال کاهش است.

سهم 15 برابری دهک دهم به دهک اول

بررسی سهم دهک‌های مختلف از درآمد اقتصادی هم نشان می‌دهد که ضریب جینی در سال‌های گذشته تغییر چندانی نکرده و تقریباً ثابت مانده است. در سال 1394 سهم دهک اول از هزینه ناخالص ملی 2 درصد بوده و سهم دهک دهم 31 درصد گزارش شده است. این شاخص به آن معناست که اگر 100 واحد در کشور هزینه شده 31 واحد آن متعلق به دهک دهم و تنها دو واحد آن مربوط به دهک اول است. بر این اساس میزان بهره‌مندی دهک دهم از هزینه ناخالص ملی 5 /15 برابر دهک اول است. این شکاف بزرگ تنها میان اولین و آخرین دهک درآمدی وجود دارد و فاصله باقی دهک‌ها کم و کمتر می‌شود. مثلاً دهک نهم چهار برابر دهک دوم هزینه کرده است.

اما مروری بر سهم دهک‌ها در سال‌های 1389 به این سو نشان می‌دهد اگرچه شکاف میان دهک اول و دهم همواره شکاف قابل توجهی بوده، اما این فاصله درآمدی بیشتر نشده است. بر اساس این گزارش در سال 1390 دهک دهم 15 برابر دهک اول از هزینه ناخالص ملی سهم برده است. این نسبت در سال‌های 1391 و 1392 به 6 /9 رسیده است. در سال 1393 هم شکاف درآمدی دو دهک اول و دهم دقیقاً 5 /15 و معادل سال 1394 است. این نسبت حتی در سال 1389 هم تغییر محسوسی نکرده و شکاف درآمدی دهک اول و دهم 16 بوده است.

بر این اساس با توجه به شکاف درآمدی دهک‌ها هم می‌توان گفت اگرچه شکاف قابل توجهی میان دهک‌ها وجود دارد اما این شکاف در چند سال گذشته تغییر چندانی نکرده است. چون تغییرات در حد یکی دو واحد گزارش شده و با توجه به اینکه آمارها از طریق نمونه‌گیری آماری انجام می‌شود، باید درصد خطایی را برای این آمارها در نظر گرفت و وجود یکی دو واحد اختلاف را الزاماً نمی‌توان به معنای افزایش یا کاهش شکاف درآمدی تفسیر کرد و در تحلیل این داده‌ها باید کمی محتاط عمل کرد و افزایش یا کاهش یک یا دو صدم در ضریب جینی را الزاماً به معنای کاهش یا افزایش شکاف درآمدی دانست.

ارتباط میان افزایش ضریب جینی و افزایش فقر

انتشار گزارشی که نشان‌دهنده افزایش یک‌صدمی ضریب جینی در سال 1394 بوده را بسیاری از رسانه‌ها به معنای افزایش فقر تفسیر کردند. به خصوص آنکه ضریب جینی از سال 1392 به این سو دو صدم هم افزایش یافته و به سمت یک میل کرده بود. بسیاری صرف‌نظر از اینکه چنین نتیجه‌ای ممکن است ناشی از خطای نمونه‌گیری باشد، آن را به معنای شکاف درآمدی بیشتر و در نتیجه افزایش فقر تلقی کردند. اما کارشناسان اقتصادی معتقدند که برقراری یک ارتباط مستقیم میان افزایش ضریب جینی با افزایش فقر در جامعه تصور اشتباهی است. ضریب جینی عددی است بین صفر و یک که در آن صفر به معنی توزیع کاملاً برابر درآمد یا ثروت و یک به معنای نابرابری مطلق در توزیع است. این شاخص نشان می‌دهد خانوارها در مقایسه با هم چه درآمدی دارند. افزایش نابرابری به این مفهوم است که خانوارها از نظر رفاه از همدیگر دور شده‌اند و این دوری الزاماً به معنای فقیرتر‌شدن یک عده نیست. شکاف درآمدی ممکن است به دلایل مختلف ایجاد شود؛ ممکن است هم درآمد کم‌درآمدها افزایش یافته باشد و هم درآمد پردرآمدها اما میزان افزایش درآمد پردرآمدها بیشتر باشد. ممکن هم هست که درآمد کم‌درآمدها کاهش یافته و درآمد پردرآمدها ثابت مانده. اما مساله فقر به این موضوع می‌پردازد که هر خانوار -بدون مقایسه با دیگر خانوارها- چه میزان هزینه کرده است و آیا این هزینه منجر به رفاه شده یا خیر. بر این اساس الزاماً هر تغییری در ضریب جینی -چه کاهشی و چه افزایشی- به معنای افزایش یا کاهش فقر نیست و تفسیر این دو شاخص در ارتباط با هم کار نادرستی است. به این ترتیب نمی‌توان افزایش عددی ضریب جینی را به معنای افزایش فقر دانست.

کمترین و بیشترین شکاف درآمدی در یزد و تهران

بخش دیگر گزارش مرکز آمار ضریب جینی استان‌های مختلف را طی پنج سال گذشته نشان می‌دهد. نکته قابل توجه این است که به‌رغم بسیاری از کشورهایی که ضریب جینی شهر و روستای آنها یکی است، ضریب جینی شهرها و روستاها در ایران متفاوت است و گاه این تفاوت قابل ملاحظه است.

بر اساس آمارها استان‌های گلستان و تهران بالاترین ضریب جینی شهری را دارند و ضریب جینی آنها 38 /0 گزارش شده است. اگرچه ضریب جینی شهری تهران بسیار بالاست اما ضریب جینی روستایی آن بسیار کمتر و 29 /0 است که این نکته قابل تامل است. استان‌های فارس، سیستان و بلوچستان و هرمزگان هم به ترتیب دارای ضریب جینی 36 /0، 36 /0 و 35 /0 هستند که نشان می‌دهد این سه استان دارای بیشترین شکاف درآمدی هستند. در مقابل استان یزد دارای کمترین شکاف درآمدی شهری است و ضریب جینی آن 25 /0 است. اما نکته قابل توجه این است که ضریب جینی روستایی استان یزد 33 /0 است که از ضریب جینی شهری آن بیشتر است. لرستان، ایلام، البرز و آذربایجان غربی نیز چهار استان دیگری هستند که ضریب جینی شهری همه آنها 26 /0 گزارش شده و ضریب روستایی آنها نیز در همین محدوده است.

ضریب جینی ایران و جهان

ضریب جینی ایران در سال 2014 معادل 38 /0 بوده است. اما وضعیت دیگر کشورها چگونه است و ایران در میان دیگر کشورها از لحاظ شکاف درآمدی در کجا ایستاده است؟ مروری بر آمارهای بانک جهانی در سال 2014 نشان می‌دهد از میان کشورهایی که اطلاعات آماری آنها در دسترس بوده کلمبیا دارای ضریب جینی 53 /0، پاراگوئه 51 /0، پاناما 5 /0 است که در بالای جدول قرار دارند. در مقابل کشورهایی مانند بلاروس، قرقیزستان و اوکراین دارای ضریب جینی 27 /0، 26 /0 و 24 /0 هستند. همچنین این گزارش نشان می‌دهد ایران در مقام 72 توزیع درآمدی جهان ایستاده است. GINI هم در گزارش دیگری وضعیت توزیع درآمدی کشورها را منتشر کرده. گزارشی که اگرچه اطلاعات آن مربوط به یک سال واحد نیست اما نشان می‌دهد کشورهایی مانند اسلوونی، اوکراین، دانمارک و سوئد دارای کمترین شکاف درآمدی و لسوتو و آفریقای جنوبی دارای بیشترین شکاف درآمدی هستند. این گزارش رتبه ایران را 99 و بین دو کشور گویان و نیجریه نشان می‌دهد. اما نکته قابل توجه این است که ضریب جینی به تنهایی نمی‌تواند بیانگر جایگاه یک کشور در مقایسه با دیگر کشورها باشد. برای مثال در این گزارش شکاف درآمدی آمریکا بیش از ایران است اما این الزاماً به معنای این نیست که مردم ایران بیش از آمریکا در رفاه مادی هستند. بلکه باید این اعداد را در کنار دیگر شاخص‌ها در نظر گرفت.