از پردیسان تا خوزستان

بوی باران، بوی سبزه، بوی خاک. این بهترین تعبیری است که از اهوازِ صبحِ سه‌شنبه 28 بهمن‌ماه می‌توان ارائه کرد و البته نمی‌توان این تصویر را به کل سال تعمیم داد؛ چراکه همین چندروز قبل بود که توفان گردوخاک در این شهر، غلظت ذرات معلق را به 10‌هزار میکروگرم بر مترمکعب رساند و شاید اگر دستگاه‌های سنجش آلودگی هوا می‌توانستند غلظت بیش از این را هم گزارش کنند، اکنون اعداد گزارش‌شده خیلی بیشتر هم بود. آسمان اهواز اما صبح روز سه‌شنبه 28 بهمن، در زمانی که باید میزبانی معصومه ابتکار، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان حفاظت محیط‌ زیست، را بر عهده می‌گرفت؛ روی سخاوتمند خود را نشان داده بود. نم‌نم باران صبح، هوای صاف و اعتدال دمای زمستانی، این شک را به وجود می‌آورد که آیا اهوازی که مرکز گردوخاک و آلوده‌ترین شهر جهان لقب گرفته، همین‌جاست؟ پاسخ، قطعاً مثبت است. شاید اگر هورالعظیم نمی‌خشکید، کارون کم‌آب و آلوده و شور نمی‌شد و انبوه صنایع نفت و پتروشیمی و فولاد توجهی هم به «حقابه محیط‌ زیستی» این منطقه می‌کردند جلگه خوزستان در تمامی سال هوای دیگری را شاهد بود. این خلاصه حرف‌های معصومه ابتکار طی یک روز حضور در خوزستان بود؛ حرف‌هایی که رسانه‌های محلی و سازمان‌های مردم‌نهاد نیز عین همان‌ها را بر زبان می‌آوردند و البته یک گلایه از ابتکار را هم به آن اضافه می‌کردند: چرا در اوج گردوخاک به اهواز نیامدی؟

هواداری زمین

«من خیلی دوست داشتم 10 روز پیش در آن شرایط می‌آمدم. آقای دکتر هاشمی زحمت کشیدند و به نمایندگی از دولت حضور پیدا کردند. ما باید در فضایی صحبت کنیم که بتوانیم مباحث علمی را مطرح کنیم.» ابتکار این حرف را در نخستین برنامه خود در اهواز پس از صبحانه کاری با مسوولان محلی، یعنی «اولین کنفرانس ملی علوم و مهندسی محیط‌ زیست» بر زبان آورد و البته تا پایان روز بارها مجبور به تکرار آن شد؛ چراکه ظاهراً حضور در روزهای آلوده و همدردی با مردم در این روزها، بیش از هر چیزی برای مردم اهمیت داشت و دارد. ابتکار در این کنفرانس، ابتدا از لزوم بررسی و رویکرد علمی به موضوع محیط‌ زیست گفت: «سه روز پیش کنفرانس متعاهدین تغییرات آب ‌و هوا در ژنو پایان یافت و بعد از مذاکرات بسیار طولانی چندساله سند اولیه توافق جدید بعد از کیوتو تدوین شد. بر اساس این توافق، دمای زمین نباید بیش از این افزایش پیدا کند. یعنی افزایش دمای زمین نباید به دو درجه سلسیوس برسد. اتفاقاتی که اکنون در دنیا می‌افتد و به آن وقایع آب ‌و هوایی شدید می‌گویند، از جمله توفان‌ها و خشکسالی‌ها، قریب به یقین اثر مداخله انسانی است. تولید گازهای گلخانه‌ای از 60 سال قبل شروع شده و شرایط گلخانه‌ای به‌وجود آمده است. دمای زمین دارد افزایش پیدا می‌کند و این افزایش آثاری دارد.» ابتکار همچنین از دیدگاه‌هایی که از بی‌ارتباط بودن موضوع گرم شدن زمین با خودشان سخن می‌گویند، انتقاد کرد: «همه ما الان سوار یک کشتی هستیم.» نتیجه اینکه فعالیتی که در هر بخش از زمین انجام می‌شود، روی ساکنان دیگر نقاط زمین نیز اثر دارد. این مساله را به خوبی می‌توان در ماجرای گردوغبار سال‌های اخیر نیز دید که چگونه باد ریزگردها را از عراق، سوریه و عربستان به ایران منتقل می‌کند. گردوغبار، مهم‌ترین موضوعی بود که ابتکار به خاطر آن به اهواز سفر کرد و او سپس گریزی به علل ایجاد آن زد: «منشاء برخی از گردوغبارها آفریقا و غرب آسیا و برخی دیگر به دلیل کاهش شدید بارندگی و گرم شدن است. سازمان جنگل‌ها و مراتع اعلام کرده طی دهه گذشته در استان خوزستان 27 درصد افزایش مساحت کانون‌های فرسایش خاکی اتفاق افتاده است.» ابتکار از تاثیر همزمان تغییرات اقلیم و دخالت عوامل انسانی در این فرسایش خاک و افزایش گردوغبار سخن گفت و به مصوبه روز 26 بهمن هیات ‌دولت در این‌باره اشاره کرد که در کوتاه‌مدت، شامل بخش‌هایی مثل واکنش سریع، قابلیت پیشگیری، پیش‌بینی شرایط، هشدار به مردم، تجهیز مراکز و سیستم‌های تهویه و بهبود وضعیت حمل‌ونقل عمومی است. ابتکار در پایان سخنان خود نیز دوباره به موضوع خوزستان بازگشت و گفت: «همه وامدار خوزستان هستیم. خوزستان سرزمینی است که منشاء ایثار، الهام و فداکاری بوده است و هرگز جایگاه رفیع این خطه و سرزمین را فراموش نخواهیم کرد.»

ریزگردها به روایت مردم‌نهادها

به عقیده نگارنده، بعد از حذف بنزین پتروشیمی و تلاش برای ارتقای کیفیت سوخت با همکاری وزارت نفت، استقبال و حمایت از حضور سازمان‌های مردم‌نهاد در عرصه محیط‌ زیست دومین اقدام ستودنی معصومه ابتکار است؛ اقدامی که در جهت حذف نگاه امنیتی بر حضور این سازمان‌ها و با هدف جلب مشارکت آنها صورت گرفت و شاید ثمره آن ‌را در میان‌مدت و بلندمدت بتوان دید. انتصاب محمد درویش، کارشناس و فعال شناخته‌شده محیط‌ زیست به عنوان مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط‌ زیست از سوی معصومه ابتکار، اقدامی در همین راستا ارزیابی می‌شود. بعد از کنفرانس صبح، درویش به همراه سعید متصدی، معاون محیط‌ زیست انسانی سازمان و تعدادی دیگر از مسوولان، از جمله فرج‌الله خبیر، معاون سیاسی و اجتماعی استانداری، در جمع نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد حضور پیدا کرد تا شنونده سخنان آنها باشد و این درست زمانی بود که معصومه ابتکار به بازدید هوایی از محیط‌ زیست و کانون‌های گردوغبار در استان خوزستان و البته دیدار مستقیم با شهروندان و عشایر می‌پرداخت. نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد نه‌تنها از اهواز، که از سوسنگرد و شادگان و دیگر نقاط استان آمدند و از مشکلات خود گفتند.

انتظار از دولت جدید: نخستین نماینده‌ای که از سازمان‌های مردم‌نهاد صحبت کرد، از تبدیل شدن وسایل «تصفیه آب» و «تصفیه هوا» به لوازم ضروری زندگی مردم خوزستان گفت و به انتقاد از تبدیل شدن ظاهر اهواز به منطقه‌ای بیابانی، شبیه ریاض عربستان پرداخت. او از توقعات سازمان‌های مردم‌نهاد از دولت جدید نیز گفت: «ما متوجه تفاوت هستیم. ما متوجه هستیم که روزگاری حتی حق همین اعتراض را هم نداشتیم. اما تفاوت حداقلی در سیاست‌ورزها، تفاوت در فرم برخورد است؛ تفاوت در محتوا و سیاست‌ها را کنار بگذاریم. توقع ما امروز، بسیار بیشتر از دیروز است. انتظار داشتیم آقای دکتر روحانی شخصاً در این زمینه موضع بگیرند. انتظار داشتیم خانم دکتر ابتکار با ادبیات بهتری که درخور مردمی باشد که به لحاظ احساسی ناراحت هستند، صحبت کند.»

گردوغبار به عنوان معضل ملی: طباطبایی، از فعالان اجتماعی استان، نیز در این نشست گفت: «چه بسا اگر در دولت‌های نهم و دهم به پدیده گردوغبار به عنوان یک معضل ملی نگاه می‌شد و نگاه کارشناسانه جای نگاه سیاسی را می‌گرفت، امروز با این مشکل در خوزستان و در دیگر استان‌های کشور مواجه نبودیم. پدیده ریزگرد و گردوغبار یک‌شبه به‌وجود نیامده است و یک‌شبه هم از بین نخواهد رفت. اما سازمان محیط‌ زیست می‌تواند دو کار را در این زمینه انجام دهد: یکی اینکه نگاه به این پدیده ملی باشد و نه صرفاً یک معضل محدود به استان خوزستان و چند استان‌ دیگر کشور. مورد دوم اینکه در دل سازمان حفاظت محیط‌ زیست، کمیته‌ای به صورت دائمی در این‌باره وجود داشته باشد.»

مشکلات آموزش و پرورش: ماجرای گردوغبار تنها محدود به سلامتی و اختلال در زندگی روزمره نیست. نماینده انجمن اسلامی معلمان در این نشست، به بررسی آسیب‌های آموزش و پرورش از ریزگردها پرداخت و گفت: «هر روزی که گردوخاک باشد و کلاس درس تشکیل شود، آسیب‌های آموزشی خاص خود را در مقایسه با بخش‌های دیگر کشور خواهد داشت؛ هر روزی که تعطیل شود که دیگر نیاز به توضیح ندارد. پیامد بعدی، گریز نیروهای انسانی از آموزش و پرورش است. دیگر اینکه هیچ کس در چنین فضایی نمی‌تواند طراحی آموزشی عمده انجام دهد. هیچ طرحی طی 10 سال گذشته در آموزش و پرورش حتی به صورت تشریفاتی هم تمام نشده است. وقتی که بخش عظیمی از زمان آموزش را در تعطیلی به سر می‌بریم، هیچ طرحی به پایان نمی‌رسد.»

تاثیر طرح‌های انتقال آب: تقی‌پور، از فعالان حوزه آب، در سخنان خود به طرح سه سوال درباره طرح‌های انتقال آب پرداخت: «طراحی بخشی از طرح‌های انتقال آب مربوط به قبل از انقلاب بوده است. آیا هنگام اجرایی شدن این طرح‌ها، مجدداً بازنگری و پژوهشی درباره آنها صورت نگرفت؟ آیا درباره اثرات زیان‌بار و سوئی که این طرح‌ها در استان‌های پایین‌دست به جا می‌گذارند، مطالعه مجددی صورت گرفت؟ سوال دوم اینکه با توجه به مشکلات به‌وجود آمده، هنوز اصرار به تکمیل و ادامه کار دارند؟ سوال آخر اینکه آیا مسوولان سازمان حفاظت محیط‌ زیست که بارها به استان خوزستان سفر کردند، به بیمارستان شفا سری زدند؟ آیا با استادان دانشگاه علوم پزشکی درباره اطلاعات میدانی و علمی صحبتی داشتند و اعتباری برای پژوهش اختصاص داده‌اند؟»

شادگان، هورالعظیم بعدی: آلبوناصر، از شورای شهر شادگان، به خشک شدن تالاب‌ها به عنوان یکی از عوامل ریزگردها اشاره کرد. او خشک کردن تالاب هورالعظیم را برای فعالیت‌های نفتی، نمونه‌ای از آن دانست و از آینده‌ای مشابه برای تالاب بین‌المللی «شادگان» گفت: «یکی دیگر از عوامل ریزگردها، خشک شدن تدریجی تالاب شادگان است. با اضافه کردن حقابه تالاب، می‌توانیم از خشک شدن آن جلوگیری کنیم. تالاب شادگان، آخرین نقطه رودخانه «جراحی» است و حقابه آن توسط کشاورزها استفاده می‌شود. الان رودخانه جراحی و به ویژه رودخانه‌های «عبودی» و «فلاحیه» تقریباً خشک هستند. زمانی می‌گفتیم نزدیک به پنج هزار خانوار از تالاب شادگان امرار معاش می‌کنند؛ ولی از آنجا که تالاب‌ها «شُش طبیعت» هستند می‌توانیم بگوییم پنج میلیون خوزستانی از این تالاب نفس می‌کشند و نباید اجازه دهیم تجربه هورالعظیم و ارومیه در شادگان تکرار شود. اداره محیط‌ زیست در شادگان، فقط با افرادی که پرنده شکار می‌کنند برخورد می‌کند و برای افرادی که با شوکرهای الکتریکی ماهی‌ها را می‌کشند و اکوسیستم را به هم می‌ریزند، جریمه‌ای در نظر گرفته نشده است و افرادی که دستگیر می‌شوند، با جریمه 200 هزار‌تومانی آزاد می‌شوند.»

زنگ خاکروبی در مدرسه: یکی دیگر از فعالان محیط‌ زیست استان نیز که معلم یکی از مناطق محروم بود، به بیان تجربه شخصی خود از تاثیرات ریزگردها بر آموزش و پرورش پرداخت: «من آمده‌ام تا نمایندگی درد خود را داشته باشیم. من در محیطی درس می‌دهم که پنجره دارد، ولی پنجره‌هایش شیشه ندارد. در دارد، ولی فقط قاب در را. در نظر بگیرید با کوچک‌ترین گردوغبار چه وضعیتی به‌وجود می‌آید. مهم‌ترین فاکتور من برای درس دادن، جدیت است. وقتی دیروز در حال درس دادن بودم، به محض اینکه مقداری باد وزید، دانش‌آموزان سریع کتاب‌ها را بالا انداختند و گفتند تعطیل است. من چگونه به آنها فیزیک درس بدهم؟ اگر مساله ریزگردها راه‌حلی ندارد، حداقل این بحران را مدیریت کنند. من برای دانش‌آموزانم زنگ خاکروبی گذاشته‌ام و بدون هیچ‌گونه امکاناتی، با پارچه و آب خودمان کلاس‌ها را تمیز کردیم. این نگاه باید ایجاد شود که اگر فعلاً گردوخاک هست، باید چه کنیم. استاندار گفته‌اند آموزش و پرورش نباید به تعطیلی عادت کند. من هم با این جمله موافق هستم. اما باید چه کار کنیم؟ بازیگران اصلی، مردم هستند. بازیگران اصلی آموزش و پرورش، معلم و دانش‌آموزان هستند.»

محیط‌ زیست به عنوان یک کالای همگانی: یکی از فعالان دانشجویی نیز از تبدیل شدن منطقه به کویر و بحران آب و آلودگی گفت: «محیط‌ زیست و منابع طبیعی، یک کالای همگانی است که در اختیار دولت قرار دارد. کالای همگانی، دچار ویژگی تفکیک‌پذیری است و نمی‌توانیم مصرف‌کنندگان آن را تفکیک کنیم که چه کسی هزینه آن ‌را پرداخت می‌کند و چه کسی این کار را انجام نمی‌دهد. 10، 12 سال است که مردم خوزستان هزینه‌های فقدان هوای پاک را پرداخت می‌کنند. دولت باید سازمان‌های مردم‌نهاد را وارد کند. استان خوزستان یک پتانسیل عظیم دانشجویی دارد. چرا از این پتانسیل عظیم دانشجویی در مساله محیط‌ زیست استفاده نشده است؟ اگر 10 سال قبل به این پتانسیل توجه می‌شد، الان مساله کمربند سبز، آلودگی کارون، ریزگردها و محیط‌ زیست کمتر شده بود. دولت‌ها در زمینه سازمان‌های مردم‌نهاد و دانشجوها کم‌کاری کرده‌اند.»

بیانیه مردم‌نهادها: شبکه سازمان‌های تخصصی مردم‌نهاد محیط‌ زیست استان نیز بیانیه‌ای را صادر و در پنج بند قرائت کرد. در این بیانیه با اشاره به تاثیر عواملی همچون تغییرات اقلیمی منطقه‌ای، خشکسالی، کاهش جریان روان آب ناشی از احداث سدها، کاربری غیراصولی از منابع رودخانه و جنگ‌های منطقه بر سر آب و خاک، از عدم تلاش کافی برای دست یافتن به شاخص‌های توسعه پایدار در زمینه آلودگی، بیابان‌گستری، اکوسیستم‌ها و هزینه‌های بهداشتی در اهواز به عنوان آلوده‌ترین شهر جهان انتقاد شد. دربیانیه مذکور به تاثیر تمرکز صنایع آلاینده و توزیع بنزین نامرغوب بر آلودگی و افزایش مهاجرت نخبگان اشاره و اعلام شد باوجود منابع عظیم نفت، هزینه‌های مقابله با آلودگی به‌طور کامل تخصیص نمی‌یابند. یکی دیگر از فعالان محیط‌ زیست با اشاره به لاینحل بودن مساله در کوتاه‌مدت، از تاثیر گردوخاک بر مشکلات روحی، ناراحتی و افسردگی گفت و افزود این گرد و خاک بر کارایی نیروی انسانی موثر است. او راه‌حل را توسعه مراکز و فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی دانست.

تاثیرات روحی و روانی: میرابراهیمی، از دیگر حاضران در جلسه بود که صحبت خود را بر مسائل مربوط به تاثیرات روحی روانی و ریزگردها متمرکز کرد. او عدم ایجاد فضای سالم و گسترده برای ابراز احساسات و واکنش‌های مردم، عدم توجه مسوولان به خواسته‌های مردم در خصوص حضور در جمع آنها و شنیدن صحبت‌ها و اعتراضات آنها، سردرگمی مردم و بلاتکلیفی آنها به دلیل عدم اطلاع از برنامه‌های بلندمدت برای حل بحران و عدم اطلاع‌رسانی کارآمد و صحیح درباره بحران‌ها را موجب افزایش مشکلات و آسیب‌های روحی مردم دانست.

مسوولیت پیشینیان: حقیقت‌زاده، دیگر فرد حاضر در جلسه با اشاره به اینکه بخش قابل‌توجهی از مشکلات قبل از دولت فعلی روی داده و مسوول آن نیز نه سازمان محیط‌ زیست، که بخش‌های دیگر هستند، به موضوع ورود پیدا کرد: «خانم ابتکار که الان سیبل تمامی انتقادات است، بیشتر از همه درگیر این مسائل بودند و وقوع آن ‌را گوشزد می‌کردند. اینکه بتوانیم افرادی را که مسوولیت این ندانم‌کاری‌ها را داشتند به مردم معرفی کنیم، از بروز مشکلات بیشتر جلوگیری می‌کند.» او اشاره‌ای نیز به تاثیر گردوخاک بر لغو شدن پروازها کرد و گفت: «این مساله روی اقتصاد و گردشگری استان تاثیر گذاشته و نارضایتی نیز ایجاد کرده است. من از استانداری می‌خواهم تجهیزاتی را تامین کند که در هوای نامناسب‌تر نیز بتوانیم پروازها را داشته باشیم.» حقیقت‌زاده اشاره‌ای به تخصیص آب در زمان گذشته توسط میرآب کرد و گفت فقدان وجود چنین نهادی هم‌اکنون حس می‌شود؛ فقدانی که باعث شده کشاورزان به هر میزان بتوانند از کانال‌های موجود، آب را بهره‌برداری کنند.

تبعات اجتماعی ریزگردها: امیری، از تاثیر ریزگردها بر افزایش نارضایتی اجتماعی و تضادهای قومیتی در استانی که مورد تهاجم نظامی در دوران جنگ تحمیلی قرار گرفته است گفت؛ مساله‌ای که می‌تواند به تهدیدی برای کل کشور تبدیل شود. به گفته او، اثرات ریزگردها بر روستاییان شدیدتر بوده و با آسیب به کشاورزی و دامداری در این مناطق، ضمن رشد نرخ بیکاری، فعالیت‌های غیرقانونی مثل قاچاق را افزایش می‌دهد. به گفته امیری، خود این مساله نیز یک آسیب اجتماعی به شمار می‌رود؛ به ویژه در شرایطی که در خارج از مرزهای ایران گروه‌های تروریستی مشغول فعالیت هستند او برای مقابله با افزایش آسیب، پیشنهاد پرداخت یارانه ریزگرد و افزایش فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی را ارائه داد. به گفته او افزایش نیروهای بومی در استخدام‌ها می‌تواند موجب کاهش مهاجرت ناشی از تغییرات آب ‌و هوایی شود. موسوی، دیگر فعال اجتماعی حاضر در جلسه نیز از تاثیر تهدیدهای اجتماعی بر امنیت ملی و تمامیت ارضی کشور خبر داد. به گفته او برای جبران مشکل گردوغبار در کوتاه‌مدت می‌توان بخشی از آب پشت سدها را به صورت موقت رها کرد.

پاسخ مسوولان به انتقادات

تشکیل کمیته‌های سه‌گانه استانی: فرج‌الله خبیر، معاون سیاسی و اجتماعی استانداری خوزستان، نخستین فرد از میان مسوولان بود که به سوالات و انتقادات نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد پاسخ گفت: «وقتی به کتیبه‌های داریوش نگاه می‌کنیم می‌بینیم آنجا هم او از خشکسالی شکایت می‌کند. یعنی ما از گذشته‌های دور با این مشکل مواجه بوده‌ایم و دولت‌ها نمی‌توانند نسبت به آن بی‌تفاوت باشند. ما دوره‌های مختلف خشکسالی و ترسالی را در کشور داشته‌ایم. وظیفه ما این است که مدیریت مستمری در زمینه محیط‌ زیست داشته باشیم.» خبیر با تایید آسیب‌رسانی گردوخاک‌ها، در مرحله نخست به لزوم توزیع ماسک بین مراکز آموزشی، اداری و بیمارستان‌ها و تامین ماسک استاندارد اشاره کرد. معاون سیاسی و اجتماعی استاندار، به مصوبه جدید دولت اشاره کرد که بر لزوم بهبود تجهیزات هواشناسی تاکید دارد. او از تجهیزات موجود در فرودگاه‌ها برای فرود هواپیما در هوای آلوده نیز گفت دستگاهی وجود ندارد که بتواند با رسیدن دید افقی به کمتر از 500 متر، فرود هواپیما را ممکن سازد و در شرایطی که دید به کمتر از 100 متر می‌رسد، امکان نشست و برخاست هواپیماها وجود ندارد. خبیر در ادامه گفت: «بحث گردوغبار و ریزگردها در اقتصاد، آموزش عمومی و ماندگاری نیروهای متخصص تاثیر دارد. اولین کسانی که به فکر می‌افتند که خود را از این شرایط خلاص کنند، قشر تحصیل‌کرده و نخبه است که همه جا برای آنها کار وجود دارد.» او از تاثیر سدسازی بر خشکسالی گفت و قاچاق آب را نیز تکذیب کرد. خبیر، شروع طرح‌های انتقال آب را حداقل از زمان صفویه و توسط شیخ‌بهایی دانست که آثار آن نیز موجود است: «از زمان صفویه هم این موضوع مطرح بوده است. از سال 1339 که تونل کوهرنگ افتتاح شد، طرح انتقال آب کلید خورده است.» به گفته این مقام استانی، طرح‌هایی مثل انتقال آب و احداث سد در ایجاد وضعیت فعلی موثر بوده است؛ اگرچه نمی‌توان از تاثیر خشکسالی و تغییرات اقلیمی چشم‌پوشی کرد: «ما امسال در استان خوزستان 46 درصد کاهش بارندگی داشته‌ایم. وقتی پوشش گیاهی ضعیف می‌شود و خاک مرطوب نیست، حتی با وزش بادی با سرعت نه‌چندان زیاد پنج متر در ثانیه هم خاک می‌تواند از زمین جدا شود.» خبیر از تشکیل سه کمیته استانی در زمینه گردوغبار خبر داد؛ کمیته‌هایی در زمینه «اطلاع‌رسانی» به مسوولیت خود او، «آموزش عمومی» برای تدوین آموزش مردمی و «ستاد بحران» برای تامین تجهیزات، اعتبارات و لوازم مورد نیاز برای حل معضل ریزگردها.

چین، نفت، هورالعظیم: سعید متصدی، معاون محیط‌ زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌ زیست، نفر بعدی بود که سخنان خود را در جمع نمایندگان سازمان‌های مردم‌نهاد ایراد کرد. متصدی که خود از سال‌های ابتدایی دهه 70 در سازمان‌های مردم‌نهاد این حوزه حضور داشته است، از تغییر در دیدگاه و فعالیت‌های سازمان حفاظت محیط‌ زیست در دولت جدید گفت: «ما به هیچ‌وجه دنبال این نیستیم که در بحرانی بیاییم و فعالیت یا اقدام خلق‌الساعه انجام دهیم. این دیدگاه، انفعالی است. دیدگاه سازمان، فعال، پویا و آینده‌نگر است. یعنی اگر امروز به دنبال این هستیم که راه‌حلی برای گردوغبار پیدا کنیم، این راه‌حل باید از گذشته دنبال می‌شد. از مهرماه سال گذشته، یعنی حدود 5/1 سال قبل، این موضوع به عنوان یک اولویت در دستور کار سازمان حفاظت محیط‌ زیست قرار گرفت.» متصدی سپس به بحث انتقال آب وارد شد و گفت: «از 5/1 سال گذشته تا امروز هیچ مجوزی برای انتقال آب از سرشاخه‌های کارون به هیچ نقطه ایران صادر نشده است. حتی در بحث پروژه طرح انتقال آب «گلاب 2» گفتیم این پروژه صرفاً برای انتقال آب برای مصارف شرب است.» متصدی از موظف شدن استان اصفهان به انجام اقداماتی درباره کنترل کشت، کاهش کشت محصولات آب‌بر، تغییر الگوی کشت و همچنین چاه‌های غیرمجاز خبر داد. به گفته او، وزارت جهاد کشاورزی، به غیر از استان‌های شمالی کشور، کشت برنج در دیگر نقاط را ممنوع کرده است. مجموع شروط تعیین‌شده برای استان اصفهان12 مورد است که در صورت عدم اجرای آنها، جلو طرح گرفته می‌شود. از جمله این شروط، انتقال آب صرفاً برای شرب است و آب نیز مستقیماً وارد تصفیه‌خانه‌ها می‌شود؛ در نتیجه انتقال آب از خوزستان به اصفهان برای کشاورزی منتفی است. به گفته معاون محیط‌ زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌ زیست، فرآیند ارزیابی اثرات زیست‌محیطی که امروز در کشور اتفاق می‌افتد، مطابق با رویه‌های روز دنیاست. متصدی درباره آلودگی حاصل از فرآورش نفت حوزه آزادگان گفت طی تصمیم اتخاذشده، باوجود مشترک بودن حوزه، از مهرماه فرآورش 31 هزار بشکه نفت خام در اهواز متوقف شده تا آلودگی هوا ناشی از این فعالیت‌های نفتی متوقف شود. فعالیت‌های نفتی، مورد تاکید ویژه‌ای از سوی متصدی واقع شد و او با اشاره به انتقادات درباره ارزیابی زیست‌محیطی پروژه‌های نفتی آزادگان شمالی و جنوبی، که به دلیل توسعه آنها هورالعظیم خشکانده شده است، گفت: «آزادگان شمالی و جنوبی در سال‌های 83 و 84 ارزیابی زیست‌محیطی شده و از سازمان حفاظت محیط‌ زیست، مجوز دریافت کرده‌اند. مکانیسمی که تعریف شده، گفته است این پروژه‌ها بدون هرگونه خشک شدن هور صورت گیرد. یعنی مجوز استخراج درون آب ارائه شده است. متاسفانه در سال‌های گذشته به دلیل سوءمدیریت طی قرارداد با چین، این‌گونه نشده است.» متصدی سپس از تفاهم با وزارت نفت برای رهاسازی آب در هورالعظیم خبر داد که بخش‌هایی از آن تاکنون اجرایی شده است و سپس از توقف طرح‌هایی در زمینه سدسازی، فولاد و پتروشیمی خبر داد که فاقد گزارش ارزیابی زیست‌محیطی بوده‌اند. به گفته او، هم‌اکنون حدود 66 پروژه کشور که شروع شدند ولی فاقد ارزیابی زیست‌محیطی هستند، متوقف شده‌اند و این کار به ویژه در مورد پروژه‌های آبی صورت گرفته است.

نشست پرحاشیه با رسانه‌ها

برنامه ابتکار پس از بازدید هوایی، حضور در نشست ستاد استانی مقابله با گردوغبار بود. او در این نشست ابتدا با توجه به خشکی بخش‌هایی از غرب و جنوب غربی خوزستان که در آنها کشت دیم صورت می‌گرفت، از تاثیر خشکسالی بر این امر گفت و سپس از وظایفی خبرداد که در مصوبه هیات دولت، برای سازمان‌های مختلف تعیین شده است. او این سخنان را بعداً نیز در برنامه تلویزیونی و به صورت مستقیم با عموم مردم خوزستان مطرح ساخت. دست یافتن به اطلاعات مصوبه مذکور، چندان دشوار نیست و به همین دلیل نیز از انتشار جزییات آن در این گزارش درمی‌گذریم تا به نشست پرحاشیه عصر سه‌شنبه 28 بهمن ابتکار با رسانه‌ها بپردازیم؛ نشستی که در آن خبرنگاران بارها به عدم حضور او در اوج گردوخاک شهر اهواز اشاره کردند و برخی از آنها نیز با ماسک در آن حضور پیدا کردند. در ابتدای نشست، ابتکار سخنان خود را با معرفی اعضای هیات همراه شروع کرد؛ احتمالاً با این هدف که از هماهنگی و حضور همه‌جانبه دستگاه‌ها برای کنترل گردوغبار بگوید. به گفته او برای کنترل پدیده ریزگردها، حضور 9 دستگاه مورد نیاز است. ابتکار همچنین از اولویت‌بندی مصارف آب به ترتیب بر اساس مصارف شرب، محیط ‌زیست، کشاورزی و صنعت سخن گفت و اینکه تامین حقابه تالاب‌ها از جمله برنامه‌های دولت است. ابتکار اشاره‌ای چندباره به مصرف بالای آب در بخش کشاورزی و راندمان پایین این بخش داشت. به گفته او با تغییر کشت از سنتی به گلخانه‌ای، مصرف آب به یک‌دهم کاهش می‌یابد. رئیس سازمان حفاظت محیط زیست با یادآوری توفان‌های گردوخاک دهه 1930 و 1940 میلادی در آمریکا از پذیرش مسوولیت حفظ آب و خاک توسط کشاورزان گفت.

آشپزی اهانت نیست: سخنان خبرنگار نشریه «روزان»، نخستین حاشیه نشست خبری را رقم زد؛ جایی که او به سخنان نماینده اهواز درباره ابتکار اشاره کرد. نماینده مذکور چند روز پیش خطاب به ابتکار گفت: «من به خانم ابتکار پیشنهاد می‌کنم اگر توان کار کردن ندارد از ریاست سازمان محیط زیست استعفا دهد و در منزل برای خانواده خود غذا بپزد.» ابتکار در پاسخ به خبرنگار روزان گفت: «من اصلاً فکر نمی‌کنم آشپزی توهین باشد. اولاً آقایان بهترین آشپزها هستند. ثانیاً بهترین خدمت، اطعام است. بیشترین و بهترین کارهایی که در روز عاشورا انجام می‌دهیم، اطعام است. آشپزی کار باعزتی است و من هم افتخار می‌کنم که آشپزی می‌کنم.» خبرنگار روزان سوالاتی را درباره تاخیر در واکنش محیط ‌زیست به آلودگی هوا و عدم ارزیابی زیست‌محیطی پیمانکار نفتی در میدان آزادگان شمالی (که بخش عمده آن در هورالعظیم قرار دارد) مطرح کرد. ابتکار در پاسخ به سوال اول گفت در اولین جلسه شورای عالی محیط ‌زیست در دولت جدید، گزارشی درباره وضعیت گردوغبار خوزستان ارائه و ستاد ملی برای این کار تشکیل شد. مطالعات پایه، شناخت موضوع، هماهنگی دستگاه‌ها و تبادل اطلاعات از جمله اقدامات صورت‌گرفته متعاقب آن بود که در سطوح بین‌المللی نیز مذاکراتی با عراق صورت گرفت که در نتیجه ناامنی‌ها، تا حدودی متوقف شد. ابتکار در پاسخ به سوال دیگر گفت بر اساس قانون، ارزیابی محیط‌زیستی باید قبل از اجرای پروژه و در زمان امکان‌سنجی صورت گیرد که اقدام انجام‌شده در آزادگان شمالی، برخلاف ارزیابی مذکور بوده است و هم‌اکنون اقداماتی با هماهنگی وزارت نفت برای جریان آب در هورالعظیم در حال انجام است.

حاشیه امن مسوولان: یکی دیگر از اهالی رسانه حاضر در نشست خبری، با انتقاد از وجود حاشیه امن برای مسوولان در زمینه تصمیمات زیست‌محیطی، درباره وجود پرونده‌ای درباره تخلفات وزارت نفت در آزادگان شمالی و وزارت نیرو در آبگیری سد گتوند سوالی را مطرح کرد. ابتکار در پاسخ به او گفت نمی‌توان مسوولان فعلی را به دلیل تخلفات پیشینیان بازخواست کرد و از اقدام اصلاحی به عنوان نخستین گام نام برد.

سخنان حاشیه‌ساز کیهان: فلسفی، نماینده روزنامه کیهان در استان خوزستان، از اصرار بر طرح‌های انتقال آب از خوزستان انتقاد کرد و آن را «نمک پاشیدن به زخم مردم خوزستان» لقب داد. به گفته او، حجم کل طرح‌های انتقال آب ظرف نیم‌قرن کمتر از یک میلیارد مترمکعب بوده؛ در حالی که در دولت یازدهم در شورای عالی آب 570 میلیون مترمکعب تصویب شده است. نماینده روزنامه کیهان در سوالی دیگر پرسید: «اینکه می‌گوییم زاینده‌رود باید پرآب باشد، علمی است یا سیاسی؟» دو سوال آخر فلسفی، به یکی از پُست‌های ابتکار در فیس‌بوک و نیز خبری درباره اهانت مشاور او به وزیر بهداشت اختصاص داشت. ابتکار در پاسخ به نماینده روزنامه کیهان، انتشار مطالب مورد اشاره را در فیس‌بوک تکذیب و ماجرای اهانت را نیز خبرسازی یکی از رسانه‌ها اعلام کرد. ابتکار همچنین با انتقاد از نگاه منطقه‌ای، از وجود مشکلات در نقاط مختلف کشور خبر داد و گفت: «برای ما مناطق مختلف ایران هیچ فرقی نمی‌کنند. خوزستان وطن من است. ارومیه وطن من است. تهران وطن من است. ما اهالی محیط ‌زیست می‌گوییم جهان وطن من است.» این سخنان ابتکار با تشویق برخی از حاضران در سالن مواجه شد. ابتکار در پایان سخنان خود به انتقاد از طرح‌های غیرکارشناسی بین‌حوزه‌ای که در آن حقابه رودخانه‌ها رعایت نمی‌شود، پرداخت.

سخنان استاندار: عبدالحسن مقتدایی، استاندار خوزستان، در پایان نشست با رسانه‌ها درباره عدم حضور ابتکار در روزهای بحرانی، دیدگاه جدیدی را مطرح کرد: «من به خانم ابتکار و آقای جهانگیری عرض کردم در شرایطی که بحران تثبیت نشده است، حاضر نیستم پذیرای کسی باشم. امروز که خانم ابتکار به اهواز تشریف آوردند، من و تمامی اعضای ستاد بحران باید پذیرای ایشان باشیم. من حتی با آمدن آقای هاشمی هم موافق نبودم؛ اما چون آمدن ایشان و رایگان اعلام شدن درمان مشکلات ناشی از آلودگی هوا یک دستاورد بود، موافقت کردم.»

نقش پررنگ مردم

آنچه در حاشیه حضور ابتکار در اهواز و طی روزهای پیش از حضور او نیز خودنمایی می‌کرد، تجمعات مردمی در اعتراض به وضعیت هوای خوزستان بود که در آنها مردم و سازمان‌های مردم‌نهاد به دور از فضای امنیتی و درگیری‌های جدی، به اعتراض می‌پرداختند. حضوری که شاید بتوان آن را مهم‌ترین سرمایه محیط ‌زیست کشور دانست و فقدان آن در سال‌های گذشته، از اصلی‌ترین علل شکل‌گیری وضعیت فعلی بوده است.