وقتی وزارت ارشاد با خرید چند جلد کتاب صنعت نشر را نجات می‌دهد
تنفس مصنوعی برای بیمار کاغذی
صنعت نشر در سال‌های اخیر پر از گره و گرفتاری بوده، گرفتاری‌هایی که یک سویش به سرانه ناچیز مطالعه و نبود ویترین فرهنگی و تعریف نشدن خرید کتاب در سبد کالای خانوار ایرانی بازمی‌گردد و سوی دیگرش به وزارتخانه عریض و طویلی که هر چهار سال یک‌بار سیاست‌هایش از صدر تا ذیل تغییر می‌کند.
صنعت نشر در سال‌های اخیر پر از گره و گرفتاری بوده، گرفتاری‌هایی که یک سویش به سرانه ناچیز مطالعه و نبود ویترین فرهنگی و تعریف نشدن خرید کتاب در سبد کالای خانوار ایرانی بازمی‌گردد و سوی دیگرش به وزارتخانه عریض و طویلی که هر چهار سال یک‌بار سیاست‌هایش از صدر تا ذیل تغییر می‌کند و دوباره همه آنچه رشته شده بود پنبه می‌شود تا دوباره و از ابتدا بر اساس خواست مدیران تازه روی کارآمده رابطه‌اش را با صنعت نشر و مردم کتابخوان تعریف کند. بسیاری معتقدند تا وقتی صنعت نشر وابسته به سیاست‌های حمایتی وزارت ارشاد است نمی‌تواند استقلالش را حفظ کند و رویه روشنی را در پیش بگیرد، البته جدای از سیاست‌های حمایتی تا زمانی که قبض و بسط‌های دولت‌ها در مساله ممیزی می‌تواند تمام معادلات یک ناشر را به هم بریزد صنعت نشر چندان امیدی به استقلال ندارد.
اما در این میان بحث حمایت مالی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از صنعت نشر هم مزید بر علت می‌شود و پیچیدگی‌ها را دوچندان می‌کند، در هشت سال دولت محمود احمدی‌نژاد و در میانه کار این دولت بحث توزیع یارانه کاغذ دولتی میان ناشران آنقدر بالا گرفت که دیگر رقابت میان ناشر خودی و مستقل در هیچ ترازوی عدالتی قابل سنجش نبود، ناشران بخش خصوصی و غیروابسته با علم به اینکه اگر این یارانه حذف شود قیمت تمام‌شده کتاب بالا خواهد رفت از این مساله حمایت کردند تا شاید بتوانند دست دلالان عرصه نشر را کوتاه کنند.
در نهایت در دوران معاونت محسن پرویز یارانه کاغذ حذف شد، حذفی که سبب بالا رفتن قیمت کتاب شد؛ اما مسوولان وزارت ارشاد با دفاع از این اقدام، اعطای بن خرید کتاب به دانشجویان و کارمندان و خرید کتاب از ناشران برای کتابخانه‌ها را راه جبران این افزایش قیمت دانستند. از سال 1384 بحث خرید کتاب از سوی وزارت ارشاد به شکل جدی مطرح شد، یارانه کاغذ حذف شد، اما معمای دیگری از سوی دولت احمدی‌نژاد روی میز صنعت نشر آمد: خرید کتاب. خیلی زود مثل تمام برنامه‌های دیگر فرهنگی با بودجه کلان اینجا هم عدم شفافیت، مشخص نبودن هیات خرید و عنوان‌ها سبب شد بحث برخورد تبعیض‌آمیز وزارت ارشاد در خرید کتاب از سوی ناشران مطرح شود.
معمای بودجه 140 میلیارد تومانی
خیلی زود کار به جایی رسید که نمایندگان اتحادیه ناشران و کتابفروشان در مردادماه سال 1385 طی دیداری با مدیر کل اداره کتاب و کتابخوانی خواستند تا در امر خرید کتاب و اعضای این هیات شفاف‌سازی کنند. با این حال حتی آیین‌نامه هیات خرید هم مشخص نشد.
به‌زودی اتحادیه ناشران که از پاسخگویی وزارت ارشاد ناامید شده بود متوسل به اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شد، در این نامه نوشته شد: «با عنایت به ۱۴۰ میلیارد تومان اعتباری که قرار است در سال ۱۳۸۶ به جای یارانه کاغذ کتاب و مطبوعات، به منظور جهت‌دهی حمایت‌ها از تولیدکنندگان به سمت مصرف‌کنندگان در اختیار وزارت ارشاد قرار گیرد شیوه‌ای غیرشفاف، غیرعلنی، ناعادلانه و سلیقه‌ای است و می‌تواند ساختار نشر ایران را منهدم و رشد و توسعه نامتوازن این صنعت را در سال‌های آتی به شدت ناموزون‌تر سازد.»
در واقع دولت قبلی در روش خرید کتاب یک ممیزی جدید هم به همه آن ممیزی‌های قبلی افزوده بود و جدای از ممیزی برای دریافت مجوز نشر این بار هنگام خرید کتاب برای کتابخانه‌ها و جمع‌آوری کتاب از ناشران برای شرکت در نمایشگاه‌های استانی ممیزی سفت و سخت‌تر و کاملاً سلیقه‌ای را اعمال می‌کرد. ارشاد تنها روی این نکته تاکید داشت که قصد دارد با این بودجه 140 میلیاردتومانی کتاب‌های «مناسب» را خریداری کند، اما تعریف واژه مناسب روشن نبود.
با این همه دولت نهم و دهم تا آخرین روز فعالیتش در وزارت ارشاد دلیلی برای پاسخگویی ندید و هرگز توضیحی نداد که از چه ناشرانی کتاب می‌خرد و کتاب‌های مناسب از نظرشان چه آثاری هستند، در واقع آنچه از شنیده‌ها به دست می‌آمد بیش از هر چیز این نکته بود که این بودجه صرف خرید کتاب از ناشران دولتی و همسو با دولت می‌شود و ناشران بخش خصوصی این بار نه‌تنها از دریافت سهمیه کاغذ محروم شده‌اند که حالا در رقابتی سخت نابرابر گرفتار شده‌اند.
شاید همین مساله سبب شد که مساله تورم در تولید کتاب و رکود در فروش کتاب به اوج خود برسد، بر اساس آمارهایی که از سوی خانه کتاب منتشر شده است در یک دهه اخیر عمده‌ترین کتاب‌های تولیدشده در حوزه دین (20 درصد) است، در رتبه بعدی کتاب‌های کودک و نوجوان (14 تا 15 درصد)، علوم عملی (13 درصد)، ادبیات (10 درصد) و سایر حوزه‌ها هر کدام یک تا سه درصد از کل تولید کتاب در ایران را شامل می‌شوند، شاید همین مساله و سهم ناشران دولتی و وابسته در تولید آثار دینی بود که سبب این رویکرد شده بود.
با این حال بحث خرید کتاب جدای از آن تبعیض‌ها آسیب‌هایی هم به همراه داشت، آسیب‌هایی که خود سیاستگذاران و مدیران دولتی به عنوان اولین معترضان آن پدیدار شدند، «علی‌اکبر اشعری» رئیس سابق کتابخانه ملی همان روزها گفت: «به دلایل مختلف، خیلی از ناشران منتظر فروش دولتی هستند؛ یعنی منتظرند تا وزارت ارشاد، نهاد کتابخانه‌ها، سپاه و کتابخانه‌های بزرگ کتاب‌هایشان را بخرند. این پنج هزار جلد کتاب، کتاب‌هایی نیست که مردم بروند دانه‌دانه از کتابفروشی‌ها بخرند. به نظرم کتابی ارزش دارد که مردم دانه‌دانه بخرند. این موضوع از چند ناحیه نشات می‌گیرد، ما نگاهمان به نشر نگاهی حرفه‌ای نیست اگر کسی بخواهد رانندگی کند تا آموزشی نبیند اجازه ندارد پشت فرمان بنشیند؛ اما هر کسی اجازه دارد کار فرهنگی از جمله انتشاراتی کند؛ صرف‌نظر از اینکه با مقوله نشر و کتاب و فرهنگ جامعه آشنا هست یا نه؟»
خریدهای کتاب در دولت پیشین در حالی انجام می‌شد که کتابخانه‌ها به عنوان اولین منابعی که قرار بود این کتاب‌های خریداری‌شده را به دست مردم برسانند با فقر عناوین جدید و کارآمد روبه‌رو بودند.
بر اساس سند چشم‌انداز، اعضای کتابخانه‌های عمومی ایران باید تا سال ۱۴۰۴ به ۲۰ میلیون نفر رسیده باشد. برای رسیدن به چنین موقعیتی لازم است استفاده‌کنندگان از کتابخانه‌های عمومی تقریباً ۲۰ برابر شوند.
از ابتدای سال 1388 تا انتهای سال 1391 در مجموع، 258 هزار و 420 عنوان کتاب در کشور منتشر شده است. از این تعداد، 60 هزار و 759 عنوان کتاب در سال 1388 و 65 هزار و 86 عنوان کتاب در سال 1389 چاپ شده است. همچنین 68 هزار و 653 عنوان کتاب در سال 1390 و در سال 1391 نیز 63 هزار و 922 عنوان کتاب منتشر شده است.
نگاه تفکیکی به این آمار نیز نشان می‌دهد تعداد کتاب‌های منتشرشده با موضوع ادبیات به ترتیب در سال‌های 1388 تا 1391، 7590، 7664، 7665 و 7897 عنوان بوده‌اند و در کنار آن از اول فروردین تا بیست و ششم مرداد 92 نیز تعداد 3001 عنوان کتاب ادبیات منتشر شده است؛ اما آماری در دسترس نیست که چند عنوان از این کتاب‌ها و به ویژه آثار ادبی به کتابخانه‌های عمومی راه یافته‌اند.
جعفر همایی، مدیر نشر نی، سال 13۸۶ در نامه‌ای به معاون فرهنگی وزارت ارشاد «رویه خرید کتاب را ناعادلانه و شبهه‌ناک» خواند و انصراف خود را از فروش کتاب‌هایش به این وزارتخانه اعلام کرد. همایی با اشاره به فهرست خرید کتاب‌های وزارت ارشاد می‌نویسد: «سمت‌گیری هیات خرید ترجیح کتاب‌های مذهبی به سایر کتاب‌ها و ترجیح ناشران مذهبی به سایر ناشران را به وضوح نشان می‌دهد.»
بر اساس مصوبه شورای انقلاب فرهنگی وزارت ارشاد باید کتاب‌هایی را بخرد «که در جهت اعتلای فرهنگ، ارتقای سطح دانش و تعمیق مبانی و ارزش‌های انقلاب اسلامی باشند».
محمود آموزگار؛ دبیر اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران در مورد کیفیت حضور نمایندگان این اتحادیه در شورای خرید کتاب ارشاد دولت گذشته می‌گوید: ما در گذشته؛ سه نماینده در شورای خرید کتاب داشتیم که وظیفه‌شان شرکت در مذاکرات و تصمیم‌گیری‌ها مبنی بر خرید کتاب از ناشران مختلف بود؛ اما در این دوره نمایندگان ما از این شورا حذف شدند و برای پنج سال ما هیچ نماینده‌ای در شورا نداشتیم و اصلاً نمی‌دانستیم اعضای این شورا چه کسانی هستند.
وزارت ارشاد دولت یازدهم و خرید کتاب
سیدعباس صالحی، معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای اولین بار طی احکام جداگانه اعضای هیات انتخاب و خرید کتاب این معاونت را منصوب کرد. اسامی این افراد برای اولین بار از سوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی آذرماه سال گذشته اعلام شد. جدای از این صورت‌جلسه‌ها و تعداد عناوینی که از هر ناشر خریداری می‌شود هم منتشر می‌شود.
«علی‌اصغر محمدخانی» یکی از اعضای هیات انتخاب و خرید کتاب درباره رویکرد اخیر این هیات و اهمیت خریدهای شفاف به تجارت فردا می‌گوید: «سعی ما این است که بیش از همه سراغ کتاب‌هایی برویم که عمومیت دارند و بعد سعی‌مان این است مسیری را فراهم کنیم که این کتاب‌ها به بهترین نحو به دست مخاطبان‌شان برسند.»
محمدخانی معتقد است بیش از آنکه بحث کمک مالی به ناشران مطرح باشد این هیات می‌تواند به غنای کتابخانه‌های عمومی کمک کند و با داوری و بررسی آثاری به ویترین عمومی راه پیدا کنند که از حداقل استانداردهای بصری بهره‌مند باشند، او می‌گوید: «این هیات می‌تواند جلوی راه یافتن آثاری را که به اصطلاح کتاب‌سازی هستند، بگیرد. به این ترتیب یک نهاد ارزشگذاری به وجود می‌آید که زحمت ناشر و مولف را ارج می‌نهد و ویترینی فراهم می‌کند که کتاب در سراسر ایران دیده شود.»
مطابق با گفته معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد در شش‌ماهه آغازین سال 13۹۳، 30 هزار عنوان کتاب در کشور به چاپ رسیده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، رشدی ۱۷درصدی را نشان می‌دهد؛ و بنا بر آمار اعلام‌شده از سوی هیات انتخاب و خرید کتاب، بیشینه شمارگان کتب برگزیده در این فهرست ۶۰۰ نسخه و مربوط به سه کتاب حوزه کودک و کمینه شمارگان کتاب انتخاب‌شده هم ۵۰ نسخه است که طبیعتاً با حمایت ۵۰ نسخه‌ای و حتی ۶۰۰نسخه‌ای از کتب، نه حمایت جدی از یک ناشر شده و نه کمک واقعی و اثربخشی برای گسترش مخزن کتابخانه‌ها و مراکز پژوهشی انجام گرفته است.
ناشران دولتی باز هم سهم دارند؟
هر چند در روش جدید خرید کتاب اصل بر شفافیت است، اما همچنان حضور ناشران دولتی بیش از دیگر ناشران به چشم می‌آید، این در حالی است که بخشی از هدف هیات انتخاب و خرید کتاب حمایت از صنعت نشر است، با این حال ناشران دولتی که پیشاپیش از این حمایت‌ها برخوردارند باز هم در اینجا حضور پررنگ‌تری دارند.
با اعلام نخستین لیست‌های اعلامی خرید کتاب با انتخاب و تایید شورای خرید کتاب ارشاد باز هم در این لیست‌ها حضور ناشران دولتی پررنگ‌تر است.
لیست‌های ۴۹۹ تا ۵۱۰ خرید کتاب که اخیراً توسط کمیته هشت‌نفره خرید کتاب منتشر شده، همچنان نشانگر خریدهای چشمگیر از ناشران دولتی است.
سوره مهر، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس، اطلاعات، کیهان، دانشکده صدا و سیما، دانشگاه امام صادق (ع) و...، جهاد دانشگاهی، سازمان بسیج، نشر شهر وابسته به شهرداری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، موسسه خبرگزاری فارس، تکا (وابسته به موسسه نمایشگاه‌های فرهنگی ایران)، ستاد اقامه نماز، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امور خارجه، همشهری و... از این جمله هستند.
طرح جنجالی و جدید
اگرچه اعتبار اختصاص‌یافته برای اجرای طرح خرید ۵۰ نسخه از هر کتاب چاپ اول توسط وزارت ارشاد هنوز اعلام نشده است، با یک حساب سرانگشتی می‌توان به عدد تقریبی ۲۰ میلیارد تومان در سال برای اجرای این طرح رسید.
معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به تازگی آیین‌نامه‌ای را برای خرید تازه‌های نشر از ناشران سراسر کشور به تصویب رسانده که به گفته سیدعباس صالحی، هدف از آن راه‌اندازی نمایشگاه دائمی از تازه‌های نشر در مراکز استان‌ها و آشنایی جامعه مخاطبان با جدیدترین آثار منتشرشده در کشور است.
در پی اعلام این خبر از سوی معاون فرهنگی وزیر ارشاد، خبرنگار مهر جزییات بیشتری از این موضوع را از مشاور اجرایی این معاونت جویا شد. به گفته امیرزاده، طرح مذکور مسبوق به سابقه بوده و در واقع احیای طرحی است که اجرای آن، بیش از دو سال پیش متوقف شده بود.
بنا بر اعلام، در دوره جدید اجرای این طرح به همان تعداد (۵۰ نسخه) کتاب از ناشران سراسر کشور و البته این بار با مشارکت دادن خود پدیدآورندگان و ناشران آنها، بلافاصله پس از انتشار در سبد خرید معاونت فرهنگی وزارت ارشاد قرار می‌گیرد.
این مقام مسوول در معاونت فرهنگی وزارت ارشاد، اعتبار اختصاص‌یافته برای اجرای طرح یادشده را در سال جاری «مناسب» خواند اما رقم دقیق آن را اعلام نکرد و در عین حال گفت که اعتبار مورد اشاره «با صرفه‌جویی در هزینه‌ها و مدیریت مناسب منابع مالی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد» تامین شده و «جدا از اعتبارات هیات انتخاب و خرید کتاب وزارت ارشاد است و اعتباری افزون بر اعتبارات جاری و فعلی معاونت فرهنگی برای این امر اختصاص نیافته است».
محمود آموزگار دبیر اتحادیه ناشران در خصوص طرح جدید معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در مورد خرید ۵۰ نسخه از هر کتاب چاپ اول، ضمن اعلام مخالفت با آنچه «سیستم گلخانه‌ای در حمایت از ناشران» نامید و بیان این نکته که «سیاست درست آن است که ما از این سیستم گلخانه‌ای فاصله بگیریم»، گفت: نباید به اتکای خریدهای دولتی کتاب تولید کنیم، باید کتاب را تولید کنیم و سعی کنیم در بازار متعارف در جامعه آن را به فروش برسانیم و طبیعتاً وقتی این اتفاق بیفتد، ما به سمت ارتقای نشر حرفه‌ای حرکت خواهیم کرد.
آموزگار ادامه داد: اینکه دولت وظیفه‌ای بر عهده بگیرد که از ناشران کتاب بخرد، به استقلال اقتصادی نشر لطمه وارد می‌کند یعنی مادامی که دولت پول دارد، می‌تواند این کار را بکند و البته ضابطه قانونی آن هم مهم است که سلیقه‌ای عمل نکند. ولی زمانی هم می‌رسد که ممکن است دولت پول برای خرید کتاب نداشته باشد مثل وضعیتی که در سال گذشته داشتیم، در چنین شرایطی بدیهی است کسب و کار ناشر مختل می‌شود که آسیب‌های خودش را دارد. نهاد کتابخانه‌های عمومی وظیفه بسیار سنگین دسترسی شهروندان کشور به کتاب را در نقاط مختلف و گاه بسیار دورافتاده کشور بر عهده دارد و به نظرم تصمیم درست این است که نهاد برای تامین نیاز مخاطبانش، مبادرت به این خریدها بکند.
او همچنین گفت: البته نکته بسیار درستی که در این تصمیم وجود دارد، این است که ۵۰ نسخه از هر کتاب چاپ اول، بدون اعمال سلیقه در مورد کتاب‌ها یا گزینش آنها، خریداری می‌شوند و در نمایشگاه‌هایی در استان‌های سراسر کشور در معرض دید و مطالعه جامعه هدف قرار می‌گیرند، یک اتفاق خوب در زمینه تسهیل دسترسی شهروندان به کتاب است و حتی ارشاد می‌تواند در مراحل بعدی تشویق‌های دیگری را هم در این زمینه در نظر بگیرد؛ مثلاً آثار تالیفی را بیشتر از ترجمه‌ای خریداری کنند.
آموزگار در عین حال به برخی انتقادات به این طرح هم واکنش نشان داد و گفت: این استدلال صحیحی نیست که خرید ۵۰ عنوان کتاب چاپ اول، برای کتاب‌سازی ایجاد انگیزه می‌کند. چون هزینه تولید ۵۰ نسخه کتاب خیلی بیشتر از مبلغی است که بابت بهای این کتاب‌ها از سوی ارشاد پرداخت می‌شود. همه این بحث‌ها در حالی مطرح می‌شود که سیاستگذاران دولت فعلی هم در ابتدای کار نسبت به خرید کتاب از سوی وزارت ارشاد واکنش‌های مثبتی نداشتند. نجفعلی میرزایی مدیر عامل موسسه خانه کتاب ایران در یادداشتی در این باره نوشته بود: وقتی که در یک جامعه 70 میلیونی، با اقشار اهل کتابی که بیش از 30 میلیون برآورد می‌شوند، ناشران ایرانی برای فروش کتاب‌های با تیراژ هزار نسخه خود چشم به دست معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می دوزند تا با خرید 100 یا 200 نسخه از تعدادی از کتاب‌های خود، زنده ماندن نشر خود را تضمین کنند، باید یقین کرد که یک جای کار به طرز فاجعه‌آمیزی به هم ریخته است. اما معلوم نیست درنهایت چه شده است که سیاست‌های حمایتی از این دست باز هم به عنوان چاره کار در دستور کار مدیران قرار گرفته است.
دیدگاه تان را بنویسید