آوار و آتش

آتش‌سوزی ساختمان پلاسکو که صبح روز پنجشنبه 30 دی‌ماه آغاز شد، در کمتر از چهار ساعت این ساختمان 54‌ساله را به کوهی از آوار و آتش تبدیل کرد و جان چندین نفر از آتش‌نشان‌ها و تعدادی از مردم را گرفت. ساعت هنوز هشت نشده بود که آتش به جان طبقاتی از پلاسکوی 17‌طبقه افتاد. دقایقی پس از اعلام آتش‌سوزی به سامانه 125، آتش‌نشانان به محل حادثه رسیدند و عملیات خود را آغاز کردند. حریق که به صورت چشمی از طبقات هشتم و نهم این ساختمان آغاز شده و عمدتاً در ضلع غربی و شمالی ساختمان نمایان بود، بر اساس گفته سخنگوی سازمان آتش‌نشانی شهر تهران، با عملیات 10 ایستگاه آتش‌نشانی و بیش از 200 آتش‌نشان مهار شد و به ظاهر تحت کنترل درآمد، اما از مهار حریق دقایقی بیشتر نگذشته بود که آتش دوباره شعله گرفت و فاجعه رخ نشان داد؛ ساعت 11 و 15 دقیقه پلاسکو به طور کامل فروریخت. امدادرسانی از همان لحظه آغاز شد، آتش‌نشان‌های مصدوم به بیمارستان منتقل شدند، تعدادی از آنها به‌سرعت مداوا شدند،‌ اما حال یکی از آنها به نام بهنام میرزاخانی وخیم اعلام شد؛ آتش‌نشانی که درنهایت بر اثر شدت سوختگی در بیمارستان از دنیا رفت و اولین قربانی این حادثه بود که به نام و با نشان شناخته شد. پیدا کردن پیکر دیگر قربانیان این حادثه به آواربرداری از غول پلاسکو و جست‌وجوی چندین‌روزه وابسته شد؛ قربانیانی که در آغاز امیدهایی به زنده ماندنشان در زیر آوار و آتش پلاسکو وجود داشت، اما هرچه از وقوع حادثه گذشت، این امید کمرنگ‌تر شد و در روزهای پس از حادثه تا ششم بهمن‌ماه حتی یک تن هم زنده از آوار بیرون نیامد. از آغاز وقوع حادثه آمارهای ضد و نقیضی از تعداد این قربانیان و اخبار متناقضی درباره وضعیت آنها زیر آوار منتشر شد.

چرا آتش به جان پلاسکو افتاد؟

درباره علت حادثه نیز حرف و حدیث بسیار است. در ساعات اولیه نشت گاز به عنوان علت اصلی حریق مطرح شد، درحالی‌که طبق اعلام سخنگوی شرکت ملی گاز ایران، ساختمان پلاسکو اساساً گازکشی نبوده است. ایسنا به نقل از محسن همدانی، معاون امنیتی استانداری تهران، نوشت: «ساعت 8:30 صبح که آتش‌نشانان وارد ساختمان پلاسکو می‌شوند گزارش می‌دهند که علت آتش‌سوزی یا اتصال سیم‌های برق است یا روشن بودن گاز پیک‌نیکی.» خبرآنلاین نیز به نقل از یک جوان که در طبقه ۱۴ ساختمان پلاسکو در تولیدی پدرش کار می‌کرده، نوشت: «ساعت ۷ زیارت عاشورا برگزار شد. چایی می‌دادند که بوی نشتی گاز آمد. یکی از کارکنان ساختمان آمد و چراغ را روشن کرد، ناگهان همه چیز منفجر شد.» به نظر می‌رسد نشتی گاز مورد اشاره از کپسول گاز پیک‌نیکی یکی از واحدها بوده است. سعید کمانی، آتش‌نشانی که در لحظه فروپاشی ساختمان، بالای بالابر و در میان موجی از آوار و دود بود، اما به شکلی معجزه‌آسا زنده ماند، در یک مصاحبه تلویزیونی گفت: «هنگامی که دود سفید از داخل ساختمان خارج شد، گمان کردیم که حریق به طور کامل اطفا شده چراکه دود سفید علامت خاموش شدن آتش است. زمانی که داخل سبد بودم چند انفجار کوچک داخل ساختمان رخ داد. متاسفانه پشت تمام پنجره‌ها کپسول گاز پیک‌نیکی وجود داشت. پس از رویت دود سفید، انفجار مهیبی رخ داد؛ به گونه‌ای که موج انفجار حتی مرا مقداری تکان داد و حریق بازگشت.» کمانی در گفت‌وگوی دیگری با روزنامه «قانون» اظهار کرد: «به نظرم انفجارها مربوط به گازپیک‌نیکی‌ها می‌شد. من خودم در پشت شیشه بعضی از مغازه‌ها، ۱۰ گاز پیک‌نیکی دیدم. به اینها مخازن کولرهای گازی و گاز یخچال مغازه را هم اضافه کنید که هرکدامشان در آن فشار و دما قابلیت انفجار داشت.» به نظر می‌رسد استفاده غیرایمن از کپسول‌های پیک‌نیکی، شارژ نبودن کپسول‌های اطفای حریق ساختمان و وجود فنس‌های فلزی که مانع خروج آتش‌نشان‌ها در لحظه بحرانی شدند و آنها را به کام مرگ بردند، تنها چند نمونه از ده‌ها خطای ایمنی موجود در ساختمان پلاسکو بود. علی بیت‌اللهی، رئیس پژوهشکده ساختمان و ابنیه فنی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، در گفت‌وگو با ایسنا، «تراکم بالای مواد قابل اشتعال و نبود سیستم اطفای حریق استاندارد» را «مهم‌ترین عوامل وقوع حادثه آتش‌سوزی و ریزش ساختمان پلاسکو» عنوان کرده است.

چه کسی مسوول بود؟

جلال ملکی، سخنگوی سازمان آتش‌نشانی تهران، پس از وقوع حادثه گفت: «با توجه به قدیمی بودن ساختمان و کافی نبودن ایمنی در این مجتمع تجاری بارها اخطار و تذکر کتبی دادیم که نسبت به تامین ایمنی تصمیم‌گیری شود.» او با گلایه شدید از بی‌توجهی‌ها و بی‌احتیاطی‌ها گفت: «تا کی به خاطر بی‌احتیاطی چند نفر قرار است دیگران به ویژه نیروهای آتش‌نشانی تاوان بدهند؟ بارها تاکیدات بسیاری بر سر مسائل ایمنی ساختمان‌ها صورت گرفته است اما متاسفانه برخی تنها به بحث‌های درآمدی خود اهمیت می‌دهند.» شهرداری تهران هم اعلام کرد که پیش از این چند بار به مدیران پاساژ پلاسکو اخطار داده و حتی تصویر یکی از این اخطارنامه‌ها نیز منتشر شد، اما سوالی که با این توضیحات برای بسیاری مطرح شد، این بود که چرا شهرداری به صدور اخطاریه اکتفا کرده و وارد اقدام جدی‌تری نشده است. طرفداران محمدباقر قالیباف نیز منتقدان را به بهره‌برداری سیاسی از این واقعه برای انتقاد از شهردار تهران متهم کردند. در این میان انتشار فیلمی از جلسه شورای شهر در سال 93 که در آن قالیباف از وضعیت ایمنی پلاسکو ابراز نگرانی می‌کند و از نگرانی‌هایش برای تبعات منفی برخورد جدی‌تر با این مساله می‌گوید، انتقادها را نسبت به او شدیدتر کرد و عده‌ای او را متهم به سیاسی‌کاری کردند. قالیباف در بخشی از این فیلم می‌گوید: «ما اگر همین الان اماکنی که شرایط ایمنی را رعایت نمی‌کنند بر اساس قانون شروع کنیم به پلمب کردنشان، می‌گویند در این وضع اقتصادی، در این وضع بیکاری، این رفتار شهرداری یک رفتار سیاسی است و می‌خواهد چوب لای چرخ دولت بگذارد. من به عنوان شهردار چه کنم؟ در این را ببندم بدبخت‌شان کرده‌ام، نبندم، به وظیفه‌ام عمل نکرده‌ام... اگر اینها آتش بگیرند و سه نفر آنجا فوت کنند، می‌گویند شهرداری تو خواب بودی، تو چرا به وظیفه‌ات عمل نکردی. واقعاً شما وارد ساختمان پلاسکو می‌شوید، وحشت می‌کنید. یعنی فردا صبح من باید آن را ببندم.»

خسارت چندین میلیاردی

علاوه بر ابعاد انسانی فاجعه‌بار حادثه ساختمان پلاسکو، با توجه به تجاری بودن این بنا، خسارت‌های اقتصادی واردشده به کسبه آن نیز قابل توجه است. این ساختمان شامل حدود 600 واحد تجاری فعال در زمینه پوشاک بود که طبق آخرین اعلام رئیس کل بیمه مرکزی، تنها حدود ۲۱۰ واحد از آنها دارای بیمه‌نامه بوده‌اند و در کل ۴۹ میلیارد تومان خسارت برآورد شده است. این در حالی است که رئیس فراکسیون اصناف مجلس بر اساس ارزیابی‌های اولیه میزان کل خسارات وارده به این مجموعه را 1500 میلیارد تومان برآورد کرده است.

وعده دوساله ساختن پلاسکو

مسائل حقوقی مربوط به سرقفلی‌های واحدهای تجاری پلاسکو یکی دیگر از تبعات این فاجعه است، اما ریشه تاریخی این بحث کجاست؟ حادثه تلخ آتش‌سوزی در ساختمان پلاسکو بار دیگر نام حبیب القانیان را بر سر زبان‌ها انداخت. القانیان، کارآفرین کلیمی ایرانی که از جمله فعالیت‌هایش بنا کردن ساختمان پلاسکو به عنوان اولین بنای بلند تجاری در 17‌طبقه با اسکلت فلزی، آسانسور و تاسیسات تهویه مطبوع در مرکز تهران، چهارراه استانبول بود. این بنا طی سال‌های 1339 تا 1341 ساخته و به ‌سرعت به یکی از اولین نمادهای مدرنیته ایرانی تبدیل شد. بعد از پیروزی انقلاب، القانیان اعدام شد. ساختمان پلاسکو هم مصادره شد و تحت مالکیت بنیاد مستضعفان قرار گرفت. بنیاد مستضعفان سرقفلی واحدهای این بنای تجاری را به کسبه مختلف واگذار کرده بود، اما مالکیت بنا همچنان در اختیار این بنیاد بود که ساختمان سوخت و فروریخت. پس از حادثه محمد سعیدی‌کیا، رئیس بنیاد مستضعفان، از آخرین مسوولانی بود که در محل آوار برجای مانده از پلاسکو حاضر شد. او گفت: «ساختمان پلاسکو قبل از انقلاب ساخته شده و سرقفلی همه واحدهای آن به مردم واگذار شده بود. بنابراین ما هیچ چیزی در اختیار نداشتیم جز اصل مالکیت ساختمان. البته ما هم مسوولیتی داریم و از زیر بار مسوولیت شانه خالی نمی‌کنیم.» رئیس بنیاد مستضعفان وعده داد که این ساختمان را باکیفیت بسیار خوب و منطبق با مشخصات خوب ظرف دو سال دوباره بسازد و واحدهایش را طبق ضوابطی به ذی‌نفعان واگذار کند.

بیم و امیدهای تکذیب‌شده

چند روز بعد خبری مبنی بر قبول مسوولیت و عذرخواهی سعیدی‌کیا منتشر شد، اما این خبر بلافاصله از سوی مرکز روابط عمومی بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی تکذیب شد. البته خبر این عذرخواهی تنها خبر تکذیبی در جریان حادثه پلاسکو نبود. آتش پلاسکو بازار شایعات را چنان داغ کرد که حتی برخی مسوولان اظهارات همکاران دیگرشان را تکذیب کردند. خبر زنده بودن تعدادی از حبس‌شدگان و پیامک فرستادن آنها از زیر آوار از خبرهای امیدبخشی بود که تا چند روز پس از وقوع حادثه دهان به دهان می‌چرخید و چند بار در رسانه‌های رسمی هم منتشر شد، اما بارها تکذیبش کردند. یکی از خبرهای تکذیب‌شده دیگر، اعلام خبر شهادت 20 آتش‌نشان در جریان حادثه بود که شهردار تهران با تسلیت‌گویی آن را اطلاع داد، اما دقایقی بعد سخنگوی آتش‌نشانی تهران اعلام کرد که «از سرنوشت حدود 20 نفر از همکارانش خبر قطعی وجود نداشته اما این به معنای شهادت آنها نیست.» چندی بعد هم فهرستی 15‌نفری از مفقودین سازمان آتش‌نشانی در حادثه پلاسکو منتشر و گفته شد با در نظر گرفتن احتمال شهادت این 15 نفر،‌ شمار شهدای آتش‌نشان به 16 نفر می‌رسد. درباره شمار مفقودان غیرآتش‌نشان این حادثه نیز از لحظه‌های آغاز فاجعه تا روزهای بعد اخبار ضد و نقیض و آمارهای مختلفی اعلام شد. در یکی از این موارد شبکه خبر به نقل از حسین ساجدی‌نیا، فرمانده انتظامی تهران بزرگ، از مراجعه نزدیک به 25 خانواده به پلیس و اعلام مفقودی یکی از اعضای خانواده‌شان خبر داد، اما ساجدی‌نیا خود در سخنان دیگری این موضوع را تکذیب کرد و گفت: «هیچ آماری را منتشر نمی‌کنیم. تنها مرجع اعلام آمار در این خصوص آقای ملکی سخنگوی ستاد مدیریت بحران است.» سپس ایسنا به نقل از ملکی نوشت: «در مجموع شهدای آتش‌نشان و کسانی که خانواده آنها به نیروی انتظامی مراجعه و اعلام مفقودی کرده‌اند، 25 نفر هستند. اما عدد 16 شهید برای آتش‌نشانی قطعی و باقی جزو مفقودان هستند.»

تلاش برای پس گرفتن قربانیان از کام غول

در طول هفته گذشته تلاش برای کشف پیکر شهدا و قربانیان این فاجعه که به عملیات آواربرداری از محل ساختمان پلاسکو گره خورده بود، ادامه پیدا کرد. البته سازه‌های غول‌پیکر فلزی این ساختمان تخریب‌شده به عنوان مانعی بزرگ در روند جست‌وجو این کار را با دشواری بسیار همراه کرد. تا لحظه تنظیم این گزارش در روز ششم بهمن‌ماه، پیکر تعدادی از شهدا و جان‌باختگان کشف شده و تلاش برای یافتن سایر پیکرها و احراز هویت قربانیان ادامه دارد.