تاثیر کاهش تنش با عربستان

درست زمانی که شیخ صباح الخالد الصباح وزیر امور خارجه کویت عازم تهران شد. بسیاری از تحلیلگران سیاسی این ارزیابی را مطرح کردند که وزیر امور خارجه کویت، حامل پیام مهمی است. این پیش‌بینی خیلی زود به واقعیت پیوست و وی پیامی را از سوی شورای همکاری خلیج فارس (GCC) برای آغاز رایزنی‌های استراتژیک میان ایران و این شورا به تهران ابلاغ کرد. سفر وزیر امور خارجه کویت به تهران به بهانه‌ای تبدیل شد تا با قاسم محبعلی مدیرکل پیشین بخش خاورمیانه وزارت امور خارجه گفت‌وگویی داشته باشیم.

چندی پیش وزیر امور خارجه کویت به ایران سفر کرد. طی این سفر، پیامی را از سوی شورای همکاری خلیج فارس به ایران ابلاغ کرد که نشان از آن داشت که شورای همکاری خلیج فارس قصد تغییر شرایط موجود را دارد. به نظر می‌رسد قرار است تا کویت نقش میانجی را در این میانه بازی کرده و روابط نه‌چندان حسنه ایران با شورای همکاری خلیج فارس و عربستان را بهبود ببخشد. به هر حال رابطه ایران و عربستان در طول سال‌های گذشته چندان حسنه نبوده است. آیا می‌توان امیدوار بود که فصل بهبود روابط فرا رسیده است؟

سفر اخیر وزیر امور خارجه کویت به تهران به این دلیل نبود که قصد دارد تا نقش میانجی را بین ایران و عربستان ایفا کند. این نکته را مورد توجه قرار بدهید که کویت در این مقطع زمانی، رئیس دوره‌ای شورای همکاری خلیج فارس است. به عبارت دیگر پیام ابلاغ‌شده، پیام شورای همکاری خلیج فارس بود.

این پیام بیشتر بر روی چه نکاتی تاکید داشت. به هر حال بسیاری بر این باور هستند که شورای همکاری خلیج فارس در بسیاری از مواضع خود تجدیدنظر کرده است؟

در این پیام ضمن اینکه شورای همکاری خلیج فارس خواستار مذاکره شده بود در واقع بار دیگر بر مواضع پیشین خود تاکید کرده بود. به عبارت دیگر مواضع شورای همکاری خلیج فارس و عربستان بار دیگر مورد اشاره قرار گرفت.

به نظر شما با توجه به ابلاغ این پیام به مقامات ایرانی به وسیله وزیر امور خارجه کویت، از سوی ایران چه واکنشی نشان داده می‌شود؟

در این شرایط باید منتظر ماند تا مواضع ایران در برابر پیام ابلاغ‌شده، مشخص شود. هرچند دولت آقای روحانی همواره بر ضرورت بهبود روابط تاکید کرده و آن را اولویت مهم دولت خود برشمردند. دولت روحانی همواره تلاش کرده تا روابط خود را با کشورهای همسایه بهبود ببخشد.

با توجه به اینکه بهبود روابط با کشورهای همسایه همواره در اولویت دولت آقای روحانی بوده است اما چرا این روابط بهبود نیافت و بیشتر روابط غیردوستانه حاکم شد؟

ایران همواره در راستای بهبود روابط تلاش کرده است اما در برابر کشورهای همسایه از این رویکرد استقبال نکرده و حتی برای ایران شرط تعیین کردند. حال این سوال اساسی مطرح است که آیا این کشورها شرط‌ها را برداشتند یا اینکه همچنان بر مواضع پیشین خود ایستادگی می‌کنند. اگر آنها همچنان بر شروط گذشته خود تاکید کنند بعید به نظر می‌رسد که اتفاق خاصی رخ بدهد. به همین دلیل تاکید کردم که این سفر تنها ابلاغ پیام شورای همکاری خلیج فارس بوده است و قرار نبوده که کویت نقش میانجی را ایفا کند.

سوال بسیار اساسی این است که چرا شورای همکاری خلیج فارس خود برای بهبود رابطه با ایران پیشقدم شده است. به هر حال این رابطه در چند سال گذشته خصمانه و غیردوستانه بوده است و به همین دلیل این تغییر موضع، اندکی عجیب به نظر می‌رسد؟

یکسری مشکلات بین ایران و کشورهای خلیج فارس از مدت‌ها پیش وجود داشته است که مهم‌ترین آن رابطه بین ایران و عربستان سعودی است. از سوی دیگر وضعیت بحرین و روابط بین ایران و امارات موجب شده رابطه ایران با کشورهای عرب حاشیه خلیج‌فارس دچار مشکل شود.

البته به نظر می‌رسد که مواضع این کشورها در برابر ایران شبیه به هم نیست و برخی از این کشورها با ایران رابطه نسبتاً خوبی دارند؟

بله، در این میان عمان وضعیت مجزایی داشته و همواره رابطه خوب خود را با ایران حفظ کرده است. قطر تلاش می‌کند تا روابط خود را بالانس کند. البته فراز و نشیب داشته اما این رابطه همچنان برقرار مانده است. کویت هم همواره تلاش کرده تا موازنه‌ای را بین ایران، عربستان و تا اندازه‌ای عراق حفظ کند. به هر حال کویت کشوری کوچک است که در بین این سه کشور قرار گرفته است. به این دلیل هیچ‌گاه به یک سمت متمایل نشده است. به عبارت دیگر همیشه یک بازی چندجانبه را داشته است. این نکته را مورد توجه قرار بدهید که کویت در حمله صدام به آن کشور آسیب زیادی دید به همین دلیل باید دوستان بیشتری برای خود داشته باشد.

بهبود رابطه شورای همکاری خلیج فارس با ایران در گام نخست متضمن تغییر چه شرایطی است؟ به عبارت دیگر مهم‌ترین تغییری که باید رخ بدهد چیست؟

در ابتدا رابطه بین ایران و عربستان سعودی باید حل شود. تصمیم‌گیری عربستان وابسته به شورای همکاری خلیج‌فارس نیست بلکه شورای همکاری خلیج فارس است که مناسبات آن تحت تاثیر تصمیم‌گیری عربستان قرار می‌گیرد.

به عبارتی اعتقاد دارید که همه تصمیمات شورای همکاری خلیج فارس متاثر از عربستان سعودی است و در واقع عربستان این شورا را هدایت می‌کند؟

بله، متاثر از تصمیمات عربستان سعودی است. هرچند رابطه میان ایران و بحرین هم بر این موضوع تاثیر می‌گذارد. از طرف دیگر، به‌طور سنتی امارات در مورد جزایر ایرانی مدعی بوده و اختلافات گذشته هم در این روند تاثیرگذار است. البته این اختلاف همواره وجود داشته و نمی‌توان آن را مانع جدی برای ایجاد رابطه دانست.

با توجه به تاکید شما مبنی بر اینکه عربستان بر سیاست‌های شورای همکاری خلیج فارس تاثیر زیادی دارد، آیا می‌توان این برآورد را داشت که پیام ارسال‌شده از سوی شورای همکاری خلیج فارس در واقع پیام عربستان به ایران است که می‌خواهد بابی برای گفت‌وگو و رایزنی باز کند؟

اطمینان داشته باشید که سفر ریاست دوره‌ای شورای همکاری خلیج فارس به ایران بدون هماهنگی عربستان صورت نگرفته است. به همین دلیل می‌توان این برآورد را داشت که دولت عربستان تمایل دارد با ایران وارد مذاکره و گفت‌وگو شود.

چه دلایلی موجب شده که عربستان بخواهد در مواضع خود نسبت به ایران تجدیدنظر کند؟ به هر حال از مواضع تند گذشته تا ابراز تمایل برای گفت‌وگو فاصله زیادی است؟

عربستان در چند ماه گذشته از شدت حملات خود به ایران کاسته و مواضع بهتری را نسبت به ایران در پیش گرفته است. البته این رویکرد منحصر به عربستان نبوده و طرف ایرانی هم این سیاست را در پیش گرفته است. شما مشاهده می‌کنید که حجم تبلیغات منفی نسبت به دولت عربستان مانند گذشته نیست. در دو مورد هم ایران و عربستان سعودی با یکدیگر همکاری داشتند.

در چه مواردی ایران و عربستان با هم همکاری کردند؟

اول در مساله‌ نفت و دوم در مورد لبنان با هم همکاری داشتند. این دو دولت رضایت دادند که دولت لبنان تشکیل شود. این همکاری دوجانبه موجب شد تا معضل چندساله لبنان برطرف شود. مرور این همکاری‌ها نشان می‌دهد که نشانه‌هایی از همکاری و ارتباط دوجانبه شکل گرفته است. به هر حال دو کشور مشکلات زیادی دارند اما در عین حال ایران و عربستان به این نتیجه رسیدند که می‌توان ضمن حفظ مواضع خود در صورت ضرورت با یکدیگر همکاری داشته باشند و به همین دلیل نیازی نیست که دو کشور به سمت تشدید اختلافات گام بردارند. به هر حال این نکته را نباید فراموش کرد که ایران و عربستان همسایه بوده و نمی‌توانند تا ابد رویکرد خصمانه را در پیش بگیرند.

آیا می‌توان این ارزیابی را داشت که عربستان به دلیل نوع سیاست خود، در منطقه منزوی شده و به خاطر برون‌رفت از وضعیت اخیر به دنبال یارگیری است؟ به همین دلیل ترجیح داده در مواضع خود تجدیدنظر کند؟

این بحث نسبی است. به هر حال عربستان در حال حاضر با مشکلات جدی روبه‌رو است. از یک‌سو، انتظار نداشت که بحران یمن تا این اندازه طولانی شده و به یک جنگ فرسایشی تبدیل شود. از سوی دیگر سرنوشت سوریه در یکی دو سال اخیر دستخوش تغییراتی شده است. مهم‌تر اینکه بحران نفت به عربستان آسیب بزرگی را وارد کرد. عربستان انتظار داشت که ایران بیشتر تحت فشار قرار بگیرد اما این تیغ دولبه بود و به عربستان هم آسیب زد. این موارد موجب شد که دولت عربستان از سرعت حمله به ایران بکاهد و در برخورد با ایران ملاحظات بیشتری را در نظر بگیرد.

یعنی قرار است سیاست عربستان در برابر ایران تغییر کند؟ به عبارتی عربستان قصد کوتاه آمدن دارد؟

به نظر من قرار نیست که عربستان سیاست خود را تغییر دهد اما از خصومت خود با ایران کاسته است. این واقعیت را باید مدنظر قرار داد که تداوم آن وضعیت برای هر دو طرف به مصلحت نبود. به هر حال منافع هر دو کشور بر روی مسائل متعددی یکسان بوده و بهتر است تا برخی از اختلافات را کنار بگذارند کما اینکه مساله‌ انرژی و حج از جمله نکاتی است که این دو کشور را در یک موضع قرار می‌دهد. بسیاری از کارشناسان این انتظار را داشتند که بعد از بالا رفتن منحنی به سمت بالا و اوج گرفتن اختلافات، دو کشور موضوع را کنترل کرده و آن را به سمت پایین بیاورند.

به نظر شما چقدر زمان نیاز است تا روابط بین ایران و عربستان بهبود پیدا کند؟

البته زمان بیشتری نیاز است تا این روابط بار دیگر به حالت عادی بازگردد. به هر حال این اختلافات در مدت زمانی کوتاه ایجاد نشده که شما انتظار داشته باشید به سرعت از بین برود.

این شانس وجود دارد که این روابط بهبود پیدا کند و ایران و عربستان بار دیگر در کنار هم قرار بگیرند؟ به هر حال قرارگیری این دو کشور این فرصت را فراهم می‌کند که بتوانند بر بسیاری از معادلات سیاسی منطقه تاثیر بگذارند؟

با توجه به روی کار آمدن ترامپ در آمریکا، کشورهای منطقه در انتظار هستند تا متوجه رویکرد و سیاست دولت آمریکا نسبت به منطقه بشوند. بر این اساس بسیاری از کشورهای خلیج فارس، سیاست خارجی خود را تنظیم می‌کنند. از سوی دیگر با توجه به مناسبات ایجادشده بین آمریکا و انگلیس و اتحاد دو دولت محافظه‌کار در این دو کشور، این انتظار وجود دارد که انگلستان به کشورهای عرب منطقه نزدیک شود. با این حال این سوال به صورت جدی مطرح است که آیا ترامپ هم این سیاست را دنبال خواهد کرد یا نه؟ در چنین شرایطی، مواضع کشورهای عربی منطقه نسبت به زمان اوباما قوی‌تر شده و در این صورت فشار بیشتری به ایران وارد خواهد شد.

پس با این تفاسیر شما این تحلیل را درست نمی‌دانید که روی کار آمدن ترامپ در آمریکا موجب شده که دولت عربستان بخواهد در مواضع خود نسبت به ایران تجدیدنظر کند؟

نه، ابراز تمایل عربستان برای کاهش مخاصمه با ایران ربطی به روی کار آمدن ترامپ ندارد. به هر حال مسائل منطقه، بازار نفت و مشکلات اقتصادی موجب شد تا عربستان تصمیم بگیرد اندکی سیاست خارجی خود را متعادل کند تا بیش از این آسیب نبیند.

به نظر شما کشورهای عربی همسایه ایران از به قدرت رسیدن ترامپ خوشحال هستند یا ناراحت؟

به نظر من عربستان از روی کار آمدن ترامپ در آمریکا بسیار خوشحال است زیرا با سیاست‌های آنها همخوانی دارد. به هر حال ترامپ سیاست معکوسی را در پیش گرفت. اگر تصمیم داشت تا تروریست‌ها را تحت فشار قرار دهد باید برای سفر شهروندان عربستانی به آمریکا محدودیت قائل می‌شد با این حال ترامپ دقیقاً عکس این سیاست را در پیش گرفت. کشورهایی را تحت فشار قرار داد که با تروریست‌ها و افراد تندرو منطقه ارتباطی نداشتند. اگر این فرضیه را که داعش و جبهه النصره و القاعده از سوی عربستان سعودی مورد حمایت قرار می‌گیرند، قبول کنیم، باید این واقعیت را بپذیریم که گروه‌های تندرو با محافل تندرو مذهبی عربستان ارتباط نزدیکی دارند. در حالی که این نیروهای تندرو منطقه ارتباطی با ایران ندارند. مهم‌تر اینکه، ایدئولوژی این گروه‌های تندرو از عربستان سعودی گرفته شده است. با این حال ترامپ سیاستی معکوس را در پیش گرفت و موجبات خوشحالی عربستان را فراهم کرد. این ارزیابی وجود دارد که این رویکرد موجب خواهد شد تا موقعیت آنها در برابر ایران تقویت بشود.

آیا می‌توان این ارزیابی را مطرح کرد که کشورهای شورای همکاری خلیج فارس، عربستان را تحت فشار قرار دادند تا شورای همکاری خلیج فارس روابط بهتری را با ایران در پیش بگیرد. به همان اندازه‌ای که حضور ترامپ برای این کشورها فرصت ایجاد می‌کند در عین حال این نگرانی به شدت از سوی آنها وجود دارد که شاید رویکرد ترامپ در برابر آنها تغییر کند. به همین دلیل تصمیم گرفتند تا رویکرد بهتری در برابر ایران داشته باشند و عربستان را به انجام این کار مجاب کنند؟

نمی‌توان گفت که عربستان همه‌کاره است اما باید این واقعیت را به رسمیت شناخت که عربستان بازیگر اصلی است. در شورای همکاری خلیج فارس هریک از کشورها نقش خود را ایفا می‌کنند. در این میان کویت تلاش دارد تا موازنه برقرار کند. در برابر عمان اصولاً از سیاست‌های عربستان تبعیت نکرده و روابط خود را با ایران حفظ کرده است. از طرف دیگر قطر سیاست خاص خود را دنبال می‌کند. از سوی دیگر امارات رابطه تجاری خود را با ایران حفظ کرده و آن را تحت تاثیر روابط سیاسی قرار نداده است. اما این اصل را باید به رسمیت شناخت که تا زمانی که رابطه ایران و عربستان بهبود پیدا نکند این کشورها حاضر نیستند به خاطر رابطه تجاری خود با عربستان ریسک کرده و رابطه خود را با ایران بیشتر گسترش بدهند. به هر حال این نگرانی وجود دارد که رابطه‌شان با عربستان متزلزل بشود.

شما در سخنان خود تاکید کردید که سیاست خارجی کویت همواره بر این اصل استوار بوده است که رابطه خوبی با بازیگران منطقه داشته باشد. سوالی که در این مرحله مطرح می‌شود این است که آیا حضور کویت در مقام ریاست دوره‌ای شورای همکاری خلیج فارس موجب نشده که این پیام از سوی شورای همکاری خلیج فارس به ایران ابلاغ شود. به عبارتی اگر کویت رئیس نبود شاید این اتفاق رخ نمی‌داد؟

می‌توان این برداشت را کرد. به هر حال کشورهای عمان، کویت و قطر علاقه بیشتری دارند که در زمان ریاست آنها بر شورای همکاری خلیج فارس رابطه با ایران بهبود پیدا کند. این سه کشور نسبت به بحرین و امارات و عربستان سعودی تمایل بیشتری به این کار دارند. اگر کویت رویکرد خود را تغییر داده است به خاطر تجربه تلخ حمله صدام به آن کشور است به همین دلیل سیاست یکجانبه‌گرایی را کنار گذاشته است تا دچار بحران دیگری نشود.

در صورت قطعی شدن بهبود رابطه ایران با عربستان و کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس چه تغییراتی در منطقه رخ داده و معادلات سیاسی به چه سمتی خواهد رفت؟ آیا امکان دارد که قدرتی در منطقه شکل بگیرد تا در برابر سیاست‌های احتمالی ترامپ توان مقابله داشته باشد؟

دو طرف یعنی ایران و کشورهای حوزه خلیج فارس باید واقعیت‌های یکدیگر را به رسمیت بشناسند. به هر حال در مواردی که منافع مشترک دارند باید با هم همکاری کرده و تلاش کنند تا موارد اختلافی را از طریق مذاکره حل‌وفصل کنند. حل اختلافات تنها از راه دیپلماتیک امکان‌پذیر بوده و توسل به راه‌های غیردیپلماتیک راه به‌جایی نمی‌برد. به هیچ‌وجه این کار نباید از طریق تریبون رسانه صورت بگیرد و دو طرف برای هم خط و نشان بکشند. تا زمانی که تصمیم گرفته نشود که تغییری در این روند ایجاد شود شما اطمینان داشته باشید که این وضعیت ادامه خواهد یافت.