داغِ قره‌باغ

منطقه‌ای کوهستانی در جمهوری آذربایجان با 12 هزار کیلومتر مربع مساحت و 150 هزار نفر جمعیت، در حدود 30 سال است که محل مناقشه دو کشور و موجب نگرانی یک جهان شده است. منطقه قره‌باغ در دل کوهستان‌های آذربایجان که در زمان روسیه تزاری و با معاهده گلستان و ترکمانچای از ایران جدا و به خاک روسیه ضمیمه شد، داستان عجیبی دارد. این منطقه که در تمام اسناد رسمی و نهادهای بین‌المللی، بخشی از خاک آذربایجان شمرده می‌شود، بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، از جمهوری آذربایجان اعلام استقلال کرد. در ابتدا نیروهای نظامی آذربایجان توانستند استقلال‌طلبان این منطقه را تقریباً به‌طور کامل شکست دهند، اما در مدتی بسیار کوتاه و با رسیدن کمک‌های نظامی به استقلال‌طلبان قره‌باغ، نیروهای جمهوری آذربایجان نه تنها از سرزمین‌هایی که تصرف کرده بودند بیرون رانده شدند که بخش‌های بیشتری را نیز به جدایی‌طلبان تسلیم کردند. قرارداد صلح سال 1994، که پس از جنگی خونین امضا شد، قرار بود با مذاکرات مناقشه را پایان دهد. مذاکرات البته همچنان در این سال‌ها در دست انجام است، اما پیشرفت آنقدر اندک بوده که می‌توان از آن صرف‌نظر کرد. اما اینکه گروهی خودمختار، 20 درصد از خاک کشوری را برای سال‌های متوالی در اختیار بگیرند، موضوعی نیست که مردم یا دولتمردان آن کشور بتوانند فراموش کرده یا از آن صرف‌نظر کنند و به همین دلیل است که مرتباً درگیری‌هایی در این منطقه رخ می‌دهد. درگیری‌هایی که در سال‌های گذشته تنها نتیجه آن کشته شدن عده‌ای نظامی و غیر‌نظامی از دو طرف درگیر و تحمیل هزینه بازسازی خرابی‌ها به اقتصاد دو کشور بوده است. وارد هر روستای ارمنستان و آذربایجان که در نزدیکی مرز دو کشور یا مرزهای منطقه خودمختار قرار دارند بشوید خواهید دید خانه‌های اهالی ترک‌هایی به یادگار از انفجارهای گاه و بیگاه بر خود دارند. پس گرفتن کامل سرزمین، وعده و آرزوی بسیاری از سیاستمداران آذربایجان است. آگوست گذشته رئیس‌جمهور آذربایجان در توییتر خود از آرزوی برافراشته شدن پرچم جمهوری آذربایجان در تمام نقاط این کشور نوشت.
اما برای بعضی مناطق جهان، زندگی و سیاست هیچ‌گاه آسان نبوده است. قفقاز جنوبی نیز یکی از آن مناطق است که کارها در آن به سادگی و تنها با یک یا چند قطعنامه سازمان ملل که در آنها تاکید شده مرزهای بین‌المللی قابل جابه‌جایی نیستند انجام نمی‌شود. وقتی در دروازه اروپا، روی لوله‌های نفت و گازی خانه ساخته باشید که قرار است منابع انرژی آسیا را به اروپا برساند، گاه مجبور خواهید شد منطقه‌ای خود‌مختار را در داخل مرزهای خود بپذیرید. البته نمی‌توان گفت وضعیت فعلی تنها برای آذربایجان ایجاد مشکل کرده است، ارمنستان نیز، مشکلات بزرگی را خصوصاً از جنبه اقتصادی تحمل می‌کند. وضعیت فعلی، شاید بتوان گفت به نفع هیچ‌کدام از دو طرف درگیر نیست. اما دلیل اینکه چنین مناقشه‌ای چرا این‌همه سال به طول انجامیده را می‌توان در منافع احتمالی قدرت‌ها و بازیگرهای بزرگ‌تر و قدرتمندتری دید که یا می‌خواهند بر منطقه‌ای تا این حد استراتژیک نفوذ داشته باشند یا تمایل دارند راه نفوذ رقیب را ببندند. قره‌باغ، تنها یکی از مناطقی در جهان است که با این شرایط دست و پنجه نرم می‌کند و علاوه بر همه مشکلات، ناچار است هزینه‌های سنگینی نیز برای تامین امنیت خود بپردازد. آرزوی افراشته شدن پرچم جمهوری آذربایجان در تمام این کشور، هر‌ساله مخارج دفاعی سنگینی را به اقتصاد آذربایجان تحمیل می‌کند. هزینه خرید اسلحه و بودجه نظامی این کشور در حال حاضر حدود چهار میلیارد دلار است و ارمنستان و آذربایجان در حال حاضر جزو 10 کشور اول جهان از نظر تجهیزات نظامی محسوب می‌شوند.